Eýronyń kóbeıýi jaǵdaıdy túzeı ala ma? - baspasózge sholý
***
Qytaıdan Qazaq handyǵynyń shejiresinen syr shertetin, tarıhı máni joǵary jańa qujattar tabyldy. Bul tabysqa Halyqaralyq Túrki akademııasy (HTA) ǵalymdarynyń Beıjińge jasaǵan sapary barysynda qol jetkizildi, dep jazady "Egemen Qazaqstan" gazeti búgingi sanyndaǵy "Tarıhymyzǵa qatysty tyń qujattar" atty maqalasynda.
Basylymnyń atap ótýinshe, taıaýda Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráli bastaǵan tarıhshy-ǵalymdarymyz Beıjińge arnaıy jumys saparymen barǵan bolatyn. Sol kezde elimizdiń ókilderi Qazaq handyǵy týraly buryn esh jerde jarııalanbaǵan qundy qujattardy kezdestirdi. Ótkennen habar berer bul muralardyń ishinde qazaq handary men sultandarynyń Tsın ımperatoryna shaǵataı, qalmaq tilderindegi hattary jáne ekijaqty dıplomatııalyq baılanystar jóninde manchjýr tilinde jazylǵan maǵlumaty mol qoljazbalar bar. Ǵalymdar tarıhymyzdy túgeldeý isinde atalmysh jazbalardyń orny erekshe ekenin alǵa tartyp otyr.
Aıta keteıik, delegatsııa Beıjińde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan alqaly jıyn ótkizdi. Basqosýda Qytaı tarıhshylary elimizdiń ótkenine qyzyǵýshylyq tanytatyndaryn bildirgen. Osy oraıda Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar akademııasy etnologııa jáne antropologııa ınstıtýtynyń dırektory Van ıAnchjýn: «Qazaqstan ǵalymdarynyń Beıjińge kelip, baıandama oqyp, pikir bólisýi bizdiń qazaq halqy men onyń tarıhy týraly túsinigimizdi keńeıtti. Osyndaı sharalar bizdiń strategııalyq mańyzdy kórshimiz Qazaqstanmen gýmanıtarlyq-mádenı qatynastyń keńeıýine oń áserin tıgizedi», - dedi.
Qytaıdyń belgili ǵalymy, professor Baı Tsýı Tsınniń dereginshe, 1950 jyldan beri hanzý tilinde qazaq halqynyń tarıhy men mádenıeti týraly 2600-den astam ǵylymı maqala men 10-nan astam kitap jaryq kóripti. Sondaı-aq, sońǵy kezderi atalǵan baǵytty zertteý boıynsha doktorlyq jáne magıstrlik jumystar sany arta túsken. Budan bólek, Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń birneshe ınstıtýty Halyqaralyq Túrki akademııasymen tyǵyz qarym-qatynasta jumys isteýge daıyn ekendikterin bildirip jatqan kórinedi.
Búginde mal baǵatyn adam joq degenge senesiz be? Biraq, shyny kerek, jaǵdaı osylaı. Qystyń aıazy, jazdyń ystyǵynda mal sońynda júrý erikkenniń ermegi emes. Jastar mal baǵýǵa barmaıdy. Sebebin kóp jerlerde jalaqylaryn durys ala almaýmen túsindiredi. Sondyqtan da shopannyń jasy 50-den asyp tur, dep jazady atalǵan basylym "Shopannan nege qadir ketti?" atty maqalada.
Basylymnyń jazýynsha, bir qyzyǵy, qansha jerden dala jumysy desek te, shopandy búginde qaladan izdeý ádetke aınalǵan. Gazetter men telearnalar arqyly jarnama beredi. Sol kezde maldyń syryn bes saýsaqtaı biletin jergilikti kásipkerler emes, bastarynda baspanasy joq, syrt jaqtan kóship kelgender habarlasady eken. Biraq olar da aýylǵa baryp, turaqty jumys isteýge qulyqsyz. Máselen, qys sýyq boldy delik, kóbisiniń tehnıkasy joqtyqtan shóp jetkiliksiz bolyp, sharýa qojalyqtarynyń birazy daıyndyqsyz qalady. Nátıjesinde mal shyǵyny kóp bolady, mal sany kemip ketedi. Biraq, budan habar alǵan bireý bar ma, ony esh jerde de kórsetpeıdi. «Óz qotyryńdy óziń qasy» demekshi, malmen otyrǵan adam óz jaǵdaıyn ózi jasaýǵa májbúr. Sharýa qojalyǵynyń ıesi jaýabyn malshydan alady.
Qojalyq basshylarynyń pikirinshe, atakásip - shopan mamandyǵyn joǵary oqý oryndarynda oqytý kerek. Malshylyq dástúrdi myqty saqtaǵan kóshpendiler eli edik. Ónimin óńdedik, odan túrli kıim-keshek pen taǵam ázirledik. Malshylyq kásip negizderine jatatyn, qazaqsha qoı qyrqý ádisi bar. Tipti, qystaý, kókteý, jaılaý, kúzdeý degen uǵymdar da osy malshylyqtan qalyptasqan. Joǵary oqý oryndarynda tehnıkterdi, mehanıkterdi, veterınarlardy oqytyp, tipti, olar oqý oqyp júrgen kezde malmen jumys isteýdi úırenedi. Biraq, malshy, shopan degen mamandyq joq. Eger shopan bolmasa, onda joǵaryda atalǵan veterınar mamandyǵy ne úshin kerek, qus sharýashylyǵy úshin be, dep jazady basylym.
***
Eýroodaq ekonomıkasy 2008 jylǵy daǵdarystan beri jóndele qoıǵan joq. Durystalýdyń ornyna keri ketti, dep jazady "Aıqyn" búgingi sanyndaǵy "Eýronyń kóbeıýi jaǵdaıdy túzeı ala ma?" atty saraptamasynda.
Muny «qatań únemdeý» sharalarynan kórýshiler úni basymyraq estilýde. Naqty derekterge júginsek, olardyń bul pikirleri durys ta sekildi. Dálirek aıtsaq, Eýroodaqta jumyssyzdyq qabiletti qalyptyń 11,5 paıyzynan tómendegen kezi joq. Qysqartýlar áli júrip jatyr. Osyndaı jaǵdaıda Eýroodaqqa birikken memleketterdiń jalpy qaryzy olardyń ortaq ishki ónimderinen asyp ketken. Qysqasy, eýropalyqtar bir jyl boıy óndirgen ónimi men kórsetken qyzmetin tolyǵymen satqanda, qazirgi qaryzdarynan qutyla almaıdy eken. Osyndaı jaǵdaıda AQSh federaldyq qarjy júıesiniń burynǵy jetekshisi Ben Bernanke QE josparyn, ıaǵnı aıyna 85 mıllıard dollardyń qundy qaǵazdaryn satyp alyp, AQSh qarjy bazaryn dollarǵa toǵytý josparyn júzege asyrǵanda, Eýroodaq valıýtasy evro «salmaq jınap» shyǵa keldi, dep jazady maqala avtory.
Álemdik ekonomıka, sonymen, 2015 jyldyń ózinde alǵa jyljymaıdy. Dj.Soros sekildi alypsatar ınvestorlar ǵana aqshasyn molaıtyp shyǵady. Sebebi, AQSh jáne Eýroodaq ekonomıkasynyń óndiristik salasy budan ári ósim bermeıdi. Bálkim, Japonııa ekonomıkasy jaqsarýǵa bet túzer. Qytaı osyǵan deıingideı damý qarqynyn saqtaıdy. Óıtkeni bul elge Batystan qonys aýdarýshy óndiristik ınvestorlar burynǵysynsha molaıa beredi. Qytaıdyń damýy álemge, álemdik ekonomıkaǵa qozǵaýshy kúshteı áser ete almaıdy. Óıtkeni Qytaıda satyp alýshynyń, ıaǵnı tutynýshynyń kirisi qansha ósse de, ár adamǵa shaqqanda 200 dollarǵa jetpeıdi. Eýroodaqta ortasha jalaqy 3,5 myń evro. ıAǵnı satyp alýshylardyń kirisiniń sapalyq aıyrmashylyǵy «jer men kókteı».
Elbasy dollarǵa degen táýeldilikti azaıtý qajettigin nyqtap, mindet qoıdy, al bankter bolsa, keri baǵytta qozǵalyp barady. Keshe depýtattar osylaı dabyl qaǵyp, Ulttyq bank basshysy Qaırat Kelimbetovke hat joldaǵan bolatyn, dep jazady atalǵan gazet búgingi sanyndaǵy "Bankterdiń munysy nesi?" degen maqalasynda.
Basylymynyń atap ótýinshe, Sol kúni Astanada Makroekonomıkalyq zertteýler ortalyǵy da «Qazaqstan ekonomıkasyn dedollarızatsııalaý» taqyrybynda jıyn ótkizip, osy jumystyń jón-jobasyn tabýǵa talaptandy.
Májilis depýtaty Svetlana Qadyralıeva otandyq bankterdiń teńgemen nesıe berýdi toqtatyp jatqandyǵyn habarlaıdy. Qalaýlyǵa kásipkerler osyndaı shaǵym aıtyp, júginipti. «Barlyq kredıtter ne dollarmen nemese sheteldik valıýtalar baǵamyna baılanyp, beriledi. Teńgemen nesıelendirýdiń jekelegen jaǵdaılary ǵana kezdesedi, biraq olarda paıyzdyq stavkanyń joǵarylyǵy sonsha, kez kelgen kásipkerlik qyzmet mánin joǵaltady» deıdi ol. Árıne, bul rette kommertsııalyq bankterdiń tirliginde ekonomıkalyq qısyn barlyǵyn aıta ketken jón. Olar qazirgi daǵdarystyq jaǵdaıda ınflıatsııanyń joǵary bolýy múmkindigin aldyn ala nesıe stavkasynda qarastyryp otyr.
Makroekonomıkalyq zertteýler ortalyǵynyń dırektory Oljas Qudaıbergenov jýrnalısterge arnap, ótkizilgen baspasóz máslıhatynda Qazaqstanda dollarmen kredıt berýdi shekteýdi usyndy. Onyń aıtýynsha, dollarlyq nesıeler tek sheteldik valıýtada turaqty tabys tabatyn tulǵalarǵa ǵana berilýge tıis. "Valıýtadaǵy ıpotekalar men tutynýshylyq zaemdardyń jalpy kólemi bizde shamamen 440 mıllıard teńgeni quraıdy, bul 2,5 mıllıard dollarǵa jýyq. Bul sonsha úlken soma emes. Ulttyq bank banktermen kelisip, bul kredıtterdi «satyp» alýyna bolar edi. Árıne, bankter ol zaemdarǵa qyzmet kórsetýdi ary qaraı da jalǵastyra beredi jáne qaıtarymyn qamtamasyz etedi. Biraq olardyń barlyǵy aǵymdaǵy baǵam boıynsha, dollardan teńgege aýdarylýǵa tıis. Jáne sodan keıin Ulttyq bank ekinshi deńgeıli bankter úshin «jeke tulǵalarǵa dollarmen kredıt berilmesin» degen norma bekitýi qajet", - deıdi sarapshy.
***
Qazaqstan estradasynda "Qap-qarashka" degen laqap atpen tanymal bolǵan ánshi Nurjan Kermenbaev úılenetin boldy. Bul týraly «Ekspress K» gazeti jazady.
Basylymnyń atap ótýinshe, ánshi óziniń bolashaq jaryn buryn da sýrettep bergen bolatyn: ol qazaqy salt-dástúr jolymen tárbıelengen qyz bolýy kerek. Onyń qalyńdyǵy ánshiniń Tarazdaǵy kontsertinde tanysqan jankúıeri bolyp shyqty. Ánshiniń bolashaq jary odan 6 jas kishi, jas arý endi ǵana 19-ǵa tolǵan. Jastar toılaryn kóktemde jasaýdy josparlap otyr.
