Gaz eksporty: Qazaqstan syrtqy naryqty qanshalyqty qamtamasyz etip otyr
Qazaqstan gaz tranzıti men eksporty boıynsha Ortalyq Azııadaǵy pozıtsııasyn bekite tústi. Buǵan geosaıası jaǵdaı, Qytaı tarapy aldyndaǵy mindetteme, gaz tasymal júıesindegi halyqaralyq jobalar áser etkeni anyq. Memleket aldaǵy eksport saıasatyn osy faktorlarǵa arqa súıep quryp otyr. Alaıda ishki naryqtaǵy tapshylyq taǵy qolbaılaý bolmaı ma? Onsyz da az óndiris kólemin qalaı ulǵaıtpaq? Kazinform tilshisi taqyrypty tarqatyp kórdi.
QHR: 10 mlrd tekshe metr oryndalatyn meje me?
Bizdegi negizgi gaz ekporty Qytaıǵa baǵyttalǵan. 2018 jyly bes jyldyq ýaǵda jasalyp, Qazaqstan tarapy jylyna 10 mlrd tekshe metr gaz jetkizýge mindet alǵany este. Keıingi jyldary bul mejeniń tolyq oryndalǵany az, 2022 jyly eksport kólemi – 4,4 mlrd tekshe metr, ótken jyly 5,857 mlrd tekshe metrdi qurady. Qys aılarynda týyndaıtyn ishki naryqtaǵy tapshylyqtan tasymaldy toqtatatyn kez de kezdesti.
Nelikten? Sebebi shıkizat qurylymy men suranysta jatyr. Qazaqstandaǵy gazdyń basym bóligi – munaı aralas ilespe gaz. Taýarly gazǵa aınaldyrý úshin arnaıy zaýyt kerek. Ázirge otandyq eki zaýyttyń óndiris qýaty eksport júktemesin oryndaýǵa jetkiliksiz. Amal joq, shıkizatty Reseıge tasymaldap, tabıǵı gaz túrinde qaıtyp alyp otyrmyz.
Іshki naryqtaǵy suranys ta eksport áleýetin tejep keledi. Energetıka mınıstrliginiń málimetinshe, ótken jyly óndirilgen 29,8 mlrd tekshe metr taýarlyq gazdyń 19,4 mlrd tekshe metri elde qalǵan. Prezıdent Joldaýda atalǵan máseleni kóterip, Úkimetke Jańaózen, Qashaǵan men Qarashyǵanaqtaǵy gaz óńdeý kásiporyndarynyń qurylysyn tezdetýdi tapsyrǵan bolatyn. Qajet bolsa, ınvestıtsııalyq jobalarǵa júginý keregin meńzedi. Budan buryn Úkimet otyrysynda energetıka mınıstri Almasadam Sátqalıev aldaǵy jyldary zaýyt sanyn ulǵaıtý jospary baryn aıtyp, Qashaǵan ken ornynyń shıkizaty negizinde gaz óńdeý zaýytyn salýǵa qatarlyq ınvestor nıet bildirgenin aıtty.
«2026-2030 jyldarǵa deıingi kezeńde kezeń-kezeńimen tórt gaz óńdeý zaýytyn iske qosý bastalady. Atap aıtsaq, Qashaǵan ken ornynyń shıkizaty negizinde – qýaty jylyna 1 mlrd jáne 2,5 mlrd m3, Qarashyǵanaq ken ornynyń shıkizaty negizinde – qýaty jylyna 4 mlrd m3, sondaı-aq Jańaózen qalasynda qýaty jylyna 900 mln m3 gaz óńdeý zaýytyn salý kózdelgen», — dedi energetıka mınıstri.
Qazaqstan óndiris kólemindegi keleńsizdikke qaramastan Qytaıǵa gaz tasymaldaý jobasyn jalǵastyrýǵa nıetti. Ótken jyly Prezıdenttiń Beıjińge sapary nátıjesinde jobaǵa jaýapty «QazaqGaz» UK» AQ qytaılyq Petrochina-men kelisimdi 2026 jylǵa deıin uzartty. Osy oraıda ulttyq kompanııaǵa arnaıy saýal joldap, úzdiksiz tasymaldy qamtamasyz etý baǵytyn qandaı joba qolǵa alynatynyn suradyq. Kompanııa jaýabynda kórshi el aldyndaǵy mindettemeni oryndaý úshin jańa ken ornyn barlaý jumysy qolǵa alynǵany aıtylǵan.
– QazaqGaz Chevron kompanııasymen birlesip Aqtóbe oblysyndaǵy KT-III (Jálibek) ýchaskesin birlesip zertteýdi bastady. Bul ýchaske jańa gaz ken oryndaryn ashý úshin jáne taýarlyq gazdyń resýrstyq bazasyn ulǵaıtý úshin úlken áleýetke ıe. Chevron barlaý kezeńindegi barlyq shyǵyn men táýekeldi óz moınyna alady. Bastapqy kezeńde Chevron 3D seısmıkasyn qaıta óńdeýdi jáne túsindirýdi júzege asyrady, onyń nátıjeleri boıynsha jobany odan ári damytýdyń maqsatqa saı ekenine baǵa beriledi, – dep jazylǵan resmı jaýapta.
2013 jyly gaz óndirý kólemi 42,3 mlrd tekshe metr bolsa, ótken jyly 59,1 mlrd tekshe metrge deıin ulǵaıdy. 2030 jylǵa qaraı 91 mlrd tekshe metrge jetedi degen boljam bar. Óndiris kóleminiń ósýi Qytaıǵa gaz eksportyn toqtaýsyz júrgizýge kómek bere me? Sarapshylar pikirinshe, ol úshin aldymen «Beıneý-Bozoı-Shymkent» gaz qubyrynyń tasymal qýatyn arttyrý ózekti eken. Atalǵan qubyr batys óńirdegi gazdy Qytaıǵa tasymaldaıtyn «Ortalyq Azııa - Qytaı» qubyryna jetkizýde sheshýshi ról atqarady. Al ótkizý qýaty álsiz – jylyna 15 mlrd tekshe metr. Salystyrmaly túrde alsaq, Qytaıǵa gaz eskportyndaǵy basty básekeles Reseıdiń «Sibir kúshi» gaz qubyry jylyna 38 mlrd tekshe metr gaz ótkizýge qýaqarly. Sondyqtan Qazaqstan 2026-2027 jyldarǵa deıin «Beıneý-Bozoı-Shymkent» gaz qubyrynyń ekinshi jelisin salýdy josparlap otyr.
Baǵa saıasaty basymdyq berip otyr
Keden statıstıkasyna súıensek, ótken jyly QHR-ǵa gaz eksportynan túsken tabys – 1,467 mlrd dollar, ıaǵnı myń tekshe metri 250,43 dollarǵa baǵalanǵan. 2022 jyly 238,73 dollardan saýdalaǵan bolatynbyz. Bul Qytaı úshin ázirge tıimdi usynys. Aýqymdy eksporter Reseımen qatar bizge de múmkindik berýiniń syry osynda jatyr.
Bıyl Reseı Aspanasty eline kógildir otynnyń myń tekshe metrin 257 dollardan satty. Kórshimizdi tasymal kólemimen basyp ozbasymyz belgili, sondyqtan baǵa saıasatyn paıdaǵa asyrǵannan basqa jol kórinbeıdi. Reseı de básekege ilesip, Qytaıǵa satatyn gaz baǵasyn arzandatýdy jalǵastyrýda. 2027 jylǵa deıin Eýropa men Túrkııaǵa usynatyn baǵadan 28%-ǵa arzandatyp, 227,80 dollar dep mejelegen.
Reseı-Qytaı gaz tasymalynyń negizi kúretamyry – «Sibir kúshi» qubyry. Ótken jyly osy jeli arqyly Qytaıǵa 22,7 mlrd tekshe metr gaz bardy. Endi qos tarap «Sibir kúshi-2» gaz qubyryn salýdy josparlaýda. Joba júzege assa, jylyna 50 mlrd tekshe metr gaz tasymaldanady degendi bildiredi. Іs oraıy josparǵa saı qubylsa, Qytaı naryǵyndaǵy «qazaq jolyna» qaýip tóneri belgili.
Taǵy bir mańyzdy tus, Qazaqstan «Sibir kúshi-2» jobasy qolǵa alynǵaly gaz qubyryn el aýmaǵy arqyly ótkizýge talpyndy. Eksportqa yqpalyn tıgizse de, osy arqyly ishki suranysty qamtamasyz etýdi oılaǵanyn bilemiz. Sebebi soltústik óńirdegi jylyna 2 mlrd tekshe metrge deıin jetetin gaz tutynýdy joba arqyly sheshýge oqtalǵan. Alaıda Reseı tarapy kelispeı, sheshýshi sátte tasymal aımaǵy retinde Mońǵolııany tańdaǵan bolatyn.
Áıtkenmen Qazaqstan áli bul baǵyttan úmitti. Shildede Energetıka mınıstri Almasadam Sátqalıev Reseı Soltústik Qazaqstan men Shyǵys Qazaqstan óńirlerine gaz jetkizýi múmkin ekenin aıtty.
«Mınıstrlik soltústik jáne shyǵys óńirlerdi gazdandyrýdyń eki nusqasyn zerdelep jatyr. Birinshisi – «Saryarqa» gaz qubyrynyń ekinshi jáne úshinshi kezeginiń qurylysyn jalǵastyrý arqyly Aqmola jáne Soltústik Qazaqstan oblystaryn gazdandyrý. Bul jobany júzege asyrý «Beıneý-Bozoı-Shymkent» gaz qubyrynyń ekinshi jelisiniń qurylysy aıaqtalǵannan keıin múmkin bolmaq, búginde jobany birlesip júzege asyrý týraly jobanyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesi ázirlenip jatyr. Ekinshisi – gazdy Reseıden jetkizý», – dedi mınıstr.
Tranzıtten tabysqa deıin
Geografııalyq artyqshylyq Qazaqstandy Ortalyq Azııa gaz tranzıtindegi basty oıynshyǵa aınaldyrdy. Qazir keńes kezininen alyptasqan magıstral men jańa gaz qubyrlary arqyly túrikmen men ózbek gazyn Qytaı men Reseıge tasymaldap otyrmyz. Keıingi jyldary Ózbekstanda paıda bolǵan gaz tapshylyǵy tranzıtteý kólemin artyrýǵa múmkindik berip, tabysty ulǵaıtty. Mysaly, ótken jyly Qazaqstan arqyly ala shapandy aǵaıynǵa 1,28 mlrd tekshe metr gaz jetse, bıyl 3,8 mlrd tekshe metr dep mejelengen. Aldaǵy ýaqytta 11 mlrd tekshe metrge deıin ulǵaıtý jospary bar. Munaı-gaz salasynyń sarapshysy Abzal Narymbetovtiń sózinshe, suranys artpasa, kemimeıdi.
– Áýelgide «Orta Azııa-Ortalyq» gaz qubyry Ózbekstan gazyn Reseıge, odan ári Eýropaǵa jóneltýǵa arnalǵan. Muny eki memleket te tıimdi paıdalanyp keldi. Alaıda 2022 jyly Ózbekstanda gaz tapshylyǵy týyndap, el tarıhynda bolmaǵan qadam – Reseıden gaz satyp alýdy bastady. Bıyl birinshi toqsanda «Gazprom» 320 mln dollarǵa kelisim jasady. Bul statıstıka jyl saıyn ulǵaıa beredi dep oılaımyn. Sebebi Ózbekstandaǵy 85 paıyz elektr qýaty gazǵa táýeldi. Onyń ústine halyq sany artty, óndiris sany kóbeıdi. Mine, osy jaǵdaıda Qazaqstan tranzıttik qun arqyly tabys tabýǵa múmkindik alady, – dedi sarapshy.
Rasynda, buǵan deıin Ózbekstan Qyrǵyzstannan ákelinetin kómirden bas tartyp, barlyq jylý men elektr stantsııasyn gazǵa kóshirgen. Kóp ótpeı birneshe iri joba arqyly gaz-hımııalyq keshender qurylysyn bastady. Al gaz óndirisiniń kólemi suranysqa daıyn bolmaı shyqty. Mysaly, olar 2022 jyly 51,7 mlrd tekshe metr gaz óndirse, ótken jyly 46,7 mlrd tekshe metrden asyrmady. Sondyqtan Úkimet te tasymal tarıfinen túsetin paıdadan qaǵylǵysy joq. Jyl saıyn «Orta Azııa-Ortalyq» gaz qubyryn jańartyp, qosymsha jelilerdi jóndeýde. Jýyrda Prezıdent aldynda esep bergen «QazaqGaz» UK» AQ basqarma tóraǵasy Sanjar Jarkeshov atalǵan qubyrdy jańǵyrtý boıynsha daıyndyq jumysy bastalǵanyn aıtqan. Osy oraıda ulttyq kompanııamen baılanysyp, magıstral qubyrdyń naqty qaı bóligine basymdyq beriletinin bildik.
– «Orta Azııa-Ortalyq-4», «OAO Lýpıng-4» jáne «OAO-5» magıstraldy gaz qubyrlaryn jóndeý 2026 jyly aıaqtalady. Jobany qarjylandyrý kompanııa esebinen ári qaryz qarajat arqyly júrgiziledi. Ózbekstan Respýblıkasyna gaz tasymaldaý kólemi «Gazprom» men ózbek tarapy arasyndaǵy ýaǵdalastyqtarǵa baılanysty bolady. Qazirgi ýaqytta taraptar arasyndaǵy kelissózder jalǵasýda, – dedi «QazaqGaz» kompanııasynan.
Qazaqstan tranzıti úshin ashylǵan kelesi múmkindik esigi – Túrikmenstan. Birneshe aı buryn «QazaqGaz» ulttyq kompanııasy men «Túrikmengaz» memlekettik kontserni arasynda kelisim ornap, Qazaqstan Túrikmenstan gazyn tasymaldaýǵa ári satýǵa múmkindik aldy. Munyń mańyzy sol, gaz qory boıynsha álemdegi ekinshi oryn alatyn kenishte 27,4 trln tekshe metr shıkizat bar. Óńdeýdi qajet etpeıtin tabıǵı gaz. Úkimet ınvestıtsııa salý arqyly túrikmen gazyn ishki naryqty qamtamasyz etýge, tipti Qytaı aldyndaǵy mindettemeni oryndaýǵa paıdalanýy yqtımal.
Túrikmenstanmen baılanys TAPÚ gaz qubyry jobasyna qatysýǵa da jol ashpaq. Qazaqstan 4 eldi qosatyn jelige qatyssa, gaz eksporty máselesi men tapshylyǵyn túbegeıli joıýǵa múmkindik almaq. Qazir jobaǵa jaýapty TAPI Pipeline Co. Ltd konsortsıýmyniń 85 paıyz aktsııasy «Týrkmengaz» memlekettik kontsernine tıesigi ekenin eskersek, memleket bul oraıdy qalaı paıdalanatyny ekonomıkalyq áleýetti anyqtaıtyny sózsiz.
