Gaaga konventsııasyn ratıfıkatsııalaý sheteldikterdi balalarymyzdy asyrap alýǵa belsendi tartý úrdisi emes - J. Túımebaev
«shetelge bala satyp alýǵa berilgenshe, Úkimet óz jetimderine jaǵdaı jasaýy tıis» degen másele kóterilip, qujat pysyqtala túsýi úshin palatanyń komıtetine qaıtarylǵan bolatyn. Jáne de ótken jolǵy shaqyrylymda halyq qalaýlylarynyń basym bóligi atalǵan Gaaga konventsııasyn qabyldaýdan bas tartýǵa birneshe naqty sebepter de bolǵan edi. Onyń birinshisi ári eń negizgisi - atalǵan halyqaralyq konventsııaǵa AQSh qol qoıǵanymen de, ony ratıfıkatsııalamaǵan. Al sheteldikterdiń asyrýyna alynǵan qazaqstandyq sábılerdiń basym bóligi sol kezderi de jáne kúni búginge deıin de muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy amerıkandyqtardyń úlesine tıgen bolatyn. Endeshe, Qazaqstan sol jaqtaǵy óz sábıleriniń quqyǵyn qorǵaýy úshin aldymen AQSh bul qujatty qabyldaýy shart dep edi, bul oryndalypty - AQSh 2008 jyldyń sáýirinde konventsııany ratıfıkatsııalaǵan eken. Ekinshiden, halyq qalaýlylary Úkimetke Gaaga konventsııasymen qatar Neke jáne otbasy kodeksine de ózgerister engizý qajettigin alǵa tartqan bolatyn. Osylaısha, ulttyq zańnamada sheteldikterge beriletin balalardyń quqyn qamtýmen qosa, zań arqyly bala berilmeýi tıis azamattardy da ajyratý qajettigi týyndaǵan. Bul másele de ońdy sheshimin taýyp keledi, qazirgi kúni Neke jáne otbasy kodeksiniń jobasy Májiliste talqylanýda.
Budan basqa, Bilim jáne ǵylym mınıstri Janseıit Túımebaev qujatty qabyldaý qajettigin birqatar sebeptermen túsindiredi. «Birinshiden, azamattyq qoǵam elimiz aýmaǵynan tysqary jerlerde turatyn, sheteldik azamattar asyrap alǵan qazaqstandyq balalardyń taǵdyryna alańdaýshylyq bildirip otyr. Ekinshiden, Qazaqstannyń bala quqyqtaryn qamtamasyz etý boıynsha BUU Bala quqyqtary jónindegi komıtetiniń 33-shi jáne 45-sessııalarynyń nusqaýlaryna sáıkes qabyldaǵan mindettemelerin oryndaýy bolyp tabylady. Al jalpy, Gaaga Konventsııasyna qosylý jáne ony ratıfıkatsııalaý bizge sheteldik azamattar asyrap alǵan balalar quqyqtaryn qorǵaý máselelerinde anaǵurlym keń ókilettik beredi. Konventsııa bala qabyldaýshy memleketterge jaýapkershilik júkteıdi, konventsııaǵa qol qoıǵan jáne ony ratıfıkatsııalaǵan basqa memleketterdegi balalardyń taǵdyryn qadaǵalap baqylaýǵa quqyq beredi. Gaaga Konventsııasyna sáıkes bala asyrap alýdaǵy basymdyq ulttyq bala asyrap alýǵa, al bala shyqqan memlekette bala asyrap alý múmkin bolmaǵan jaǵdaıda ǵana sheteldik bala asyrap alýǵa jol beriledi», deıdi mınıstr.
Resmı derekterge súıensek, sońǵy on jylda elimizden 37 myń 450 bala asyrap alynypty. Onyń ishinde, qazaqstandyq azamattarmen 28 myńnan astam bala (77 paıyz), balanyń sheteldik týysqandarymen -500-ge jýyq bala (1,2 paıyz), sheteldik azamattarmen - 8 myńnan astam bala (21,8 paıyz) asyrap alynǵan. Balalardyń basym bóligin AQSh azamattary - 6 myń 406, Ispanııa - 600, Belgııa - 343, Germanııa - 173, Kanada - 167, Irlandııa - 140, Frantsııa - 131 asyrap alǵan. Negizinde sheteldikter 1 jastan 3 jasqa deıingi - 5 myń 892, 4 jastan 6 jasqa deıin - 1 myń 278, 7 jastan joǵary - 999 balany baýyryna basqan. Bulardyń ulttyq quramy boıynsha: qazaqtar - 3 myń 752 bolsa, orystar - 4 myń 57, basqa ulttar - 360-ti quraıdy. Sonymen birge, sheteldik bala asyrap alýshylardyń 90 paıyzdan astamy ál-aýqaty joǵary azamattar kórinedi. Olardyń qatarynda - AQSh senatory, saýda-óndiristik palatasynyń tóraǵasy Kroýlı, B. Klıntonnyń jeke keńesshisi Dempsı, ıspandyq kınojuldyz Marııa Martınes, Ulttyq hokkeı lıgasynyń oıynshysy Haıdı, ıspandyq opera ánshisi Hesýs Kostıkon Rossado jáne taǵy basqalary bar eken.
«Qazirgi ýaqytta Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń Májilisinde «Neke (erli-zaıyptylyq) jáne otbasy týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Kodeksiniń jobasy talqylanýda. Sondyqtan, qazirgi kúni sheteldik bala asyrap alý resimin retteıtin normalardy engizý múmkindigi bar. Aldymen, bul bala asyrap alýǵa quqyǵy joq sheteldik tulǵalar sanatyn qaıta qaraýǵa qatysty bolmaq. Bul sanatqa sottylyǵy bar tulǵalar, dástúrli emes jynystyq baǵdardaǵy tulǵalar, bala asyrap almaqshy jalǵyzbasty sheteldik azamattar, jasy 50-den joǵary azamattar, azamattyǵy joq tulǵalar, Qazaqstan Respýblıkasynyń elshilikteri men konsýldyq mekemeleri joq memleketterde turatyn azamattar jáne taǵy basqalary jatady. Álemde bala ómiri men taǵdyrynan artyq qundylyq joq. Elimizdiń kishkentaı azamattary týǵan elinen ketip jatqanda, árbirimiz kúıinish pen rýhanı alańdaýshylyqty sezinemiz. Jalpy, Gaaga konventsııasyn ratıfıkatsııalaý sheteldik azamattardy balalarymyzdy asyrap alýǵa belsendi tartý úrdisi emes, kerisinshe sheteldik azamattar asyrap alǵan balalar quqyqtarynyń qorǵalýy men baqylaý máselesin órkenıetti sheshý», dedi J. Túımebaev.
Osylaısha, jurt arasynda «shetelge bala satý týraly qujat» atalyp ketken halyqaralyq konventsııa Májilispen maquldandy. Toqtala ketetin jaıt, buǵan deıin eki márte usynylyp, keri qaıtyp kelgen konventsııanyń kirispesinde «bala óz otbasynda tárbılenýi úshin tıisti sharalar qabyldaý qajettigin ár memleket mindet retinde qabyldaýy tıis», delingen. Demek, eń birinshi bul konventsııanyń talaby ár memleket sábılerge óziniń týǵan otanynda, elinde jaǵdaı jasaýy shart. Olaı bolmaǵan kúnde ǵana shetelge asyraýǵa berilýi kerek. Al Qazaqstanda jetimderdi asyraýǵa tolyq jaǵdaı bar, ekonomıkamyz da az ǵana balany aıdalaǵa aparyp tastatpaı, óz eliniń azamaty retinde ósirýdi kóteredi. Biraq máselege memlekettik qadam bolmaı turǵan sekildi. Shetelge bala berý týraly áńgimeden buryn, osy balalardy elimizde tárbıege alýǵa jaǵdaı jasalsa ıgi. Olaı bolmasa, baýyrmal halyqpyz dep maqtanǵanymyzdyń joly qaısy?
1916 jyly «Qazaq» gazetinde pitir, zeket sadaqalarynyń berilýi jaıyn jurtshylyqqa túsindirý nıetindegi maqalasynda Álıhan Bókeıhen «tastandy» balalarǵa qatysty máseleni qozǵap bylaı deıdi: «Ibn assýbıl» - bizshe jol balasy. Buǵan muqtajdyq haldegi jolaýshylar men naqyqsyz týǵan balalar kiredi. Bulaı týǵan balalardy tárbıe etýdi jurt ústine mindetti qylyp artqan. Bul ulttyń muqtajdyǵyn kózdeýde aqyldy negizben qurylǵan bir jol. Sondyqtan bul retten qaraǵanda da sadaqalardyń ult muqtajdyǵyn shyǵarý úshin qoıylǵanyn, jurttarǵa usynylatyndyǵyn kórsetedi», dep túsindiredi. Sosyn Á. Bókeıhan «naqyqsyz týǵan balalardy» ‑ «bul bizde joq, shaharly jerlerde kóp bolady, anasy asyraýshysy bolmaǵandyqtan tapqan balasyn kóshege tastap ketedi» dep taǵy túsindirip, qazaqqa bul múldem jat qubylys ekendigin aıtady. Sondaı jırenishti dúnıeniń ulttyń boıynda bolmaǵanyna shúkirshilik etkenin de baıqatady. Al qazirgi kúni óz jetimin ózi asyraı almaı otyrǵan qazaq basyndaǵy jaıtty qalaı túsinýge bolady? Osynyń ózi az ǵana ýaqyttyń ishinde ulttyń qanshalyqty tozyp ketkenin kórsetpeı me?
