Esenqul Safýanı - Táýelsizdik týraly Zańǵa ilespe aýdarma jasaǵan tulǵa
E. Safýanı 1946 jyly 18 jeltoqsanda Qaraqalpaqstannyń batysynda ornalasqan, Mańǵystaýdyń mań dalasymen shektesip jatqan Qońyrat aýdanynyń 5-aýylynda dúnıege kelgen.
Bastaýysh bilimdi aýylynda alǵan Esenqul Qońyrat qalasyndaǵy tutynýshylar odaǵynyń daıyndyq mekememesinde jumysshy bola júrip, N. I. Lobachevskıı atyndaǵy keshki jumysshy jastar mektebinde oqydy.
Bul bir ańyzǵa toly óńir. Bir kezderi Yrǵyz-Torǵaı kóterilisiniń kósemi Ázbergen Muńaıtpasuly oıǵa qulap, osy Qońyratty bılegen. Ataqty batyr sondaǵy qazaqpen birge qaraqalpaqtardy da túrkimen shapqynshylarynan qorǵaǵany jaıly derek kóp. Onyń bul erligin qaraqalpaqtyń klassık aqyny Berdaq Qarǵabaıuly óziniń «Ázbergen bı» dastanynda « bul batyrdyń erligi «Shahnamadaǵy» Rústemnen kem emes» dep jyrlaǵan.
Babalary at oınatqan qula qyrda ósip, bala kúninen olardyń erligi jaıly ańyzdardy tyńdaǵan Esenqul sózge qumar boldy. Bálkim, óńirde dúnıege kelgen qandas aǵalary Jańabaı Saparov pen Tólegen Aıbergenovterdiń qaraqalpaq, qazaq ádebıetiniń juldyzdaryna aınalýy onyń armanyn ushtaǵan bolýy da múmkin.
Kemeńger jazýshy Ábish Kekilbaı Qaraqalpaqstannyń Shomanaı aýdanynda týǵan daryndy aqyn Sabar Adaı jaıly «Ózegińdi úze súı óz elińdi» dep atalatyn maqalasynda: «Olardyń (jastyq shaǵy jat jerde ótkenderdiń-B. U.) kókireginde dáıim týǵan eli turdy. Keshegi erkin dáýreni turdy. Kóz aldarynda kóleńdep baba zamannyń baıyrǵy kórinisteri júrdi. Týǵan tilin, ádet-ǵurpyn, súıekke sińgen minez-qulqyn kir jýyp, kindik kesken atamekennen alyp ketken birden-bir asyl qazynalary sanap qaster tutty. Sonyń arqasynda shet jerdegi múskindiktiń dıirmenine qansha tússe de, murttary shaǵylmastan bútin shyqty. Qaz qalpynda qazaqtar bolyp bútin oraldy» degen bolatyn. Bul sózderdi Esenqulǵa qatysty qoldansaq ta negizgi oıdan qııas ketpeımiz.
Sózge degen mahabbat atamekenge degen mahabbatpen astasyp ketti. Ol arman qanatynda qalyqtaı ushyp, KazGÝ-diń jýrnalıstıka fakýltetine qujat tapsyrdy. Baǵy janyp, 1969 jyly stýdent atandy.
Qazaq tiliniń bar baılyǵyn kókiregine hattap ósken Esenqul arman, saǵynyshyn jetkizý úshin «Tolqyn» atty qoljazba jýrnal shyǵardy. Árıne, bul tek óziniń ǵana emes, jan-jaqtan jınalǵan jastardyń maqsat-muratyna barar bıikke baspaldaq jasaýdan týǵan oı-tuǵyn.
Jeken Jumahanov pen Oralhan Bókeı jýrnalǵa alǵysóz jazsa, belgili ustaz Ábilfaıyz Ydyrysov tusaýkeser ótkizýge basshylyq jasap, jas stýdenttiń mereıin ósirip, bedelin kóterip tastady.
Esenqul Ýnıversıtetti bitirgen soń Qazaq ulttyq televıdenıesine redaktor bolyp jumysqa ornalasty. Sol kezdegi kórkem, ǵylymı tanymdyq, derekti fılmder, olardy túsirýge qatysqan shyǵarmashylyq adamdary jaıly teleocherkter jasap, telejýrnalıstıkanyń damýyna óz úlesin qosty. Sol arqyly baıtaq elge belgili boldy.
«Qazaqfılm» óz tarıhynda 100-den asa kórkem, 500-den derekti fılm túsergen desek, 70-jyldar kıno ónerimizdiń erekshe damyǵan shaǵy. «Atamannyń aqyry» (1971), «Qyz Jibek» (1972) ,«Orman balladasy»(1972) sııaqty kesek týyndylar sol dáýirdiń jemisi desek, Esenquldyń keıipkerleri aıqyndala túsedi.
Esenqul Safýanı 1980-87 jyldar aralyǵynda «Qazaqstan» baspasynda aǵa redaktor retinde jemisti eńbek etti.
«Saıası ekonomııa» oqýlyǵyn, K. Marks pen F. Engelstiń 3 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn, F. Engelstiń «Tabıǵat dıalektıkasy» , I. Berejkovtyń «Potsdamǵa jetkizer jol» kitaptaryn aýdarýǵa, redaktsııalaýǵa qatysty. Qazaqstan SSR-iniń 1978 jylǵy konstıtýtsııasynyń jaýapty redaktory boldy.
1987 jyl Qazaqstan Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmyna jaýapty qyzmetkerlikke qabyldandy. 1990 jyly sektor meńgerýshisi boldy. 1991 jyldyń 16 jeltoqsany elimizdiń tarıhynda da, keıipkerimizdiń ómir jolynda da esten ketpes eleýli oqıǵa retindi qalǵany daýsyz. Elimizdiń egemendiginiń bastaýy bolǵan sol kúni jarııalanǵan «QR Táýelsizdigi týraly» zańyn tól tilimizge aýdarǵan ári ony zalda otyryp tyńdaǵan baqytty jandardyń biri osy Esenqul Safýanı bolatyn. Sol kezdegi onyń tebirenisin, qýanyshyn sózben jetkizý áste múmkin emes. Óıtkeni, zulmat jyldardyń zobalańynan qashyp syrtqa aýyp ketken eldiń urpaǵy ári ondaǵy kúıki tirliktiń shet jaǵasyn óz kórimen kórgen kisi úshin týǵan eldiń egemendiginen asqan baqyt bar ma?
Esenqul Safýanı ózine tapsyrylǵan isti der kezinde oryndaıtyn jaýakershiliginiń, tereń biliminiń arqasynda aınalasyna bedeldi bola bilgen jan. Eshqandaı mekeme mundaı mamannan aırylǵysy kelmeıdi. Sondyqtan da bolar, ol kóp qyzmet aýystyrmaǵan kisi. 1996 jyly qańtarda qos palataly parlament qurylǵan shaqta ol Senattyń Redaktsııalyq –baspa bóliminiń sektor meńgerýshiligine taǵaıyndaldy. 2000 jyldyń sáýirinen bólim meńgerýshisiniń orynbasary qyzmetin abyroımen atqardy.
Osy oraıda taǵy bir mańyzdy oqıǵany aıtpaı ketsek bolmas. Ol 1997 jyly 9 jeltoqsanda áriptesterimen birge Saryarqa tórine qonys aýdardy. Erteńine ıaǵnı, 10 jeltoqsan kúni Aqmola qalasyn Astana dep ózgertý deklaratsııasyn jarııalaý saltanatynda otyrystyń ilespe aýdarmasyna qatysty. Sondyqtan da, Esenqul Safýanıdiń esimi Sádibek Túgel men Dáýren Musa shyǵarǵan «Alǵashqy Astanalyqtar»–«Pervoprohodtsy Astany» anyqtamalyǵynyń 1-tomyna endi.
Esenqul Safýanı Senat pen QR Zań shyǵarý ınstıtýty Lıngıvıstıka jáne halyqaralyq sharttar jobalaryna ǵylymı lıngıvıstıkalyq saraptama sektorynda eńbek ete júrip, shyǵarmashylyǵynyń basym bóligin halyqaralyq termınderdiń qazaqsha durys aýdarylýyna, jasalýyna atsalysty. «Obekt», «sýbekt», «rekonstrýktsııa», «forma», «protsess», «formalnost», «formalnaıa proverka», «shırokoformatnaıa pechat», «normatıvnye akty», «nomınalnyı stoımost» sııaqty termın men tirkesterdiń qazaqsha balamasyn jasaýda bul kisiniń eńbegi orasan. «Aýdarma dáldikti qajet etedi», «Іzdenis pen nátıje», «Termın–zańnamalyq aktilerdiń negizi», «Zań qazaqsha jazylsyn desek», «Zańnamadaǵy termınderdiń atqaratyn róli», «Nıet pen nátıje» t.b. maqalalarynda kóterilgen ózekti máseleler áli óz mańyzyn joıǵan joq.
Esenqul Safýanıdiń taǵy bir eleýli isi – Bolat Qaraqulovpen birge jerlesi, jıyrmasynshy ǵasyrdyń dańǵaıyr jyraýy Naýryzbek Nurjaýbaıulynyń jáne Qaraqalpaqstandaǵy basqa jyraýlar shyǵarmashylyǵyn 1982 jyly 17 taspaǵa jazyp alyp, Qazaqstanǵa tabystaýy der edik. Bul eren eńbekti keler urpaq kádesine jaratar degen oıdamyz.
