Ertegi emes, bolǵan jaıt: Kazinform adamzat balasynyń ǵaryshqa alǵashqy sapary jaıynda ne jazdy
ASTANA. KAZINFORM – Kazinform 105 jyldyq mereıtoıyna oraı Ǵaryshkerler kúninde agenttik taspasynda adamzat balasynyń Ǵalamsharǵa qalaı qazaq jerinen jol tartqanyn eske salyp kórýge tyrysty.
Marsta tirshilik bar ma?
Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń mańynda aty ańyzǵa aınalǵan oıshyl, qobyzshy ári jyraý Qorqyt ata qurmetine arnalǵan memorıaldyq keshen ornalasqan jer bar. Halyq arasynda uly dala danyshpanynyń jer sharynan janǵa jaıly, elge qolaıly oryn izdep, týǵan dalasynan jeruıyq tapqany týraly ańyz bar. Dál osy jerde ol aspan men Alla Taǵala arasyndaǵy tańǵajaıyp baılanysty sezinip, «jer kindigi» dep ataǵan. Keıinirek dala danyshpanynyń jańylys baspaǵany aqıqatqa aınaldy. Sol jerde obektilerdi ǵarysh orbıtasyna shyǵarý úshin Jerdiń aınalý jyldamdyǵyn barynsha tıimdi paıdalanýǵa ońtaıly núkte tabyldy.
Osylaısha, qazaq dalasynda elimizdi álemdik tarıhqa tańbalaǵan, búkil adamzat balasyna ǵaryshqa jol ashqan Baıqońyr paıda boldy. Sol bir ýaqyt qyzyqty, romantıkalyq kezeń edi. Jerdiń tartylys kúshinen tys ımenshektene basqan alǵashqy qadam sheksiz qulshynys týdyrdy. Zamanaýı progress jetistikterine malynǵan bizder úshin Aıǵa taǵy bir ushý ýaqytsha ǵana qyzyǵýshylyq týdyrady. Sol zamanda qarabaıyr traktordyń ózi tehnıkalyq zor jetistik sanalsa, al ǵaryshty ıgerý týraly jańalyq – ómirde júzege asqan ertegideı arman-dy.
Aqparat agenttiginiń muraǵat materıaldary dáýir rýhyn tolyǵymen jetkize alady. Adamdar aýyr jumys pen kóriksiz tynys-tirshilikke moıynsunǵan edi. Biraq olardyń nazary aspanǵa aýdy. Bul keńestik ateıstik dúnıetanym men Amerıka Qurama Shtattarymen teketireste óte mańyzdy edi. KSRO tańdalǵan jolynyń durystyǵyn dáleldep, barlyq jerde birinshi bolǵysy keldi...
Keńes odaǵy ótken ǵasyrdyń qyrqynshy jyldarynyń sońynda ballıstıkalyq zymyrandardan bastap, 1957 jyly Jerdiń alǵashqy jasandy jerserigin ushyrýǵa qol jetkizdi. Eki jyldan soń alǵashqy adam qolynan shyqqan nysan - ǵalamshararalyq stansa «Lýna‐2» Aıdyń betine jetti.
1959 jyly 15 qyrkúıekte «Tańǵajaıyp jeńis» degen taqyryppen berilgen materıalda agenttik tilshisi Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń astrobotanıka sektorynyń meńgerýshisi G.A.Tıhovtyń túsinikteme alypty.
- Biz tańǵajaıyp jeńistiń tiri kýágerlerimiz. Ǵarysh zymyranynyń ushyrylýyn, onyń Aıdyń betine dál túsýin úlken jumystyń zańdy nátıjesi dep sanaımyn... Álemdik astronavtıkaǵa qosqan bul úlken úlesti asyra baǵalaý óte qıyn. Bolǵan jaıt meniń búkil ómirimdegi armanym men jasap jatqan jumysymdy júzege asyrýǵa jaqyndatty. Ol - ǵalamsharlarda, atap aıtqanda Marsta ósimdik tirshiliginiń bolýyn dáleldeý, - dedi ǵalym.
«Aıǵa ushý endi arman emes, shyndyq» dep atalatyn kelesi bir materıalda tilshi bul jańalyqty Temirtaýdaǵy Qaraǵandy metallýrgııa zaýytynyń qurylysshylar ujymy qalaı qarsy alǵany týraly baıandaıdy.
- Ǵasyrlar boıy adamdar Aıǵa ushý týraly ertegiler men ańyzdardy tyńdap keldi. Al endi adamdar ǵaryshty baǵyndyra bastap, búkil álemde teńdesi joq zymyrandar jasady, - dedi Qazaqstan magnıtkasynyń eń qart qurylysshysy, tas qalaýshy Ó.Turmaǵambetov.
Ekinshi Kolýmb jáne uzaq qaýyshý
Biraq adamzat balasy ǵaryshqa alǵash ushqan data – 1961 jyldyń 12 sáýirinde shynymen de mańyzdy jáne taǵdyrsheshti kún boldv. ıÝrıı Gagarın eń batyl úmitterdiń nyshanyna aınaldy. Kelesi kúni keńestik gazetterdiń barlyq bas maqalasy «Vostok-1» zymyranynyń sátti ushyrylǵanyn habarlady. Al 15 sáýirde gazetter batyrdyń ǵaryshtan aman-esen oralýyn egjeı-tegjeıli sıpattap jazdy.
Jýrnalıster Máskeýdegi kezdesýdiń ár sátin jan-jaqty sıpattap, jalpy merekelik ahýaldy jetkizip otyrdy. Sol kúni barlyq jol «Vnýkovo» aerodromyna jeteledi. Munda «Vostok» ǵarysh kemesiniń qoný aımaǵynan jýrnalıster «Ǵarysh Kolýmby» ataǵan ǵaryshker ushaqpen keldi. Ony KSRO basshysynyń ózi qarsy aldy.
- Jınalǵandar ushaq esiginiń ashylýyn taǵatsyzdana kútti... Ol qyzyl kilem ústimen nyq qadam basyp kele jatty...Trıbýnaǵa kóterilip, baıanat berdi... Nıkıta Sergeevıch Hrýşev qalpaǵyn sheship, ǵaryshker batyrdy ákesindeı aımalap, onyń betinen súıip, uzaq ýaqyt qushaǵynan shyǵarmady, - dep sıpattady BAQ kezdesýdi.
Halyq tańǵajaıyp kókjıekti kórip, rýhtandy. Aqyndar da shabyt aldy. Oljas Súleımenov óziniń dańqty «Adamǵa tabyn Jer endi» poemasyn jazdy. Ár túrli jastaǵy jáne kásiptegi adamdar ǵaryshkerdiń fotosýreti bar ashyqhat satyp alý úshin dúńgirshekterdiń janyna toptaldy.
Aqparat agenttigi 1961 jyly 15 sáýirdegi «Ujymshar ulynyń erligi» atty materıalynda «Lých Vostoka» aýyl sharýashylyǵy arteliniń aýyl eńbekkerleri osynaý «tańǵajaıyp jetistikti» qalaı qarsy alǵany jaıynda baıandaıdy.
- Partııa men Úkimet keńes adamdaryn, búkil adamzatty adamnyń ǵaryshqa alǵashqy ushýymen shyn júrekten quttyqtady. Bul keńestik kolhoz sharýalarynyń da eńbegi. Bizdiń ǵalymdar, ınjenerler, jumysshylar adamzat balasyna ǵalamnyń tuńǵıyǵyna keń jol ashty. Endi mine, keńshar sharýasynyń uly, jas kommýnıst ıÝrıı Gagarın ólmes erlik jasady, - dep bólisedi áserimen saýynshy Ike Tanabaeva.
Tuńǵysh qazaq ǵaryshkeri
1991 jyly Qazaqstan ǵaryshqa qadam basty. Elimizdiń Táýelsizdigin resmı jarııalaýǵa sanaýly ǵana apta qalǵan-dy. Máskeýdegi konstıtýtsııaǵa qarsy sátsiz tóńkeristen keıin KSRO-nyń ydyraýy jedeldeı tústi.
Eger «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy týraly aıtar bolsaq, Qazaqstan 1991 jylǵy 31 tamyzda ony óziniń menshigi dep jarııalady.
Sol jyldyń ekinshi qazanynda ǵaryshqa alǵashqy qazaq ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov attandy. Sol kúni, aqparat agenttiginiń habarlaýynsha, Qazaqstan astanasynda 13 keńestik respýblıkanyń prezıdentteri, premer-mınıstrleri jáne basqa da joǵary basshylary negizgi – «Munan ary qalaı ómir súrý kerek?» degen suraqty talqylaý úshin jınaldy. Keńes basshylary ózara is-qımyldyń jańa formattyń tamyryn basyp kórýge tyrysty jáne elimiz osy oqıǵany Baıqońyrdan ǵaryshqa ushý sátimen oraılastyrdy.
- Qazaqstan astanasy men Baıqońyr ǵarysh aılaǵy el tarıhyna respýblıkalardyń jańa odaǵy – egemen memleketterdiń ekonomıkalyq qoǵamdastyǵynyń paıda bolýynyń basty kezeńi retinde enetini sózsiz, - dep habarlady agenttik eki kúndik kelissózderdiń qorytyndysy boıynsha.
Degenmen ǵaryshqa qaıta oralsaq, qazan aıynda Toqtar Áýbákirov mingen kemeniń ǵaryshqa attanýy halyqtar dostyǵyn, memleketter qarym-qatynasyndaǵy jańa kezeńdi beıneledi. Halyqaralyq ekıpajǵa Qazaqstan azamatynan basqa reseılik Aleksandr Volkov jáne birinshi avstrııalyq ǵaryshker Frants Fıbek kirdi.
Ǵaryshqa sapar qorytyndysy boıynsha ǵaryshkerlerdiń qatysýymen baspasóz konferentsııasy uıymdastyryldy. Aqparat agenttigi bul jaıynda 1991 jyly 15 qazanda shyqqan materıalynda sóz qozǵaıdy.
Qazaq ǵaryshkeri baǵdarlama boıynsha kózdelgen barlyq ǵylymı eksperıment oryndalǵanyn atap ótti. Oryndalǵan eksperımentterdiń kez kelgeni ushýdy aqtaıtyndyǵyn jáne ǵaryshtyq ushýlar aqshany ysyrap etetetindigi jaıly bos áńgimelerdi toqtatatyn kez kelgenin basa aıtty.
- Respýblıkamyzdyń aýmaǵynan biz ár tań saıyn úsh ret ushyp ótetinbiz. Bul tek baqylaý úshin ǵana emes, sonymen qatar túsirilim úshin de eń qolaıly ýaqyt, Árıne, men ýaqytty bos ótkizgen joqpyn: fotoapparatpen de, kameramen de túsirilim jasadym. Bárimizdiń kóz aldymyzda bolǵan kórinis kóńil kónshitpeıdi. Ásirese, Aral ústindegi qumdy daýyldy, qurǵap qalǵan Syrdarııa men Ámýrdarııa ózenderin jáne basqa da ekologııalyq apat aýdandaryn kórgende, - degen ǵaryshkerdiń sózin keltiredi aqparat agenttigi.
Osylaısha, elimiz óziniń ǵarysh dáýirin bastady. Toqtar Áýbákirov 1991 jyly ǵaryshqa ekspedıtsııalyq saparmen baryp, sol jaqta 7 kún 22 saǵat 13 mınýt boldy. Toqtar Áýbákirov - alǵash ret basqa keńistikte júrip qazaqtyń ulttyq taǵamyn jegen adam. Sol jyly ǵalymdar irimshik, aıran jáne etti ǵaryshta júrip jeýge bolatyndaı etip ázirlegen.
Qazaqtan shyqqan ekinshi ǵaryshker – Talǵat Musabaev. Musabaev ǵaryshqa úsh ret ushyp, sol jaqta 341 kún 9 saǵat 48 mınýt 41 sekýnd bolyp qaıtty. Nátıjesinde ol Gınnesstiń rekordtar kitabyna engen, osy kúnge deıin Talǵat Musabaev sııaqty eshkim ǵarysh keńistiginde uzaq ýaqyt bolyp kórmegen.
Qazaqstannyń úshinshi ǵaryshkeri - Aıdyn Aıymbetov. Ol 2015 jyldyń 2-12 qyrkúıegi aralyǵynda «Soıýz TMA-18M» jáne halyqaralyq ǵarysh stantsııasyna baǵyt alǵan «Soıýz TMA-18M» kemesiniń ekinshi bortınjeneri retinde ushty. Halyqaralyq ǵarysh stantsııasyna barǵan EP-18 ekspedıtsııa múshesi. Ǵaryshker Jerge «Soıýz TMA-16M» kemesinde oraldy. Ushý ýaqyty 9 táýlik 20 saǵat 13 mınýt 51 sekýndqa sozyldy.
Aıta keterligi, Qazaqstan jyl sońynda óz zymyranyn ǵaryshqa ushyrmaq. Qazir ol úshin qarjy bólinip, aılaq daıyndalyp jatyr. Bul týraly Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty Ǵalıasqar Sarybaev málim etken edi.
– Qazir biz ózimizdiń zymyran ushyratyn aılaǵymyzdy daıyndap jatyrmyz. Oǵan qarjy bólingen. Úkimet bul usynysty qoldady. Bul – kommertsııalyq baǵdarlama. Sol arqyly ushyratyn bolsaq, bolashaqta bizdiń zymyranymyzdy paıdalanamyn degen memleketter kóbeıedi. Qazirgi tańda Afrıka elderi men Mońǵolııa qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Memleket basshysy árbir memleketke barǵanda, ǵarysh salasyn aıtyp júredi. Frantsııaǵa saparynda da ǵarysh týraly sóılesti. Al Mońǵolııa apparattaryn keńistikke alyp shyǵýǵa tapsyrys berip, kelisimshartqa qol qoıyldy. ıAǵnı, biz jyl sońyna deıin ózimizdiń otandyq zymyran tasyǵyshymyzdy shyǵaramyz jáne Qazaqstan ǵarysh salasynda óziniń jańa tarıhyn jazady dep oılaımyn, - deıdi depýtat.