Ǵalym, qoǵam qaıratkeri Evneı Bóketovtyń týǵanyna 100 jyl
PETROPAVL. KAZINFORM — Búgin hımık-metallýrg, ǵalym, qoǵam qaıratkeri Evneı Bóketovtiń týǵanyna 100 jyl toldy.
E.Bóketov — tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qaz KSR ǵylym akademııasynyń akademıgi, KSRO Jazýshylar odaǵynyń múshesi. Eńbek Qyzyl Tý ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 1992 jyly Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetine Akademık E. Bóketovtyń esimi berildi.
Evneı Arystanuly 1925 jyly 23 naýryzda Soltústik Qazaqstan oblysy, qazirgi Shal aqyn aýdany, Baǵanaty aýylynda qarapaıym otbasynda dúnıege kelgen. Erli-zaıypty Bóketovterde jalpy 14 bala bolǵan, onyń tek beseýi ǵana tiri qalady. Evneıdiń azan shaqyryp qoıǵan aty — Ibn-Ǵabıden, biraq ata-anasy ony Ebneı-Ǵabıden dep atady, al keıinirek qujattarda ol Evneı dep jazyldy.
1931-1932 jyldardaǵy asharshylyq kezinde ákesi Arystan otbasymen qazirgi Qorǵan oblysyna kóship, qara jumysshy bolyp jumys istegen. Evneı Bóketov sol jaqta mektepke baryp, 1938 jyly ata-anasymen týǵan jerine oralyp, bilimin aýdan ortalyǵy Marevka aýylynda jalǵastyrdy, biraq ákesiniń aýrýyna baılanysty 9-synypty aıaqtaǵannan keıin oqýyn toqtatyp, jumysqa turady. Kóp uzamaı ákesi qaıtys boldy. Ol 1945 jyly 20 jasynda orta mektepti támamdap, 1950 jyly Qazaq taý-ken metallýrgııa ınstıtýtyn (Q.Sátpaev atyndaǵy qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetin) úzdik bitirdi.
Eki jyldaı ózi oqyǵan kafedrada oqytýshy boldy. 1954 jyly dıssertatsııa qorǵap, 1956 jyly dotsent, 1958 jyly oqý isi boıynsha prorektor laýazymyn atqarady, al eki jyldan keıin Qaraǵandy qalasyndaǵy Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń Hımııa-metallýrgııa ınstıtýtynyń dırektory bolyp taǵaıyndalady. Osy ýaqyttan bastap Evneı Bóketovtyń ǵylymı jáne uıymdastyrýshylyq jumystary bastalady.
Akademık Evneı Bóketov — Qaraǵandy Memlekettik Ýnıversıtetiniń tuńǵysh rektory jáne negizin qalaýshy, Qazaqstannyń hımııa-metallýrgııa ǵylymyndaǵy basty tulǵa boldy.
Ol týraly soltústikqazaqstandyq arheolog, professor Anatolıı Pleshakov bylaı dep eske alady:
— Qaraǵandyda ýnıversıtet endi ashylǵan kezde onyń rektory Evneı Bóketov bizdiń Gennadıı Borısovıch Zdanovıchti jumysqa shaqyrdy. Nátıjesinde biz Petropavl-Qaraǵandy birlesken ekspedıtsııasyna shyqtyq. Sol kezde birge jumys istegen jas jigitter búginde ǵylym kandıdattary, Qazaqstannyń jetekshi mamandary. Bastapqyda biz Saryǵarada qazba júrgizdik. Jumysty kórýge rektor keledi degen áńgime boldy, biraq belgili bir jaǵdaılarǵa baılanysty Bóketovtyń sol kezde joly túspedi.
1974-76 jyldary biz Sergeevka sý qoımasynyń jáne Dvoınıkı, Afanasevka eldi mekenderiniń janyndaǵy Alypqash qorymynda jumys istedik. Óte keremet arheologııalyq nysan. Baı materıal aldyq, sol materıaldyń negizinde keıin áıel kostıýmin grafıka túrinde qalpyna keltirdi.
Sol oba qola dáýirine jatady jáne Bóketovter rýynyń zıratymen shektesip jatyr. Sondyqtan qazba jumysy kezinde jergilikti turǵyndarmen kelispeýshilikter boldy. Qorymnyń 3,5 myń jyl burynǵy ýaqytqa jatatynyn kórsetip, dáleldedik, — deıdi Anatolıı Pleshakov.
Arheologqa Evneı Bóketovpen onyń týǵan jerinde kezdesý buıyrady. Ekspedıtsııa Baǵanaty aýylynyń mańynda jumys istep jatqan bolatyn.
— Birde Bóketov týǵan-týystaryna keldi, árıne bizge de soqty. Óıtkeni qazba jumystarynda Qaraǵandy ýnıversıtetiniń de stýdentteri de jumys istedi. Lagerdegi ómirdi, jastarǵa jasalǵan jaǵdaıdy kórdi.
Adamnyń bet kelbetinen aqyl-parasat ıesi ekenin kórýge bolady ǵoı, Evneı Arystanuly da sondaı edi, aqyldy, bilimdi, bir kórgennen ózine baýrap alatyn qasıeti boldy. Jalpy ǵylym adamy jan-jaqty bolyp keledi. Ár saladan habary bar, nege bolsyn qyzyǵýshylyǵy joǵary. Bóketov te eshteńeni kózden tasa jibermeı, surap, qyzyǵýmen boldy. Keshke ádettegideı alaý basynda jınaldyq. Evneı Arystanuly jumysy jaıynda qysqasha aıtyp berdi, biraq kóbine bizdiń ekspedıtsııa týraly suraýmen boldy. Keıde adamdar sypaıylyq tanytyp, suraıdy da, oıy basqada otyrady, bul kisi uıyp tyńdady, eskertkishterdi qorǵaý máselesin qozǵady. Al men sol kezde oblysta eskertkishterdi qorǵaý boıynsha ınspektor edim. Іstelip jatqan jumys jaıynda aıtyp berdim. Bóketov meni óz ýnıversıtetine arnaıy kýrs oqýǵa shaqyryp, dáris oqydym.
Evneı Bóketovpen qazba jumystary kezinde bolǵan tanystyq esimde jattalyp qaldy. Kabınette kezdessek múmkin basqasha bolar ma edi, al bul jerde ol ekspedıtsııa múshesi sııaqty ózin basqalarmen teń ustady, — deıdi Anatolıı Pleshakov.
E.Bóketov hımııa salasynda jańa baǵyttyń — halkogender men halkogenıdterdiń hımııasy men tehnologııasynyń negizin salǵan. Ol mys aralas elektrolıt qaldyqtarynan selen, tellýr tekterin ajyratyp alýdyń pıro- jáne gıdrohımııalyq ádisterin jasap, D. Mendeleev jasaǵan elementterdiń perıodtyq júıesindegi hımııalyq elementter analogtarynyń jiktelimine túzetýler engizdi. Metallýrgııalyq totyqsyzdandyrǵyshtar arqyly kómirdi sýtektendirý múmkindigin dáleldedi. 50-den astam ónertabystyń, 10 patenttiń, ǵylym men mádenıet qaıratkerleri týraly birqatar áńgime avtory. Álemdik klassıka shyǵarmalaryn aýdarýmen aınalysty. E.Bóketov qazaq ádebıeti men ónerdiń, mádenıettiń, ǵylymnyń qalyptasýyna úlken úles qosty. Ol qazaqtyń ádebıeti men mádenıetin álemdik deńgeıde tanytýǵa barlyq kúsh-jigerin jumsady. Óziniń qysqa da mándi ómirinde metallýrgııa, hımııa, pedagogıka jáne ádebıet salalarynda aıtarlyqtaı jetistikterge jetti.