Ǵarıfolla Ánes: Asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýdy eki bólek qarastyrý kerek
- Qýǵyn-súrgin qurbandaryna qatysty máselemen aınalysatyn elimizdegi uıymnyń biri Siz basqaryp otyrǵan «Ádilet» qoǵamy eken. Osy týraly aıtyp berseńiz..
- Respýblıkalyq «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy - Qazaqstandaǵy eń birinshi qurylǵan qoǵamdyq birlestik. Ótken ǵasyrdyń 1985 jyly Máskeýdegi búkil stalındik totalıtarızmdi áshkereleıtin «Memorıal» atalatyn qordyń bólimshesi retinde Almatyda qurylǵan bolatyn. «Ádilet» qory osy ýaqyt aralyǵynda tynymsyz jumys istedi. Ókinishke qaraı, sońǵy kezde «Ádilettiń» belsendileri azaıdy, repressııaǵa ushyraǵan adamdardyń urpaqtary da sırep ketti. Іlııas Jansúgirovtiń uly Saıat Jansúgirov sekildi biren-saran ǵana adamdar qaldy, tósek tartyp jatqandary bar, júrip-turýy da qıyn. Al repressııany kórgen adamdardyń aldy 90 jasqa keldi.
Atqarǵan isimiz kóp bolǵanymen, oıda bolyp, jospary jasalyp aıaqtalmaı qalǵan sharýamyz da jetkilikti. Mysaly Almaty oblysyna qarasty Jańalyq aýylynda qurban bolǵandarǵa turǵyzylǵan eskertkish bar. Repressııaǵa ushyraǵandardy ár óńirden Almatyǵa ákelip jaýap alyp, sońynan atatynyn atyp, osy Jańalyqqa kóme bergen. Bul jerde Ahmet Baıtursynovtan bastaǵan kóptegen zııalylar, jalpy sany 4 ulttyń ókilin qamtıtyn 5 myńǵa jýyq adam jatyr. Onyń ishinde hrıstıan dininiń qyzmetkerleri de bar. Mine, osy bozdaqtarǵa arnap esimderi jazylǵan qulpytas qoıyldy. Biz de sol sııaqty búkil atylǵan adamnyń atyn jarııalap, mármár tas ornatqymyz kelgen. Biraq, qarjy jaǵy aqsap tur. Asharshylyq qurmetine eskertkish byltyr ǵana ashyldy...
- Qazaqstanda 1920 jyldardyń basyndaǵy qoldan uıymdastyrylǵan, keıinnen 1927-1929 jyldary «asha tuıaq qalmasyn» atty uranmen júzege asyrylǵan asharshylyqtyń demografııamyzǵa áseri qandaı boldy?
- Qazaqta «tarydaı shashyrady» degen sóz, menińshe, dál osy zulmat zamanyna anyq keledi. Toz-toz bolǵan qansha halyq ózbekke qosylyp ketti. Údere kóshken talaı qazaq Tashkentke baryp jan saýǵalady, Qytaıǵa sińip ketkenderi qanshama. Qanshama adam shekarada qyryldy.
Ol kezdiń ózinde sanaq durys júrgizilgen joq qoı. Biraq Ahmet Baıtursynov «Qazaq» gazetinde «Álhamdýlılla, 6 mıllıon qazaqpyz»,-dep jazady. Barlyq derekterde biz alty mıllıon bolǵanbyz. Odan kem bolmaǵanbyz. Sol kezde ózbekter 3 mln-ǵa da tolmaǵan edi. Al qazir ózbekter sany 32 mln. Osydan-aq qorytyndy shyǵarýǵa bolady. 3 mln ózbek 32 mln bolǵanda, 6 mıllon qazaq 60 mıllıonǵa ońaı jetetin edik...
- 1928 jyldary bastalǵan repressııa, 1933-1937 jyldary júrgizilgen saıası qýǵyn-súrgin qurbandary, repressııa jyldarynda atylǵandar týraly arhıv derekteri tolyq zertteldi me?
- Asharshylyq - qoldan uıymdastyrylǵan shara, repressııa degen saıası, múlde bir túsiniksiz qubylys. Repressııaǵa eń kóp ushyraǵan halyq - qazaq. Máskeýde barlyǵyn Berııa (Lavrentıı) qolyna aldy. Qazaqstanda Ejov (Nıkolaı) narkom boldy. Artynan búkil qazaqty qyrǵynǵa ushyratqan Goloşekın, Mırzoıan ózderi atylyp ketti.
Arhıv derekterine súıensek, sol zamanda ortalyqtan «lımıt» degen hat kelgen: Qazaqstanda 800 adamdy atý kerek, 800-in túrmege otyrǵyzý kerek. Sonda bular qaıtadan Stalınge hat jazady: «josparyńyzdy 100 paıyz oryndadyq, endi 1 kategorııa boıynsha 800 adamdy atý kerek, taǵy 800 sottaý kerek, 1600 adamǵa lımıtke ruqsat berińiz» deıdi. Sonda bul mal soıǵan sııaqty nárse ǵoı, et kombınatyna pálen myń bas mal ótkiz degenmen birdeı bop tur. Al mundaı surqııa saıasattyń kózdegeni ne edi? Menińshe, qazaqtyń keń baıtaq jerin bosatý kerek boldy. Ol oılary biraz oryndaldy da. Óıtkeni burynǵydaı maly syńsyp adam otyratyn bolsa, qarsy shyǵatyn adamdary bar bolsa Semeı polıgony da ashylmas pa edi?
Osy qasań jyldary qazaq ıntellıgentsııasy baýdaı qaǵyldy. 1905 jylǵy orys revolıýtsııasynan keıin qazaq zııalylary birden dáýirlegen edi. Alash partııasyn qurýdyń ózi osyny ańǵartady. Qazaqtan oqyǵan jaǵynan, eń saýatty zııaly qaýymy kóp edi. Ókinishke qaraı, sonyń 99 paıyzy túgel atylyp ketti. Ishanbaı Qaraqulov óz esteliginde 19 jasynda medıtsına densaýlyq saqtaý narkomy qylyp qoıǵanyn aıtady. Sonda ol bar-joǵy 2-3 kýrs oqıtyn stýdent eken. Ózińiz oılańyz, mınıstr qylatyn adam taba almaı stýdentti mınıstr qylyp qoıǵan. Óıtkeni qalǵanynyń bári ne túrmede otyr, ne atylyp ketken edi.
- Qýǵyn-súrgin qurbandary týraly naqty sandar bar ma? Túrli derekterde ərtúrli jazylady. Bul, tarıhtyń sol bir kezeńiniń əli jetik zerttelmegenin kórsetedi me?
- Asharshylyqtan bastap, qýǵyn-súrginge deıin naqty san joq. Árqaısysyn, asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alýdy eki bólek qarastyrý kerek. Negizi ǵalymdardyń, jazýshylardyń árqaısysy óz yqylasymen arhıvke baryp, óz jumysyna keregin alyp júrgen adamdar. Sonyń ózinde arhıvte qansha nárse jatqanyn bilmeımiz. Mysaly, «bandıtızm» degen bap bolǵan. Bizdiń negizgi aqtap jatqanymyz «halyq jaýy» dep aıyptalǵandar. Al ujymdastyrý zamanynda qanshama adam «bandıtızmmen» atylyp ketti. Sonyń biri - Shákárim. Bandıt degenderi - keńes úkimetin moıyndamaǵandar. Olardyń otbasyn, baýyrlaryn óltirdi. Solardyń bárin «bandıt» dep jarııalap jiberdi.
Endi osylardyń bárin jınaqtaýǵa bolady ǵoı. Tehnıka men kompıýterdiń zamanynda adamdy nómirlep-aq anyq sanyn shyǵarýǵa bolady. Ár qazaqtyń úıinde shejire bar. Munymen aınalysý úshin tsıfrlandyrý júıesin engizý kerek. Onyń bárin ǵalymdar jazady, shyryldaıdy, aıtady. Bul olardyń ǵylymı eńbekteriniń nátıjesi, degenmen ol úkimettiń resmı kiriskeni qajet edi. Úkimet kommıssııa qurý kerek, ony qarjylandyryp, bir úlken ǵylymı joba jasalý kerek.
- ALJIR-de ómirge kelgen nemese tərbıelengen zııalylar urpaqtary qaıda júr? Taǵdyry qandaı boldy olardyń?
- Ahmet Baıtursynovtyń qyzdary, Sholpan apaılar sheshelerimen birge túrmege aıdaldy. Kópshiliginiń shesheleri ALJIR-de boldy. Zarıma Osmanova degen apamyz bar. Ol kisi - qazaqtyń tuńǵysh bankıri Tórebek Osmanovtyń qyzy. Bular ózderi apaly-sińlili úsh qyz bolǵan, olardy úsh túrli balalar úıine taratyp jibergen. Sheshesin ALJIR-ge alyp ketken, ákesin atyp tastaǵan. 10-15 jyldan keıin sol elden eti tiri týystary shyǵyp, bulardy jan-jaqtan jınap alǵan eken.
Túngi saǵat 3-te KGB-nyń jendetteri Qudaıbergen Jubanovtyń esigin qaǵyp 1 saǵatta úıdi bosatyńdar degen. Áıtpese, ózderińdi túrmege jaýyp, balalaryńdy jetimder úıine ótkizemiz dep qorqytqan. Solaı olar Aqtóbeden bir-aq shyqqan.
Sosyn taǵdyrdyń tálkegine ushyraǵan repressııa qurbandary urpaqtarynyń basym bóligi oryssha tárbıelendi. Balalar úıinde ulttyq tárbıe de, tektik taǵylymdar da bolmady. Bul da úlken tragedııa. Olar eseıgennen keıin, tek óz ákesin ǵana izdep, sonyń ǵana murasyn jınaqtady. Bul jerde ult problemasy bolǵan joq, jeke bastyń máselesi ǵana bolyp turdy. Árıne, sol urpaqtardy kinálaýǵa esh bolmaıdy, óıtkeni olardy basqa ıdeologııamen ósirgen edi.
- Repressııa týrasynda əli kúnge deıin aıtylmaǵan, qozǵalmaǵan derekter bar ma?
- Bar. Onyń birazy shet jaǵasynda aıtylyp ta júr. Mysaly, men ózim biletin shyndyqty aıtsam, kóp adamnan halyq teris aınalyp ketýi múmkin. Áıtpese, maman retinde bas aýyrtpaıtyn, halyqqa qajet emes nárselerdi de bilemin. Kim kimdi ustap berdi, nege kóp adam buǵyp qaldy? Bireýler qorqaq boldy, bireýler qarsy turdy. Asharshylyq kezinde halyq qyrylyp jatqan tusta Qazaqstanda keıbir gazetter 5 jyldyǵyn toılap, kommýnızm quramyz dep urandatty. Tipti óz qandastary ólip jatqanda, óliktiń ústinen attap keńsege baryp júrgender boldy, olardyń birazy 1937 jyly ózderi atyldy. Asharshylyq tusyndaǵy belsendiligi úshin medal alyp, laýazymy joǵarylaǵandar da joq emes. Tipti qyzdy-qyzdymen adam óltirýge qulshynysy artqandar, bir-birin satqan aǵaıyndar da boldy. Sondyqtan men ol kezeńdi óte túsiniksiz kezeń, qoǵamnyń aljasqan kezi, esten aıyrylǵan alapat zaman dep baǵalaıtyn edim. Eń soraqysy, sol tusta qansha adam bolsa sonsha tragedııa boldy. Áıteýir, ondaı zamanda ómir súrmegen soń aıtý ońaı kórinedi. Ómirdegi absýrd jaǵdaılar bolady ǵoı. Tarıhtyń aldynda da jaýap joq.
- Degenmen, uıym tarapynan saıası qýǵyn-súrgin náýbetterine baılanysty qandaı da ǵylymı jumystar, jobalar bar ma?
- Bir úlken jańalyq bar. Ómir boıy kolhozdastyrý, tárkileýdi zerttep kele jatqan Talas Omarbekovke ótinish jasap, Qazaqstandaǵy búkil kóterilis týraly málimetterdi jınap úlken kitap shyǵarǵaly jatyrmyz. Kitap 1929-1931 jyldardaǵy halyq kóterlisteri dep ataldy. Neshe adam atyldy, neshe adam qýdalandy, qansha mal ysyrap boldy degen suraqqa jaýap beretin, barlyq kóterilistiń basyn qosqan týyndy bolaıyn dep otyr.
Taǵy bir qýanyshty jaǵdaı - Almaty oblysy ákimdiginiń basshylyǵymen Jańalyqta mýzeı qurylysy júrip jatyr. «Ádilet» qoǵamy Jańalyq mýzeıine búkil qujatty jınastyryp, tapsyrady. Shetelden kelgen qonaqtar ádemi ǵımarattarymyzdy tamashalap qana qoımaı tarıhymyzdan syr aqtaratyn jerlerdi kórýi tıis. Bıyl qurylystyń ishi jasalady, kelesi jyly ashylady. Biz syzbasyn maquldadyq, ishindegi materıaldaryna kómektesemiz dedik. Buryn Almaty qalasynda KGB-nyń janynda mýzeı bolatyn. Keıin jabylyp qaldy. Sondaǵy qujattardy kóterip jatyrmyz.
- Qazaqtyń basyndaǵy osyndaı qaıǵyly kezeń týraly nege birneshe fılm túsirmeske?
- Fılmnen buryn eskertkish ornatýymyz kerek. Almatyda, Astanada Alash qaıratkerleriniń eskertkishin ornata almadyq. Bunyń bári tolyq otarsyzdandyrý saıasatyn qajet etetin nárse. Stalın ólgennen keıin, «jylymyq» bastalyp, sol kezdiń ádebıetin, kınosyn mýzykasyn ustap turǵandar boldy.
Ábish Kekilbaev, Saıyn Muratbekov, Muhtar Maǵaýın - bular Alashtan keıin bas kótergen urpaq. Býlyǵyp turǵan rýhanı kúsh qaıta órleý dáýirin týǵyzdy. «Qyz Jibek» fılmi de osy kezeńge tıesili. Al Táýelsizdik alǵannan keıin osyndaı úlken serpilisti kezeńnen ótýge tıis edik. Sonda serıalyń da, fılmiń de bolatyn edi. Áıtse de «Rýhanı jańǵyrý» durys kóterildi. Rýhanı jańǵyrý degenimiz jańa dáýirge aıaq basatyn, jańa Shámshi, jas Ábishtiń shyǵýy. Aıta ketetini, qazaq úshin áli sheshimi tabylmaǵan «nege?» degen suraqtyń basym bóligine jaýap - sol náýbet pen qýǵyn-súrgin jyldarynyń zardabynda jatyr.
- Degenmen azaly jyldar taqyrybyna arnalǵan eńbekter az ǵoı?
- Qazir kitap shyǵarý ońaı bolyp ketti, izdený joq, burynǵyny kóshire salý bar. Muqabasy ǵana aýysqan ótirik kitaptardy kórip júrmin. Bul olqylyqty da túzeý kerek, osy taqyrypqa memleket tarapynan qarjy bólinip, úlken bir ádebıet ınstıtýty sııaqty ortalyq qurylyp, biraz jumys isteýge bolady. Onda jańa tarıh ta zertteledi, tekstologııasy da jasalady. Túbirimen qoparylady. Ahmet Baıtursynov degen entsıklopedııany alaıyq, ishinde bir jańalyq joq. Burynǵy shyqqan 10 tomdyqtaǵy búkil nárselerdi kóshirip jańa kitapqa sala salǵan. Onyń bári naýqanshyldyq, biliksizdikti kórsetip tur.
«Arys» baspasy repressııaǵa ushyraǵandardyń murasymen aınalysatyndyqtan, qazaqtyń tuńǵysh bankıri Tórebek Osmanovtyń kitabyn, tuńǵysh qazaqtyń ekonomısi týraly kitapty shyǵardyq. Halel Dosmuhamedovtiń 3 tomdyq kitabyn shyǵaryp jatyrmyz. Biraq olar mekteptiń kitaphanasyna jetpeı qalyp jatqan jaıy bar.
- Urpaqtyń osy taqyryptar boıynsha biliminiń joqtyǵy da osynyń saldarynan ǵoı...
- Negizinen solaı. 31 mamyrdy ásirese mektep jasyndaǵylar bilýi kerek. Bizdiń búgingi bilimge qushtar urpaqtarymyz álemdik qundylyqtar jaǵynan kóp biledi. Amerıkanyń tarıhyn sol amerıkalyqtyń ózinen artyq biledi, Italııanyń antıkalyq ónerin, operasyn solardyń ózderinen artyq biledi. Biraq ózimizdiń ulttyq qundylyqtarymyzdy jan-jaqty bilmeıdi. Qazirgi stýdentter kitaphanaǵa tek ózderi úshin, referat jazý úshin jantalasyp barady. Bunda qaıdaǵy bilim?
Biz bilimge de, ulttyq tarıh pen qundylyqtarǵa da tutas ulttyq qajettilikti týdyrýymyz kerek. Ulttyq qundylyqqa moıyn burmaıynsha onyń bári naýqanmen shektelip qala beredi. Basqasyn meńgerý úshin aldymen adam tarıhyn qabyldaý kerek.
- Repressııa taqyryby túbegeıli zerttelmeı jatyr dep aıtqyńyz keletin sekildi?
- Bizdiń isimizde ne atústilik kóp, tereń boılaýshylyq joq. Máselen, qazir «kommýnıstik partııany sottaý kerek», «ıÝlenberg protsesin ótkizý kerek», «genotsıd» dep jarııalaý kerek degen áńgimeler bar. Ólip, súıegi shashylyp qalǵan adamdarǵa onyń ne qajeti bar?
31 mamyr - qazirgi urpaqqa kerek, osyǵan memlekettik deńgeıde den qoıyp, 1-2 jyl ishinde túbirimen qoparyp zertteý júrgizý qıyn emes. Áýeli ǵylym kerek, sonyń negizinde fılm de , án de jazylady. Tsıfrdy ne isteımiz? Odan qazaq kóbeıip, ne azaıyp ketpeıdi.
Suhbattasqan Araılym Joldasbaı
