Ǵalymdar Astanany tasqynnan qorǵaıtyn ekojúıeniń modelin jasap shyǵardy
ASTANA. KAZINFORM – Nazarbaev ýnıversıtettiń Taýken isi jáne jer týraly ǵylymdar mektebiniń postdoktoranty Marjan Baıǵalıeva Germanııanyń Drezden tehnıkalyq ýnıversıteti gıdroǵylymdar kafedrasynyń ǵylymı qyzmetkeri Katalın Stefanmen birge Astana mańaıyndaǵy tabıǵı sý kózderin tıimdi basqarý jobasyn qolǵa aldy.
Qazir ǵalymdar jobany kommertsııalyq satyǵa shyǵarý jumystarymen aınalysyp jatyr. Bul is sátti aıaqtalsa, bıyl qazan aıynda naqty jumysqa kirispek. Al 2026 jyldyń qazanynda joba qala ıgiligine jumys isteı bastaýy kerek. Qarapaıymdap aıtsaq, bul joba Astana aýmaǵyna kókten jaýatyn jáne ústirt aýmaqtardan aǵyp keletin jaýyn-shashynnyń sýyn turǵyndarǵa qolaısyzdyq týyndatpaı ıgerip, jerasty sýynyń deńgeıin únemi baqylaýda ustap otyrýǵa qurylǵan. Ol úshin eki kezeńmen áreket etý josparlanǵan.
Birinshi kezeńde qalanyń Taldykól sııaqty strategııalyq núktelerinde monıtorıng polıgondary ornatylady. Ol polıgondar ǵaryshtan spýtnık arqyly alynǵan Astananyń aınalasyndaǵy qar men ylǵal týraly topografııalyq derekterdi óńdep, jerasty sýlarynyń deńgeıine qaraı otyryp jasandy zeıinniń kómegimen tasqyndardy boljaýǵa qoldanylady.
Ekinshi kezeńde osy boljanǵan tasqyndardyń aldyn alýǵa múmkindik beretin ekojúıe qurýǵa baǵyttalǵan. Ol úshin ǵaryshtan alynǵan keskinder men jerasty sýlaryna júrgizilgen barlaý jumystarynyń qorytyndylaryn, keıingi jyldardaǵy tasqyn derekterin tarazylaı otyryp ylǵal kóp jınalatyn tustar anyqtalady. Osy anyqtalǵan oryndarǵa ylǵal men qar toqtatatyn jasyl jelek egiledi. Al únemi ylǵal beti shyǵyp, batpaqtanyp jatatyn tustarǵa arnaıy uńǵymalar ornatylady. Ol uńǵymalar jer qyrtysyndaǵy artyq sýdy tazartyp, qalanyń sý júıesine baǵyttap otyrady.
Germanııalyq ǵalym Katalın Stefan klımaty jyl saıyn jumsaryp kele jatqan Astana úshin atalǵan jobanyń paıdasy kóp bolady dep otyr.
«Klımattyń ózgerýi men ýrbanızatsııanyń áserinen Qazaqstandaǵy qalalar kóktem men jazda tasqynnan zardap shege bastaǵanyna da biraz ýaqyt boldy. Sonymen birge jazdyń qurǵaq aılarynda sý tapshylyǵy sezilip júr. TERESA jobasynyń ıdeıasy jer betindegi sý men jer astyndaǵy sýdy tıimdi basqarý maqsatynan týyndady. Tasqynnan qorǵap qana qoımaı, kóktemde jer-kókke syımaı ketetin sýdy jazdyń qurǵaq aılarynda kerekke jaratý usynylyp otyr», — deıdi ol.
Al otandasymyz Marjan Baıǵalıeva jobany alǵashynda Germanııanyń bilim jáne zertteýler federatsııalyq mınıstrligi qarjylandyryp bastaǵanyn aıtady.
«Germanııalyq áriptesterimiz óz jobalaryn Qazaqstanda nasıhattap júrdi. Sol jumystardyń aıasynda 2023 jyly bizdiń ýnıversıtetke kelip, tanystyrý dárisin ótkizdi. Osy joba arqyly stýdentterdiń gıdrogeologııalyq zertteýlerge qyzyǵýshylyǵyn oıatqym keldi. Sóıtip qazan aıynda Drezden ýnıversıtetiniń ǵalymdarymen baılanys ornata bastadyq. Odan keıin Nazarbaev ýnıversıtettiń bazasynda jobanyń synaqqa arnalǵan modelin saldyq. Ol jumystarǵa NURIS tehnologııalyq parki atsalysty. Taýken isi jáne geoǵylymdar mektebiniń stýdentteri meniń jetekshiligimmen zerthana synaqtaryna qatysyp, derekter jınaqtaý jumystaryna qatysty. Qazir bizdiń mekteptiń stýdentteri joba aıasynda dıssertatsııa jazyp jatyr. Keleshekte osy jobany Drezden tehnıkalyq ýnıversıteti men Nazarbaev ýnıversıtettiń kollaboratsııasy aıasynda kommertsııalandyrýǵa bolady. Astananyń strategııalyq oryndarynda qosymsha monıtorıng polıgondaryn salýdy josparlap otyrmyz. Ol polıgondar spýtnıkten alynǵan, beınesi asa tunyq topografııalyq keskinder arqyly jáne jerasty sýlaryn jasandy zeıindi paıdalanyp zertteý arqyly tasqyndardy aldyn ala boljaýǵa múmkindik beredi», — deıdi ǵalym.
Aıtýynsha, jobany kommertsııalandyrý úshin memlekettik organdardyń qoldaýy qajet.
«Jobamyz kommertsııalandyrý satysyna shyǵý úshin Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi men Astana ákimdiginiń qoldaýy kerek. Ýnıversıtet bazasyndaǵy polıgon modelderin naqty ómirde synap kórý úshin qalanyń aryq-júıesine ıntegratsııalaý kerek bolady. Osy jaǵynan da ruqsat kerek. Joba Astanada sátti iske assa, ózge óńirlerge jergilikti erekshelikterge qaraı beıimdep engizýge bolady», — deıdi Marjan Baıǵalıeva.
Ol aıtyp otyrǵan synaq alańy Nazarbaev ýnıversıtetiniń kampýs aýmaǵynda ornalasqan. Jaýyn-shashynnyń sýyn tazartyp paıdalanýǵa múmkindik beretin «ornyqty aryq júıesine» (SUDS) negizdelgen.
«Bul synaq alańynda topyraq sensory men meteorologııalyq parametrler de bar. SUDS tehnologııasy súzilý, býlaný, sińý sııaqty tabıǵı protsesterge negizdelip jasalǵandyqtan qorshaǵan ortaǵa zııansyz. Onyń ústine, bul tehnologııa rekreatsııa aımaqtaryn quryp, jer ústindegi sýlardy tazartýǵa, tasqyn saldaryn jeńildetýge múmkindik beredi. Astanada SUDS jasyl tehnologııasyn paıdalaný qala aýmaǵynda jıi tirkeletin tasqyndardyń keri áserin azaıta alady. Al topyraqqa sensor arqyly monıtorıng jasaý jer qyrtystaryndaǵy ylǵaldyń kúıi men mólsherin, jerasty sýlarynyń qanshalyqty kóterilip nemese túsip ketkenin naqty bilip otyrý úshin qajet», — deıdi joba avtory.
Katalın Stefan áriptesi aıtqan SUDS tehnologııasy Batysta da, Shyǵysta da keńinen qoldanylatynyn aıtady.
«Bul tehnologııa klımaty men jer bederi ár túrli 60-tan astam elde jumys qoldanylady. Kóptegen qalalar osy ádis arqyly jaýyn-shashynnyń sýyn súzip, saqtap, qajet kezde iske jaratyp otyr. Súzilgen sýdy sýmen jabdyqtaý júıesine de, daqyl sýarýǵa da, ekojúıeni qoldaýǵa da paıdalanýǵa bolady», — deıdi ol.
SUDS tehnologııasynyń taǵy bir artyqshylyǵy qarapaıymdyǵynda. Jaýyn-shashynnan paıda bolǵan aǵyn sýdyń kólemin ylǵal bógeıtin jasyl jelek pen sý sińiretin tósenishter arqyly azaıta alady. Osynyń arqasynda qalanyń aryq júıesine shamadan tys sýdyń quıylýyna jol bermeıdi. Bul qalanyń oıpatty tustarynda jańbyr men qardyń sýy kólkip ketpeýine septigin tıgizedi.
«Biz usynyp otyrǵan SUDS jáne MAR tehnologııalary qalaǵa tónetin tasqyn qaýpin „jasyl sheshim“ arqyly, tabıǵı protseske uqsas tásildermen tómendetýge negizdelgen», — deıdi Marjan Baıǵalıeva.
Aıta ketsek, búgin Qazaqstanda ǵylym qyzmetkerleriniń kúni. Bul kún Prezıdent Jarlyǵymen 2011 jyly bekitilgen. Osy oraıda, astanada Ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi ulttyq keńestiń otyrysy ótip, onda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev sóz sóıledi. «Ǵalymdar otanymyzdyń ǵylymı-tehnıkalyq damý kóshin bastaýy kerek. Sebebi, ǵylym myqty bolsa, memleket te qýatty bolady», — dedi Memleket basshysy.
