Frantsýz tarıhshysy Joshy ulysynyń halyqaralyq dıplomatııaǵa yqpalyn aıtty
ASTANA. KAZINFORM — Altyn orda — orta ǵasyrlardaǵy qýatty memleketterdiń biri. Onyń murasy áli kúnge deıin Eýrazııa halyqtarynyń geninde bar. Osynaý orasan alyp ımperııanyń negizin qalaýshy Joshy han men onyń urpaqtary biregeı genetıkalyq ári mádenı kokteıldi qalaı jasaǵany, eýropalyq patshalyqtarmen dıplomatııalyq qarym-qatynasy jáne Altyn ordanyń nege qaıta qaraýǵa laıyq ekeni týraly Kazinform agenttigine bergen eksklıýzıvti suhbatynda Parıj-Nanter ýnıversıteti tarıh kafedrasynyń dotsenti, Altyn orda týraly kitaptardyń avtory, doktor Marı Favero aıtyp berdi.
— Altyn orda Eýrazııadaǵy popýlıatsııalardyń genetıkalyq ártúrliligine qalaı áser etti?
— Altyn orda XIII ǵasyrdyń ortasynda Mońǵol ımperııasynyń soltústik-batys bóliginde qalyptasty. Bizdiń kartalarymyzda Altyn orda qazirgi Ortalyq Azııanyń, Reseıdiń jáne Eýropanyń bólikterin qamtıtyn saıası birligi joq aımaq arqyly taralady. Osylaısha, Joshy handyǵynyń tarıhy ortaq mura sanalady. Kóptegen ımperııa sııaqty ol alýantúrli mádenıetti jáne kóp etnıkalyq boldy, al onyń áleýmettik ártúrliligi barynsha erekshe.
Aralasý tek aqsúıekter deńgeıinde ǵana emes (mysaly, joshylyq «hanshaıymdar» orys knıazderine turmysqa shyqy), sonymen qatar Edildiń tómengi aǵysynda ornalasqan Saraı sııaqty jańa qalalarda da oryn aldy. Biz shyńǵystyqtardyń óz ımperııasyn qurý úshin jergilikti halyqty, ásirese jumysshylardy, qolónershilerdi jáne ǵalymdardy kóshirgenin bilemiz. Olar qytaı otbasylaryn Ortalyq Azııaǵa, al musylman otbasylaryn Mońǵolııaǵa jiberdi. Sol arqyly olar jergilikti qoǵamdardy túbegeıli ózgertti. Eń bastysy, shyńǵystyqtar óz quzyryndaǵy adamdardy birigýge májbúrlemedi jáne olarǵa ózderiniń dinı rásimderiniń bolýyna múmkindik berdi. Olar bir-birine jáne bılikke adal bolyp qalǵanǵa deıin halyqtar arasynda, y aırymashylyqqa tózimdilikpen qarady. Osy turǵyda Eýrazııanyń genetıkalyq ártúrliligi negizinen Altyn Orda saıasatynyń nátıjesi sanalady.
— Osy tarıhı sýbektilerdiń aımaqtaǵy uzaqmerzimdi mádenı, áleýmettik jáne saıası áseri qandaı?
— Altyn orda Eýrazııa tarıhyna qatty áser etti. Joshylyqtar Reseıdiń tarıhı damýyna, Ortalyq Azııadaǵy ıslamnyń taralýyna jáne Eýrazııanyń ekonomıkalyq ıntegratsııasyna úlken áser etti. Bedeldi tarıhshylar mońǵol shapqynshylyǵynan keıin Soltústik Reseı tez ekonomıkalyq órleýdi bastan ótkergenin jáne ómirsheńdiktiń buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıine jetkenin moıyndaıdy.
Jańa qalalar salyndy, qolóner óndirisi men saýda keńinen damydy, nátıjesinde Baltyq jaǵalaýy, Qıyr Soltústik jáne Máskeý sııaqty shaǵyn qalalar baı ortaazııalyq alys saýdamen biriktirildi. Mundaı jandaný joshylyqtardyń saıası baǵdarlamasynyń arqasynda oryn aldy. Sonymen qatar, Ortalyq Azııa qaýymdastyqtarynyń kópshiliginiń shyǵý tarıhy Berke men Ózbek handar ıslamdy qabyldaǵan kezden bastalady. Qazirgi ýaqytta Ortalyq Eýrazııada turatyn musylman halyqtary muny óz tarıhynyń qalyptasý kezeńi retinde qarastyrady. Shynynda da, eýrazııalyq dalany, Qyrym jáne Shyǵys Eýropany ıslamdandyrý — Altyn ordanyń mańyzdy muralarynyń biri. Ǵalymdar ıslamnyń Ortalyq Azııany biriktirip, áleýmettik ıntegratsııalaýdyń, qoǵamdyq ómir men ujymdyq jadyny qalyptastyrýdyń, sonymen birge shamandyq tájirıbeler men jergilikti sopylyqty biriktirýdiń erekshe ádisin ashty.
— Altyn orda Batys Eýropa patshalyqtarymen dıplomatııalyq baılanysta boldy ma?
— Kóptegen derjava mámlúkterti, vızantııalyqtardy, Genýıa men Venetsııany qosa alǵanda Altyn ordamen dıplomatııalyq alys-beris júrgizdi. Bul joshylyqtardyń kúrdeli keńsesiniń bolǵandyǵyn kórsetedi. Bul keńse myńdaǵan qujatty qurady, óıtkeni handar syrtqy álemmen mańyzdy dıplomatııalyq hat almasýdy júrgizdi. Bul qujattardyń edáýir bóligi Reseı muraǵattarynda, sondaı-aq Venetsııada, Genýıada, Rımde, Venada, Sımferopolde, Varshavada jáne Ystanbulda saqtalǵan. Eýropamen baılanysqa keletin bolsaq, joshylyqtardyń ásirese Rım papalarymen aradaǵy qarym-qatynasy týraly jazbalar qyzyqty. Onyń ústine, sol kezde Altyn ordamen jáne onyń ishinde qarym-qatynastyń barlyq túrin jeńildetý úshin ıtalıandyq kópester, frantsıskandyq jáne domınıkandyq monahtar jazǵan saýda-sattyq anyqtamalyqtary men kóptildi glossarııler taratyldy.
— Altyn ordany zertteýdiń jahandyq jáne salystyrmaly tásili ortaǵasyrlyq tarıh týraly dástúrli eýrotsentrıstik túsinikterge qalaı qarsy turady?
— Altyn ordaǵa arnalǵan zertteýlerde birneshe basym arhetıp tarıhshylardyń jumysyn burmalady: ultshyldyq tásilder; adamzattyń ekonomıkalyq damýynyń regressıvti kezeńi retinde qarastyrylatyn kóshpeli feodalızm tujyrymdamasy; jáne de kóshpendiler ózderiniń jetistikteriniń negizgi faktorlary emes, «mádenı ımporttaýshylar» boldy degen boljam. Alaıda, joshylyqtardyń ekonomıkalyq jetistigi kóshpendilerdiń kúrdeli saıası qurylymdardy qalaı qura alatyndyǵyn jáne olardyń menmendigi basqynshylyq men tonaýlardan qalaı asyp túsetindigin kórsetedi.
Shynynda da, XIV ǵasyrdyń basynda ekonomıkalyq alys-beris kúsheıip, búkil Eýrazııany biriktirdi. Tarıhshylar osynaý teńdessiz saýda-sattyq býmyn «mońǵol álemi» (Pax Mongolica) dep ataıdy. Іs júzinde bul protseste Altyn orda jetekshi ról atqardy. Joshylyqtardyń lıberaldy jáne ıntegratsııalyq saıasaty saýda baılanystarynyń kúsheıýine ákeldi. Bul saıasat memlekettik baqylaýdy (kelisimsharttar, valıýta emıssııasy, salyqtar, joldardy qadaǵalaý) jáne lıberaldy aıyrbastaýdy (seriktestiktiń ıkemdiligi, etnıkalyq nemese dinı emes, ortaq múddelerge negizdelgen alıanstar, tómen salyq rejımi) qamtydy.
Olardyń mámlúktermen, vızantııalyqtarmen, ıtalıandyqtarmen jáne basqa da eldermen jasaǵan kelisimderi saýda, shyǵarmashylyq jáne ıntellektýaldy jelilerdiń transformatsııalanýyna alyp keldi. Joshylyqtar naryqtyń órkendeýi úshin qolaıly jaǵdaı jasady. Biraq olar odan da mańyzdy nárse jasady: olar burynnan bar saýda joldaryn keńeıtip, saýdagerlerdi tartty. Osylaısha búkil qurlyq aýqymynda buryn-sońdy bolmaǵan áleýmettik jáne ekonomıkalyq tártip qurdy. Adamdar men kerýender Altyn ordany qaýipsiz kesip ótip, Eýropadan Qytaıǵa bara alady. Demek, Altyn ordany jahandyq perspektıvada zertteý álemdik tarıhtyń negizgi kezeńi men qubylysy týraly jańa túsinik beredi.
— Altyn Orda jaıly mardymsyz faktiler nemese aspektiler bar ma? Sizdi oıyńyzsha, olar kóbirek nazar aýdarýǵa nemese zertteýge laıyq pa?
— Jańa zertteýlerge árqashan oryn bar. Eń bastysy, bul salada tarıhshylar arheologtarmen, nýmızmattarmen, antropologtarmen, bıologtarmen jáne basqalarymen yntymaqtasa jumys isteýi tıis. Altyn orda Mońǵol ımperııasynyń quramyna kirdi jáne shyńǵystyqtardyń aýmaǵyndaǵy qazba jumystarynyń nátıjesi bizge kóshpeli aqsúıekterge jáne múmkindiginshe qoǵamnyń qarapaıym múshelerine jaqyn kelýge kómektesedi. Olardyń rýhanııatynan, tabıǵatpen qarym-qatynasynan, ómirdi túsinýinen jáne álemdi erekshe qabyldaýynan jáne ondaǵy bizdiń ornymyz týraly túsinigine negizdelgen kózqarasynan áli kóp nárseni bilýimiz kerek.
