Erte pisken jemis, kókónisterden adam aǵzasyna qandaı qaýip bar
- Erte jemis, kókónister adam densaýlyǵyna zııan tıgizýi múmkin be?
Erte kókónister men jemister ártúrli klımattyq jáne geografııalyq jaǵdaılarda ósiriledi jáne jınalady. Olar fermalarda, óndiristik úı-jaılarda, jylyjaılar men ashyq jerlerde ósiriledi. Ósirý jáne jınaý kezeńindegi barlyq protsester sanıtarııalyq-gıgıenalyq erejelerdi saqtaı otyryp júrgizilýi kerek. Ósirý protsesinde barlyq erte kókónister men jıdekter ósimdiktiń ósýine qajetti azot bar hımııalyq zattarmen qorektenedi. Bul hımııalyq zattardyń barlyǵy ósimdiktiń ózinde jınalady – bul nıtrattar.
- Kókónister men jemisterdegi nıtrattar degenimiz ne?
Nıtrattar degenimiz ý emes, olar ósimdikterge arnalǵan qajetti materıaldar. Ósimdiktegi azot qosylystarynyń bir bóligi aqýyzǵa aınalady, artyq mólsheri jınalady. Olar bizdiń aǵzamyzǵa túsedi. Biz nıtrattardyń 60% — dan astamyn kókónisterden, 20% - aýyz sýdan, 10% - etten jáne qalǵan 10% - jemister men sút ónimderinen alamyz.
«Nıtrattyń» belgileri kelesideı bolady:
Tym birkelki kókónister, sondaı-aq, qanyq tústi tym úlken jemister.
Qaýyn men qarbyzda tátti dámniń bolmaýy jáne olarda pispegen dánderdiń bolýy.
Alma men almurttyń dámi tuşy bolady. Sonymen qatar, almanyń qabyǵyna nazar aýdaryńyz. Eger ol taıǵaq jáne sál jabysqaq bolsa, onda ol tek sabyndy sýmen jýylatyn dıfenılmen (taǵamdyq konservant) óńdelgen.
Shabdaly men órikte tátti dámniń bolmaýy, jemisterdiń jarylýǵa beıimdiligi.
Qyzanaqtyń ishindegi aq tamyrlar. Tek pisken jemisterdi satyp alyńyz. Eger qyzanaq syrtynan da, ishinen de ashyq qyzyl bolsa, onda nıtrattardyń mólsheri qalypty.
Qyzylshanyń quıryqshasy buralǵan bolady.
Qııar qabyǵyndaǵy sary daqtar.
Salat japyraqtarynyń ushtary qońyr tústi. Sonymen qatar, «nıtratty» salattyń japyraqtary óte názik keledi.
Qyryqqabat japyraqtaryndaǵy qara daqtar.
Kókónisterdiń túsi tym kúńgirt bolýy, tabıǵı emes uzyn sabaqtar.
Sábizdegi sary jáne jasyl daqtar, ózegi aqshyl bolýy.
- Kókónis pen jemisten nıtrattardy qalaı tabýǵa bolady?
Nıtrattardyń ruqsat etilgen mólsherin kózge anyqtaý múmkin emes. Zııandy zattardyń deńgeıin tek arnaıy «nıtratomer» quraly ǵana anyqtaı alady. Qurylǵyny jemiske engizý jetkilikti, ol nıtrattyń mólsherin elektrondy dıspleıge shyǵarady. Janynda zertteletin jemis nemese kókónistegi zııandy zattyń ruqsat etilgen mólsheri kórsetiledi.
- Erte pisken jemis, kókónisterdi tutyný kezinde ózińizdi jáne otbasyńyzdy qalaı qorǵaýǵa bolady jáne ne isteý kerek?
Satyp alynǵan kókónis pen jemisterdi durys jýyp, tazalaǵan kezde nıtrattardyń mólsherin edáýir azaıtýǵa bolady. Tutyný aldynda jyly sýda 20-30 mınýt ustańyz jáne nıtrattar sýǵa ketedi.
Termııalyq óńdeý - nıtrattardyń quramyn aıtarlyqtaı tómendetedi, ıaǵnı, pisirý, qýyrý, tuzdaý, konservileý jáne t. b.
Erigen kókónister men jemisterdi, sondaı-aq pisirilgen salattardy bir kúnnen artyq saqtamańyz. Temperatýra ózgerse jáne uzaq ýaqyt saqtalsa, kókónis pen jemisterdegi nıtrattar nıtrıtke aınalady.
Spıker sondaı-aq ótken jyly nıtrat quramyna kókónis, jemisterdiń 782 synamasy alynǵanyn, onyń ishinde 8 synama oń nátıje bergenin aıtty.
«Qaýipsiz ónimdi tańda» naýqany kezinde bazarda nıtrat quramynan asyp ketken 6 synama (qaýyn, órik, qara órik) jáne 2 synama (órik, jasyl júzim) anyqtaldy.
Bıyl nıtrat quramyna 194 kókónis pen jemis synamasy alyndy, onyń ishinde oń nátıjeler tirkelgen joq«, - dedi dáriger.
Ol sondaı-aq kókónis, jemis, jıdekterdi jergilikti zerthanalar nemese qadaǵalaý qujattarymen satylatyn, ónimdi tekserý júrgiziletin belgilengen saýda núktelerinen ǵana satyp alýdy usynady.
«Ózdiginen uıymdastyrylǵan saýda núktelerinen satyp almańyz.
Ósimdik ónimderinde nıtrattardyń kóp bolýy nıtrattarmen ýlanýǵa ákelýi múmkin. Nıtrattarmen ýlaný qaýpi gemoglobınniń metgemoglobınge aýysýy jáne onyń adam tinderi men múshelerine ottegin tasymaldaý fýnktsııasynyń buzylýy bolyp tabylady. Eger ýaqtyly medıtsınalyq kómek kórsetilmese, onda qaýipti saldarlar bolýy múmkin. Osyǵan baılanysty erte kókónisterdi, ásirese, baqsha daqyldaryn satyp alǵanda, abaı bolý qajet«, - dedi Almaty qalalyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti basshysynyń orynbasary Gaýhar Katkenova.