Geosaıasattaǵy jańa baǵdar: Ortalyq Azııa + Eýropa Odaǵy
ASTANA. KAZINFORM - Ortalyq Azııa elderiniń halyqaralyq baılanysy nyǵaıyp keledi. Bul boljam Samarqanda ótken «Ortalyq Azııa – Eýrpa Odaǵy» sammıtinde aıshyqtala túskendeı. Tarıhı jıyn óńirdiń salmaǵyn eselep, Eýropa elderimen qarym-qatynasty strategııalyq deńgeıge kóterdi. Kazinform tilshisi kezekti saıası ıntegratsııa Qazaqstanǵa qandaı múmkindik syılaıtynyn jáne júzdesýdiń mán-mańyzyn ashýǵa talpyndy.
Mańyzdy kezeń
Búginde Ortalyq Azııa birtutas aımaq sanalady. Saıası jáne ekonomıkalyq múddesin birlese qorǵaı bilýge daǵdylanǵan. Syrtqy saıasattaǵy ustanymy da myǵym, aımaqtyq máselelerdi sheshýde syrtqy kúshke ıek artýdan aýlaq. Halyqaralyq qatynas pen dıplomatııalyq baılanysty damý baǵdarynda ǵana paıdalanýǵa tyrysady. Ózbekstanda ótken «Ortalyq Azııa – Eýrpa Odaǵy»tuńǵysh sammıtiniń basty taqyryby ekonomıkaǵa baǵyttalýy osynyń aıǵaǵy.
Eýropalyq odaq burynnan seriktes. Uıym aımaqtaǵy memleketter egemendigin alǵan shaqta alǵash bolyp moıyndap, baılanys ornatty. 2007 jyly mamyrda EO-nyń Ortalyq Azııa boıynsha alǵashqy strategııasy qabyldandy. Sodan beri yntymaqtastyq aıasy birshama keńidi. Saýda aınylymynyń jyl sanap ósýde. Samarqandaǵy sammıtke Eýropalyq Keńes Prezıdenti Antonıo Koshta men Eýropalyq Komıssııa Prezıdenti Ýrsýla fon der Lıaıenniń qatysýy baılanys áli bekı túsetinin bildiredi.
Ortalyq Azııa qalys qalyp jatqan joq, usynǵan qolǵa umsynyp, qushaq asha qabyldaýǵa ázir. Muny basqosýǵa biri qalmaı jınalǵan memleket basshylarynyń birliginen baıqadyq. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Tájikstan Prezıdenti Emomalı Rahmon, Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedov, tipti tóraǵalyq etýshi — Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeevke deıin usynys-pikir aıtýdan aıanyp qalmaǵan tárizdi.
Aıtpaqshy, sammıtke EO men OA-nyń kóshbasshylary ǵana emes, iri qarjy ınstıtýttarynyń basshylary da qatysty. Onyń ishinde Eýropalyq Qaıta Qurý jáne Damý Banki men Eýropalyq ınvestıtsııalyq banki basshylary bar. Sondyqtan ózekti máselelerdi talqylaý ortaq jıynmen shektelmeı, jekeleı talqyda jalǵasqan bolatyn.
Jalpy, sammıttegi saralanǵan taqyryptardyń baǵyty alýan. Saıası dıalog, jahandyq qaýipsizdik máselesinen kólik baılanysy, tsıfrlyq damý, shıkizat, jasyl energetıka, ınnovatsııa, aýyl sharýashylyǵy salasyna deıin qamtylypty.
2 mlrd dollar: meje men mindet
Aýqymdy jıyn álem birligine syzat túsken shaqqa týra kelgeni shyndyq. Sońǵysy – AQSh-tyń 185 eldiń taýaryna mindettelgen kedendik baj salyǵy. Sarapshylardyń aıtýynsha, mundaı saýda qaqtyǵysy álemdik ekonomıkaǵa oń áser etpegenimen, Ortalyq Azııa men Eýropa úshin múmkindikke aınalýy yqtımal.
Buǵan kóp jyldyq tájirıbe men áriptestiktiń kómegi kóp bolmaq. Mysaly, keıingi 7 jylda Eýropalyq Odaq pen Ortalyq Azııa elderiniń taýar aınalymy tórt ese artqan. Qyzyǵy, statıstıkanyń úles mólsherine kelsek, Qazaqstannyń salmaǵy basym – saýda-sattyqtyń 80 paıyzyn alyp otyr. Ótken jyly elimiz ben EýroOdaq memleketteri arasyndaǵy taýar aınalymy 50 mlrd dollarǵa jetti.
Sammıt aıasynda sóz sóılegen Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev geosaıası ózgeris pen jahandyq syn-qater jaǵdaıynda óńiraralyq áriptestikke mańyz berý qajetin jetkizdi. Ásirese, saýda-ekonomıkalyq baılanys basty maqsat bolýy kerek degen tujyrymda.
– Qazaqstan – Eýropaǵa kómirsýtegin jetkizetin senimdi seriktesterdiń biri. Eýropa Odaǵy shetelden ımporttaıtyn munaıdyń 13 paıyzǵa jýyǵy bizdiń elimizge tıesili. Onyń basym bóligi Kaspıı qubyr konsortsıýmy (KQK) arqyly tasymaldanady. Eýropa Odaǵy atalǵan konsortsıýmnyń turaqty ári uzaq merzimdi jumys isteýine qoldaý bildirip otyr. Biz muny joǵary baǵalaımyz. Degenmen shıkizat tasymaldaýdyń balama joldaryn da damytamyz, – dedi Prezıdent.
Árıne, Prezıdent aıtqan ekonomıkalyq baılanystyń tıimdi tetigin qalyptastyrý úshin ártaraptandyrý qajet. Kómirsýtek tasymalynyń balama jolynan bólek «jasyl energııa» men asa mańyzdy shıkizatqa bet buratyn ýaqyt kelgen tárizdi.
Eýropa men Ortalyq Azııa jańa jaǵdaıǵa burynnan daıyn. Buǵan deıin Eýropalyq Odaq Qazaqstan jáne Ózbekstan memleketterimen sırek kezdesetin metaldardy birlesip óndirý baǵytynda kelisim jasaǵan bolatyn. EQDB-men mámile sheńberinde geologııalyq barlaý júzege asyp, taý-ken óndirý salasynda ozyq tájirıbe engizilýde. Prezıdent usynǵan endigi qadam – Astanada sırek kezdesetin metaldar boıynsha óńirlik zertteý ortalyǵyn qurý. Uıym ken oryndaryn ıgerýge nıetti kásiporyndar men ınvestorlar úshin ózekti derekkózge aınalmaq.
Eskeretin jaıt, EO Afrıka, Ońtústik-Shyǵys Azııa memleketterindegi asa mańyzdy shıkizat naryǵynda belsendi. Demek, erekshe usynys bolmasa, Eýropalyq Odaqty qyzyqtyrý qıyn. Saıasattanýshy Álibek Tájibaev oıynsha, bul turǵyda Qazaqstannyń basty artyqshylyǵy – turaqtylyq.
– Ortalyq Azııa basshylary óńirishilik máselelerdi der kezinde sheshe aldy. Afrıka memleketterine qaraǵanda turaqtylyq deńgeıimiz joǵary. Sondyqtan Eýropa Odaǵy úshin senimdi ınvestıtsııalyq ortany usyna alamyz, – dep atap ótti Álibek Tájibaev.
Qazir Qazaqstan Eýropalyq Odaq ekonomıkasyna qajetti 34 shıkizattyń 19-yn shyǵarady: ýran, tıtan, mys, lıtıı, kobalt, volfram jetkizýde. ıAdrolyq otyn óndirisindegi úlesimiz 40 paıyzdy quraıdy. Endigi talap – Eýropaǵa jetkizetin taýar túrin ulǵaıtý. Sammıttegi Prezıdent sózine sensek, Qazaqstan EO naryǵyna jalpy quny 2 mıllıard dollardan asatyn 175 taýar túriniń eksportyn ulǵaıtýǵa daıyn.
Torap taraby
Yntymaqtastyqtyń ekonomıkalyq ilgerileý Ortalyq Azııa men Eýropa arasyndaǵy kólik baılanysyna táýeldi. Bul turǵyda Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytynyń (THKB) áleýeti joǵary ekeni anyq. Ótken jyly atalǵan baǵytta konteınerlik tasymaldaý kólemi 62 paıyzǵa ósip, júk kólemi 4,5 mln tonnany quraǵan. Qasym-Jomart Toqaev 2027 jylǵa qaraı júk aǵyny 10 mln tonnaǵa deıin ulǵaıady dep otyr.
Prezıdent boljamy qashan shyndyqqa aınalatyny belgisiz, alaıda. Eýropalyq Qaıta Qurý jáne damý banki (EQDB) jaǵymdy jańalyq aıtyp otyr. Olar birneshe jyl buryn Ortalyq Azııanyń tranzıttik ári logıstıkalyq áleýetin zerttegen edi. Sol tusta Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytynyń 2040 jylǵy bolashaǵyna qatysy eki boljamdy jarııalaǵan. Birinshisi – 130 000 TEU, keıingisi – 865 000 TEU shamasyna turaqtaıdy degen dolbar.
Memleket basshysynyń aıtýynsha, qaı boljamnyń oryndalatyny marshrýt boıyndaǵy elderdiń saıasatyna baılaýly. Bul boljamdy oryndaý úshin Qazaqstan men Qytaı Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn «Beldeý jáne jol» bastamasymen ushtastyrý ústinde. Brıýssel bolsa, Global Gateway jobasy aıasynda THKB ınvestıtsııa salýǵa nıetti.
Qalaı bolǵanda da jaǵdaıdy jaqsartý úshin keshendi jumys kerek. Sarapshylar aldymen mýltımodaldy logıstıkalyq ortalyqtardy damytý, tarıftik emes kedergilerdi joıý, júkterdi tsıfrlandyrý sekildi qadamnan bastaýdy usynady. Al saıasattanýshy Álibek Tájibaev Global Gateway strategııasy týraly aıta otyryp, bızneske baǵdarlanǵan tásildi engizý mańyzdy sanaıdy. Oǵan qosa ártaraptandyrylǵan logıstıkany qurý arqyly qurlyq jáne teńizdegi balamaly baǵyttar umyt qalmaýy ózekti.
– Ortalyq Azııaǵa transeýropalyq kólik marshrýttarymen baılanysýǵa múmkindik beretin uzaqmerzimdi jobalar mańyzdy. Osy rette orta dálizdiń (THKB) belsendi damyp kele jatqanyn baıqaımyz. Negizgi aktor retinde Qazaqstan baryn saldy. Investıtsııany ulǵaıtyp, júk aǵynyn kóbeıtip, seriktesterimizdi de qosylýǵa úndep otyrmyz. Joq degende Kaspıı qubyr konsortsıýmy sekildi deńgeıge kóterý kerek, – dedi sarapshy.
Adamı kapıtal men kásip
Alǵyr ári bilikti kadr bolmasa, tehnologııalyq báıgede oza shabý múmkin emes. Prezıdent Samarqandaǵy sammıtte ǵylym men bilim salasynda jetistik pen aladǵy bastamalardy sóz etkenin bilemiz. Onyń ishinde 30-dan astam sheteldik ýnıversıtet fılıalyn ashý, 100 myń IT-maman ázirleý, Astanada qurylatyn Alem.ai halyqaralyq jasandy ıntellekt ortalyǵy jobalary ústem estildi.
– Budan bólek, biz jasandy ıntellekt salasynyń damýyn jedeldetý úshin Venchýrlik qordy iske qostyq. Eýropa Odaǵy Team Europe bastamasy arqyly Ortalyq Azııa elderine tsıfrlyq tehnologııalar salasyndaǵy yntymaqtastyqty órkendetýge kómek kórsetip keledi. Qazaqstan bul baǵytta tájirıbe almasýǵa daıyn. Osy oraıda Astana Hub bazasynda «Ortalyq Azııa – Eýropa Odaǵy» ınnovatsııalyq kampýsyn ashýdy usynamyn, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basyshysy halyqaralyq jıynda halyqaralyq qaýipsizdik pen turaqtylyq máselesin umyt qaldyrmady. Bastysy, BUU-nyń mańyzyn arttyrý ári onyń ǵalamdyq róline erekshe toqtalyp, Ýkraına boıynsha kelissózder protsesin qoldaıdy.
– Qazaqstan kez kelgen qaqtyǵystyń beıbit jolmen sheshilýin jaqtaıdy. Sondyqtan Ýkraınaǵa qatysty kelissózderdiń bastalýyn quptaımyz. Máseleniń kúrdeli ekenin túsinemiz. Degenmen shıelenis oń sheshimin tabady dep úmittenemiz, – dedi Prezıdent.
Kún tártibinde – klımat
Qasym-Jomart Toqaev jumys baǵdarlamasy aıasynda «Jahandyq klımattyq qaterler aldyndaǵy Ortalyq Azııa» halyqaralyq konferentsııasyna qatysty. Memleket basshysynyń aıtýynsha, óńir eleýli syn-qaterge tap bolyp otyr. Ortalyq Azııadaǵy temperatýra álemdik ortasha deńgeıge qaraǵanda eki ese jyldam ósýde: muzdyqtar erýde; sý tapshylyǵy sezildi; qurǵaqshylyq tyıylmaı tur. Sondyqtan ekonomıkalyq ósim men klımattyq másele arasynda balans saqtalyp, memleketaralyq sharalar qolǵa alynýy shart.
– Óńirimizde sý tapshylyǵy ýaqyt ótken saıyn ózekti máselege aınalyp keledi. Ony eki nárseden ańǵarýǵa bolady. Sońǵy jıyrma jylda jan basyna shaqqandaǵy sýmen qamtamasyz etý kórsetkishi 30 paıyzǵa kemidi. Aımaqtaǵy sý resýrstarynyń 70 paıyzy – transshekaralyq. Dál osy sebepti bizge sý únemdeý tehnologııalaryn jáne smart sýarý men gıdrologııalyq monıtorıng júıelerin damytý isinde halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qoldaýy qajet. Biz burynnan aıtylyp kele jatqan Ortalyq Azııa sý-energetıka seriktestigin qurý bastamasyn ilgeriletýge ázirmiz, – dedi Memleket basshysy.
Ekonomıkany damytý, ekologııany saqtaý máseleleri Samarqandaǵy eki otyrystyń basty taqyrybyna aınaldy. Alǵashqysyna qatysty sheshim jıyn tarqamaı-aq belgili bolǵany-dy. Brıýssel Global Gateway bastamasy aıasynda Ortalyq Azııaǵa 12 mlrd eýrony quraıtyn ınvestıtsııalardyń jańa paketin engizbek:
• kólik salasyndaǵy jobalarǵa – 3 mlrd dollar
•asa mańyzdy shıkizatqa – 2,5 mlrd dollar
•Energetıka men klımatqa – 6,4 mlrd dollar jáne qalǵan soma tsıfrlyq baılanys baǵytyna jumsalmaq.