Ertis boıy orman sharýashylyqtarynyń órtke qarsy áleýeti álsiz
PAVLODAR. KAZINFORM — Ertis-Baıan óńirindegi keıbir orman sharýashylyqtarynda órtke qarsy tehnıkalyq múmkindikter osal. Órt sóndirý stansalary men qyzmetkerlerdiń, janar-jaǵarmaı qorynyń jetispeýshiligi, qural-jabdyqtardyń tozýy baıqalyp otyr.
Tozǵan tehnıka esepten shyqpaǵan
Jýyqta Úkimet basshysy Abaı jáne Pavlodar oblystaryndaǵy ormandy órtten qorǵaý isi álsiz ekenin synǵa alǵany málim.
Óńirlikorman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasynyń málimetinshe, orman órtterinen qorǵaý júıesiniń jaı-kúıin baǵalaý nátıjeleri oblysta birqatar problemalar men sáıkessizdikterdi anyqtaǵan.
Tipti, úsh kommýnaldyq orman qorǵaý uıymynyń ekeýi — Pavlodar jáne Maksım-Gorkıı sharýashylyqtary — qanaǵattanarlyqsyz baǵa alǵan (2,8 jáne 3,5 ball).
Baıanaýyl memlekettik ulttyq tabıǵı parkindegi jaǵdaı da ońyp turǵan joq. Sáýir aıynda kenetten tutanǵan tilsiz jaý «Jasybaı» demalys aımaǵyndaǵy 20 gektardan astam jerdi jaıpap ketkeni málim.
Orman sharýashylyqtary men ulttyq parkte orman órtterine daıyndyq jumystarynyń ýaqytynda aıaqtalmaýy, orman órtin sóndirý stansalarynyń (ÓSO) bolmaýy nemese standarttarǵa sáıkes kelmeýi, shtat birlikteriniń jetkiliksizdigi men materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtalý deńgeıiniń tómendigi baıqalyp otyr.
— Máselen, «Ertis ormany» rezervatyndaǵy 16 ormanshylyq bólimshesiniń 4-inde ÓSO múldem joq. Órt sóndirý tehnıkasynyń, qural-jabdyqtardyń biraz bóligi tozǵanyna qaramastan esepten shyǵarylmaǵan. Al Baıanaýylda janar-jaǵarmaı jetispeýshiligi baıqaldy. Buǵan qosa naızaǵaıǵa qarsy qurylǵylardyń bolmaýy jáne keıbir ýchaskelerge, ásirese Ertis ózeniniń jaıylymdyq aımaǵyndaǵy jerlerge jetý qıyn. Ótken jyly daýyldardyń saldarynan qulaǵan aǵashtar men synǵan butaqtar orman aýmaǵynda kóptep jınalyp qalǵan. Olar ýaqtyly tazartylmaǵan. Rezervat pen ulttyq park tehnıkamen tolyq jaraqtandyrylǵanyna qaramastan, birqatar sheshilmegen máseleler bar. Atap aıtqanda, rezervattaǵy 13 ÓSO qoldanystaǵy «Orman órt sóndirý stansasy erejesine» sáıkes kelmeıdi. Sonymen qatar, ondaǵy Maıqaraǵaı, Zavodskoı, Chýshkalın ormanshylyqtarynda jáne Baıanaýyldaǵy Dalba bólimshesinde qosymsha 4 órt sóndirý stansasyn salý qajet, — deıdi orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasy basshysynyń orynbasary Qaırat Musaǵalıev.
72 myń gektar qaraǵaıdan aırylyppyz
Táýelsizdik jyldary Pavlodar oblysyndaǵy alapat órtterden qaraǵaı ormandarynyń 40 paıyzy janyp ketken. Bul shamamen 72 myń gektardan asady.
Statıstıkalyq derekterge súıensek, óńirdiń qazirgi memlekettik orman qory — 479 myń gektar. Onyń ishinde ormanmen kómkerilgeni — 309 myń gektar. Bul — oblys aýmaǵyndaǵy jer kóleminiń nebári 2,2 paıyzy.
Ormanmen kómkerilýi boıynsha respýblıkada 7-orynda, ormandylyǵy boıynsha 8-orynda tur. Al jalpy orman qorynyń 72%-y erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarǵa tıesili («Ertis ormany» — 278 myń gektar, Baıanaýyl ulttyq tabıǵı parki — 68 myń gektar).
Ózgesi oblys ákimdigine qarasty orman qorǵaý mekemeleriniń orman qory, sondaı-aq avtokólik jáne temir joldar boıyndaǵy orman ekpeleri.
Ókinishke qaraı, jyl saıynǵy orman órtteri tabıǵı baılyǵymyzǵa orasan zor shyǵyn keltirip tur. Tek byltyr oblysta 46 orman órti tirkelip, 5 myń gektardan astam ormandy jer otqa oranǵan.
— Bıyl kóktem qurǵaq bolǵany sebepti, sáýirden beri birneshe orman órti tirkelip úlgerdi. Jalpy aýmaǵy 44,4 gektardy sharpyǵan 6 orman órtinen memleketke 815,4 myń teńge shyǵyn kelgen. Ormandy jáne tabıǵatty qorǵaý mekemeleri ormandy qalpyna keltirý jumystaryn úzbeı júrgizip, tek byltyr 4131,1 gektarǵa barlyǵy 19,6 mln dana ekijyldyq kádimgi qaraǵaı kóshetteri otyrǵyzyldy. Bıyl jalpy sany 18 mln danadan astam qaraǵaı kóshetteri 3654,5 gektarǵa otyrǵyzylýy kerek. Rezervat pen ulttyq park qajetti kóshetterdi ózderiniń pıtomnıkteri esebinen qamtamasyz etýde. Al ózge mekemeler kóshetterdi satyp alady. Sondyqtan sońǵylaryn kóshetpen turaqty qamtamasyz etý máselesi áli de ózekti bolyp otyr, — dep qosty Qaırat Musaǵalıev.
Órt munaralary tıimdi me?
Al «Ertis ormany» rezervaty bas dırektorynyń mindetin atqarýshy Qazbek Ámetov qazirgi ýaqytta orman arasyn qulaǵan aǵashtardan tazartý jumystary qaýyrt júrip jatqanyn jetkizdi.
Bıyl jazda jalpy uzyndyǵy 570 shaqyrym mıneraldy jolaqtar salý, qoldanystaǵy 9,6 myń shaqyrym mıneraldy jolaqtarǵa kútim jasaý josparlanǵan.
— Aýa raıyn boljaýshylar bıyl jazdyń asa ystyq bolatynyn aıtýda. Rezervattyń yqtımal órt jaǵdaılaryna daıyndyǵy oıdaǵydaı júrip jatyr. 3 jasandy órtke qarsy sý qoımasy (áýeden sý tógetin quraldarǵa arnalǵan) jáne ormanshylyqtar men orman alqaptarynda sý toltyrylǵan 35 úlken ydys ornalasqan. Báıimbet, Shoshqaly, Stepnoı, Taıbaǵar, Maıqaraǵaı ormanshylyqtarynda qosymsha 5 sý ydystaryn ornatý josparda bar. Qaýipsizdik máseleleri boıynsha jergilikti halyqpen, sharýa qojalyqtarynyń basshylarymen kezdesip, túsindirý is-sharalaryn úzbeı júrgizip jatyrmyz. Búgingi kúni rezervatta barlyǵy 244 tehnıka bar, onyń ishinde 39 órt sóndirý jáne 21 patrýldik kólikter, 93 traktor. Bul bekitilgen normatıvterdiń 100%-yn quraıdy. Rezervat jumysyna bıyl bıýdjetten 4 mlrd 649 mln teńge bólingeli otyr, — deıdi rezervattyń bas ormanshysy.
Júrgizilgen taldaýlarǵa den qoısaq, rezervat 2003 jyldan bastap órtenip ketken 46 935 gektar orman alqabyn qalpyna keltirgen.
Orman órtteriniń sıreýine byltyr ornatylǵan 23 munara (teplovızorlary jáne joǵary sapaly beınekameralary bar) sep bolǵan. 2024 jyly 38 órttiń 20-sy munaralardyń kómegimen anyqtalypty.
Al orman urlyǵy boıynsha ótken jyly 4 jaǵdaı tirkelgen. Rezervat qyzmetkerleri men tártip saqshylarynyń birlesken jumysynyń arqasynda zańsyz aǵash kesý 97%-ǵa azaıǵany baıqalǵan.
Qazbek Ámetov órt qaýipti kezeń bıyl erte bastalǵanyn aıtady. Jyl basynan ormanda 4 órt oqıǵasy tirkelip, jalpy aýmaǵy 0,87 gektar jer janǵan.
— Rezervattyń negizgi shtatynda 307 adam jáne 354 adamnan turatyn qosymsha shtat jumys isteıdi. Qyzmetkerlerdiń ortasha jas mólsheri — 30-50 jas. Traktorıst, júrgizýshi, dánekerleýshi sııaqty jumysshy mamandyqtarǵa suranys saqtalýda. Aldyńǵy jyldarmen salystyrǵanda kadr tapshylyǵy máselesi asa ózekti emes, — deıdi ol.
Qytaılyq tehnıka taýly jerge jaramaıdy
Baıanaýyl ulttyq parkinde táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary órt oqıǵalary jıi tirkeletin. Taýly jerdi qyzyqtap keletin týrısterdiń baqylaýsyzdyǵy, órtke qarsy júıelerdiń álsizdigi baıqalyp turatyn edi.
Onyń ústine daǵdarys kezeńindegi tehnıka men materıaldyq resýrstyń jetispeýshiligi ormannyń eleýli bóligin joǵaltýǵa alyp keldi. Sonyń ishinde 1991 jyly Baıan taýlarynyń ońtústik jaǵynda taý qııalary bir aı boıy janǵany esimizde.
— Taýly jerdegi órtti jazyq dalaly jerdegi orman órtimen salystyrýǵa kelmeıdi. Máselen, «Ertis ormany», «Semeı ormany» rezervattarynda tilsiz jaýdy qarsy órt qoıyp toqtatyp alady. Taýly-tasty aımaqtarda tutanǵan jalyn kóbine aǵashtyń tamyryna kirip ketedi. Ol byqsyp uzaq janady, daýyl tursa órship, lezde taralyp ketý qaýpi bar. Ásirese, tas arasyna kirip ketken shoq qaýipti. Ekinshiden, sońǵy ýaqytta ulttyq parkte qytaılyq tehnıkalardyń qaptap ketýi qynjyltady. Qytaılyq tehnıkalardyń qýaty az, nebári 500 lıtr sýdy taýdyń ústine shyǵara almaıdy. Eski Gaz-66 júk kóliginiń bazasyndaǵy burynǵy órt sóndirý mashınalary myqty, kez kelgen qııaǵa 3 tonna sýdy jetkizip júrmiz. Biraq olar búginde ábden eskirgen. Sondyqtan jańa tehnıka satyp alǵanda reseılik kólikterge mańyz bergen durys dep oılaımyn. Qytaılyq tehnıkalardyń astynyń bári kádimgi plastmassa, órttiń ústinen júrip ótse, erip túsip qalady, -deıdi orman sharýashylyǵynda 37 jyldyq eńbek ótili bar Erǵalym Qaıyrdenov.
Baıanaýyl ormany óz betimen qalpyna kelgen
Ormanshy búginde Baıanaýyl ulttyq parkinde gıd-ekskýrsovod bolyp qyzmet etýde. Orman órti máselelerimen kóp jyldar tikeleı shuǵyldanǵan.
Aıtýynsha, Baıanaýyl taýlaryn sharpyǵan talaı alapat órtke kýá bolǵan.
— Jyl saıyn kóktemde shópterdi órtep, mıneraldy jolaqtar jasalatyn. Bıyl biz merzimi boıynsha sál úlgermeı qaldyq. Onyń ústine kún tez jylynyp ketti. Órtke sebep bolatyn faktor kóp. Ári orman órtiniń ózi de tómengi, jer astyndaǵy (torfty) jáne joǵarǵy bolyp bólinedi. Aǵashtardyń dinine tıispeıtin, joǵary jaqtaǵy butaqtaryn sharpıtyn órt tez taralýymen qaýipti. Ásirese, daýyldy kúnderi kóz ilespes jyldamdyqpen zyrǵıdy. Al topyraq astynan keletin jalyn aǵashtyń tamyryna kiretindikten ondaı jerdegi ormannyń qalpyna kelýi ekitalaı. Bir jyly Qaraǵandy jaqtan qalyń órt kelip, Muryntaldaǵy qaraǵaı ormandary janyp ketti. Ulttyq park atalǵan aýmaqty tolyqtaı esepten shyǵarǵan edi. Tabıǵattyń tamashasy ǵoı, arada eki jyl ótkende álgi orman óz-ózinen qalpyna kele bastady. Tamyra saqtalyp qalǵandyqtan, ómirsheńdigin joımaǵan, — dep óz tájirıbesin bólisti Erǵalym Qaıyrdenov.
Atap óterligi, bıyl ulttyq park aýmaǵynda 8 baqylaý munarasyn ornatý josparlanǵan. Munaralar iske qosylsa, orman órtteriniń aldyna alý jumystary shıraı túsedi degen úmit zor.
Orman órtiniń aldyn alýdyń keshendi tásilderiniń biri — mamandardyń sapasyn arttyrý. Ókinishke qaraı, joǵary bilimdi jas kadrlar aýyldyq jerlerge barǵysy joq.
Orman mekemeleri bul úshin jas mamandardy qoldaýdyń memlekettik baǵdarlamalaryn ázirlep, engizýdi, eńbekaqy tóleý júıesin qaıta qaraýdy, sondaı-aq aýyldyq jerlerde kásibı damý múmkindikterin týdyrýdy suraıdy.
Búginde ormanshylardy eńbekaqysy 140 000 teńgeden bastalyp, 350 000 teńgege deıin jetedi.
Eske sala keteıik, elimizdiń 8 oblysynda orman órtin sóndirý stantsııalary tapshy.
