Ǵarysh bizge sheksizdikti meńgerýdi úıretti - Qazǵarysh basshysy

ASTANA. QazAqparat – 1961 jyldyń 12 sáýirinde adamzat balasy ǵarysh keńistigine birinshi ret aıaq basty. ıÝrıı Gagarın ǵaryshqa ushqan osy tarıhı kún búginde búkil álemde atap ótiledi. Ǵarysh keńistigine qazaq jerinen alǵash ret jol ashylýynyń ózi Qazaqstannyń ǵaryshtyq memleket bolýyn taǵdyryna jazyp qoıǵandaı. Osynaý ataýly kúnge oraı QazAqparat tilshisi Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligine qarasty Aeroǵarysh komıtetiniń tóraǵasy Baýbek Oralmaǵambetovten suhbat alǵan bolatyn.

- Baýbek Jetkergenuly, jalpy alǵanda Qazaqstan ǵaryshtyq ınfraqurylymynyń jaǵdaıy qalaı jáne bizde ǵarysh salasy bar dep aıta alamyz ba?

- Elimizdiń ǵarysh qyzmeti ózara baılanysty, ózara táýeldi jáne júıeli túrde damyp kele jatqan bes baǵyt boıynsha júrgiziledi. Dál osy keshendi ǵarysh qyzmeti protsesi, barlyq baǵyttyń turaqty damýy elimizdegi ǵarysh salasynyń júıesi týraly aıtýǵa múmkindik beredi.

Birinshisi– bul ǵylymı ǵaryshtyq zertteýler: irgeli jáne qoldanbaly.

Aıta keterligi, qazaqstandyq ǵarysh ǵylymnan bastaý aldy. Bul - Astrofızıka ınstıtýty, Ionosfera ınstıtýty júrgizetin irgeli zertteýler. Oǵan alys jáne jaqyn ǵaryshty, kún-jer baılanystaryn zertteý kiredi, sonyń aıasynda ǵalamnyń biregeı ǵaryshtyq nysandaryna monıtorıng júrgiziledi, úlken astronomııalyq júıelerdi modeldeý mindetteri sheshiledi, jerge jaqyn ǵarysh keńistiginiń jaı-kúıin dıagnostıkalaý jáne boljaý júıesi qurylady.

Sondaı-aq, bizdiń uıymdar spýtnıktik tehnologııalardy ázirleý, aspaptar jasaý jáne jerge jaqyn ǵarysh keńistigin baqylaıtyn júıelerdi damytý syndy qoldanbaly sıpattaǵy zertteýler júrgizedi. Bul syndarly tehnologııalar spýtnık qurylymynda qazaqstandyq mazmundy ulǵaıtýǵa, bizdiń ınjenerlerdiń mashyqtary men quzyretterin damytýǵa baǵyttalǵan.

Ekinshisi – ǵarysh tehnıkasyn jasaý. Bul – qoldanbaly ǵylymı ázirlemelerdi engizýdi eskere otyryp, ǵarysh apparattaryn jasaý. Bizde negizgi ınfraqurylym bar. Astanadaǵy Ulttyq ǵarysh ortalyǵy aýmaǵynda ornalasqan ǵarysh apparattaryn qurastyrý-synaý kesheni 2023 jyldyń 30 naýryzynda ónerkásiptik paıdalanýǵa berildi. Keshen salmaǵy 100 keliden bastap 6 tonnaǵa deıin jetetin spýtnıkterdi jobalaýǵa, daıyndaýǵa, qurastyrýǵa jáne synaýǵa arnalǵan.

Ǵarysh apparattaryn qurastyrý-synaý kesheninde 5 óndiristik jáne 6 synaq ýchaskesi, 3 zerthana bar. Keshen jumysy, onyń ishinde mamandardyń quzyrettiligi Airbus kompanııasynyń halyqaralyq seriktesi tarapynan sertıfıkattalǵan. Bul aldaǵy ýaqytta halyqaralyq tapsyrystardy tartýǵa múmkindik beredi.

- Qazaqstan mamandary osynaý biregeı ǵarysh keshenin paıdalanýǵa qanshalyqty daıyn?

- Bizde mundaı joǵary tehnologııalyq keshendi paıdalaný úshin barlyq quzyret bar. Injenerlerimiz eýropalyq óndiris oryndarynda aǵylshyn jáne frantsýz ınjenerlerimen birge ıyq tirese otyryp, bilimderin jetildirdi. Nátıjesinde, ınjenerlerimiz bastaǵan birlesken komanda tehnologııalyq maqsattaǵy «KazSTSat» ǵarysh júıesin qurý jobasyn iske asyrdy. Onda 5 jańa tehnologııa ázirlendi. «KazSTSat» 2018 jylǵy 3 jeltoqsanda ushyryldy jáne o basta málimdelgen 1 jyl merzimniń ornyna 4 jyldan astam ýaqyttan beri tabysty paıdalanylyp keledi. Bul spýtnıktiń orbıtada júrgenine besinshi jylǵa aıaq basyp barady jáne biz ony kem degende 7 jylǵa deıin jumys isteıdi dep esepteımiz.

Bıyl «KazSTSat» tehnologııalyq spýtnıgin qurý aıasynda qazaqstandyq ınjenerler buryn alǵan tájirıbesi men tehnologııalardy qoldana otyryp, keminde úsh ǵarysh apparatynan turatyn KazEOSat-MR orta ajyratymdylyqtaǵy Jerdi qashyqtan zondtaý spýtnıkterin toptastyrýdy jobalaýǵa tapsyrys jasaý josparlanyp otyr.

Búginde biz Ǵarysh apparattaryn qurastyrý-synaý kesheninde spýtnıkterdi qurastyrý jáne synaý kezinde 100 paıyz qazaqstandyq qamtýdy qamtamasyz etemiz deı alamyz. Jerdi qashyqtyqtan zondtaý spýtnıkterin jobalaýda 50 paıyzǵa, al telekommýnıkatsııalyq spýtnıkterdi jobalaý bóliginde 10 paıyzǵa daıynbyz.

Úshinshi baǵyt – iske qosý qyzmetteri. Qazaqstan álemdegi birinshi jáne iri ǵarysh aılaǵynyń ıegeri sanalady. Bul – Reseı Federatsııasy 2050 jylǵa deıin jalǵa alǵan «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy. Jalǵa alý qatynastaryna qaramastan, Qazaqstan 2018 jyly Reseı Federatsııasymen birlesken «Báıterek» jobasyn iske asyrý aıasynda odan ári jańǵyrtý maqsatynda jalǵa alynǵan «Zenıt» ǵaryshtyq zymyran keshenine ıe. Onyń sharttary boıynsha qazaqstandyq tarap jerdegi ushyrýdy jańǵyrtýǵa, al Reseı tarapy – «Soıýz-5» úlgisindegi ekologııalyq qaýipsiz zymyran tasyǵyshyn jasaýǵa jaýapty.

Qazirdiń ózinde «Báıterek» jobasyn iske asyrý barysynda qazaqstandyq tehnıkalyq mamandar konstrýktorlyq qujattamamen jumys isteý, mamandarymyz tolyq qyzmet kórsetetin «Zenıt» ǵaryshtyq zymyran keshenin paıdalaný jáne jumysqa jaramdy kúıde ustaý kezinde quzyretterin arttyrady.

Tórtinshi baǵyt – ǵarysh apparattary men jerústi basqarý keshenderin paıdalaný. Sóz 5 ǵarysh apparatynan turatyn Qazaqstannyń úsh spýtnıktik júıesiniń jumysy jaıynda bolyp otyr. Olar: Kazsat-2, Kazsat-3 baılanys jáne habar taratý spýtnıkteri, jerdegi basqarý keshenderi – «Aqkól» jáne «Kókterek» ǵaryshtyq baılanys ortalyqtary. Kazsat ǵaryshtyq baılanys júıesin sátti paıdalanýdy «Respýblıkalyq ǵaryshtyq baılanys ortalyǵy» AQ júrgizedi.

«Qazaqstan Ǵarysh Sapary» Ulttyq kompanııasy AQ «KazEOSat-1» jáne «KazsEOSat-2» jerdi qashyqtan zondtaý eki spýtnıginiń jumysyn qamtamasyz etedi. Al «Ghalam» JShS KazSTSat tehnologııalyq maqsattaǵy spýtnıgin shtattyq paıdalanýdy júrgizedi. Bul apparattardyń barlyǵy qazaqstandyq ınjener-konstrýktorlardyń qatysýymen jasaldy.

Besinshi baǵyt – ǵaryshtyq tehnologııalar negizindegi qyzmetter.

- Baýbek Jetkergenuly, servıster degenimiz - bul qyzmet kórsetý. Búginde ǵarysh tehnologııasynyń ekonomıkalyq áseri jaıynda ne aıtýǵa bolady?

- Mysaly, ǵaryshtyq baılanys qyzmetterin usynýdy alaıyq. Bizdiń KazSat-2 jáne KazSat-3 baılanys spýtnıkteri Qazaqstannyń baılanys, teleradıo habarlaryn taratý qyzmetterine qajettiligin 100 paıyz qamtamasyz etedi. Munda el ekonomıkasyna eleýli úles qosýmen qatar memlekettiń aqparattyq táýelsizdigi de bar. Sondaı-aq, Respýblıkalyq ǵaryshtyq baılanys ortalyǵyna jerústi baılanys jelileri arqyly baılanys jetkizý múmkin emes shalǵaıdaǵy aýyldardy ınternetpen qamtamasyz etý mindeti qoıyldy. Ótken jyly joba 10 aýylda iske asyryldy. Bıyl Qazaqstan óńirlerindegi taǵy 176 aýyldy ınternetpen qamtamasyz etý qajet.

Qazaqstannyń Jerdi qashyqtan zondtaý spýtnıkteri ǵaryshtyq túsirilim júrgizedi. Bul tabıǵı jáne antropogendik sıpattaǵy barlyq ózgeristi shynaıy monıtorıngileýge múmkindik beredi. «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» kompanııasy salalyq memlekettik organdar úshin 40-qa jýyq geoservıs qurdy jáne olar jumys istep tur.

Bul tehnologııalardy qoldaný elimizdi de evolıýtsııalyq jolmen damytty. Máselen, eger birinshi kezeńde tek ǵaryshtyq sýretter usynylsa, ekinshi kezeńde ǵaryshtyq sýretterge taldaý, ınterpretatsııa berildi. Al qazir úshinshi kezeńde portalda memlekettik qyzmetter kórsetýge deıin memlekettik organdardyń bıznes-protsesterine baılanystyrý júrip jatyr. Buǵan jer qoınaýyn paıdalanýshylarǵa arnalǵan www.minerals.gov.kz platformasy jarqyn mysal bola alady. Onda jer qoınaýyn paıdalanýshylar qatty paıdaly qazbalardy óndirýge jáne barlaýǵa lıtsenzııa alýǵa ótinim beredi. Keıinnen mundaı tásil derekterdi tolyq tsıfrlandyrýmen jáne memlekettik organdardyń bıznes-protsesterine baılanystyra otyryp, basqa salalar úshin paıdalanylýy múmkin.

Taǵy bir mysal Jerdi qashyqtan zondtaý derekterin paıdalana otyryp, sýbektige (obektige) barmaı-aq aldyn ala baqylaý júrgizý úshin jerdi utymdy paıdalanýdy monıtorıngileýge arnalǵan «JerInSpectr» platformasy bola alady.

Buǵan ǵylymı jobalardy kommertsııalandyrý jaıyn – Qazǵarysh kásiporyndary qyzmetkerleriniń aqparattyq ǵaryshtyq tehnologııalardy ázirleýin de qosar edim. Bul apattar men zilzalalar kezindegi shuǵyl shaqyrý júıesi, aýyr júk kólikterinde elektrondy plombalary bar «Tranzıt» navıgatsııalyq júıesi. Olar áli de pysyqtalyp jatyr. ıAǵnı, ǵaryshtyq tehnologııalar - bul el ekonomıkasyna qosylatyn jaqsy úles.

- Sizdiń paıymyńyzsha, ǵarysh salasynda jumys isteıtin adamdar qandaı?

- Qazǵaryshtyń eńbek ujymdarynda spýtnıkterdi basqarýdy jetildirý, ǵarysh tehnıkasyn ázirleý, ekonomıkanyń ártúrli salasyna ǵarysh tehnologııalaryn engizý boıynsha kúrdeli mindettermen aınalysatyn kóptegen jas ınjenerler, ǵalymdar bar.

Bizdiń ǵarysh salasy – bul adamdarǵa jáne olardyń quzyretterine negizdelgen ózara baılanysty, ózara qoldaý kórsetetin ekojúıe. Olar – árqashan jańa jańalyqtarǵa daıyn jáne qıyn máselelerdi sheshý úshin bilimi men tájirıbesin únemi arttyratyn adamdar.

- Ózińiz ǵaryshker bolýdy armandadyńyz ba?

- Men ınjener-konstrýktor bolýdy armandadym jáne osy mamandyqty alý, ınjener-konstrýktor bolyp jumys isteý baqyty buıyrdy. Qazǵarysh basshysy retindegi basty mindetterdiń biri – bizdiń ǵaryshtyq toptarymyzdy saqtaý jáne ulǵaıtý: Jerdi qashyqtan zondtaý spýtnıkteri, baılanys jáne habar taratý jáne de muny bizdiń qazaqstandyq mamandardyń qatysýymen óz tehnologııalarymyzdyń negizinde jasaý, sondaı-aq, ǵaryshtyq tehnologııalar negizinde servısterdi keńeıtý.

Búgin Ǵaryshkerler kúni – bul adamnyń qolynan bári keletinin jaqsy biletin jáne soǵan senetin jandardyń merekesi. Elimizde jáne shetelde ǵarysh salasynda eńbek etip júrgen barlyq áriptesterimizdi, ǵalymdarymyzdy, ınjenerlerimizdi, elimizdiń maqtanyshy – ǵaryshkerler Toqtar Áýbákirovti, Talǵat Musabaevty, Aıdyn Aıymbetovti kásibı merekemen quttyqtaımyn. Barshańyzǵa beıbit ǵarysh keńistigi atynan amandyq pen jańa jetistikter tileımin!

- Suhbatyńyzǵa raqmet, merekeńizben quttyqtaımyn!