ERMEKOV ÁLІMHAN ÁBEÝULY
Semeı oblysy, Қarқaraly ýezi, Temirshi bolysynda, қazirgi Қaraғandy oblysy, Aқtoғaı aýdanynda dүnıege kelgen.
1905 jyly Қarқaraly қalasyndaғy үsh klastyқ ýchılışeni, 1912 jyly Semeı erler gımnazııasyn altyn medalmen bitirip, Tomsk tehnologııalyқ ınstıtýtynyң taý-ken fakýltetine oқýғa tүsedi. Instıtýtta oқyp jүrip G. Potanınmen tanysady. Ә.Bөkeıhanov, A.Baıtұrsynov, J.Aқbaev, M.Dýlatov sııaқty zııaly қaýym өkilderimen, ғalymdarmen etene jaқyn aralasyp, ұlt azattyғy jolyndaғy kүreske қatysқan. 1917 jyly Alash avtonomııasy құrylғanda, 26 jasynda jaңa үkimettiң jaңa premer-mınıstriniң orynbasary, әri el sharýashylyғyn josparlaý komıtetiniң tөraғasy bolyp taғaıyndalғan. Sol jyly II Bүkilқazaқtyқ sezine Semeı oblysynan delegat bolyp қatysyp, Alashorda үkimetine mүshelikke өtedi.
1917-1918 jyldary Alash avtonomııasy, Ýaқytsha Sibir үkimeti, Komých, Bashқұrt үkimeti, Sibir oblystyқ dýmasy, Ýfa dırektorııasy atynan Kolchaktyң Omby үkimetimen kelissөzder jүrgizedi.
1919-1920 jyldar aralyғynda Қyrғyz (қazaқ) өlkesin basқarý jөnindegi әskerı-revkom komıtetiniң mүshesi, әri kollegııa tөraғasy, Semeı gýbrevkomynyң mүshesi bolyp, Keңes үkimetiniң saıası basқarý jүıesinde қyzmet istep, қazaқ jeriniң tұtastyғyn saқtaý, shekarasyn anyқtaý sııaқty maңyzdy jұmystar atқaryp, қazaқ jerlerin Қazaқ AKSR-i sheңberinde tұtas derlik toptastyrýda aıryқsha eңbek siңirgen.
Ә.Ermekov Lenın basқarғan Bүkilodaқtyқ Halyқ komıssarlary Keңesiniң mәjilisinde (Mәskeý, 1920 j. 17-tamyz) қazaқ eliniң shekarasy týraly tұңғysh baıandama jasaғan қazaқ. Batys Қazaқstan өңiriniң, Kaspııdiң soltүstik jaғalaýlary men Semeı, Aқmola oblysynyң jerleriniң, keıinnen Korostelev dalasynyң Қazaқstanғa қaıtarylýyna zor үles қosady. Elimizdiң saıası, әleýmetik, ekonomıkalyқ jәne mәdenı өmirindegi maңyzdy өzgeristerge basshylyқ jasap, Қarқaralyda halyқ aғartý isimen aınalysқan.
1921-1924 jyldary Semeı gýbernııalyқ atқarý komıtetiniң, gýbernııalyқ josparlaý basқarmasynyң, Қazaқ AKSR-i Memlekettik josparlaý komıteti tөraғalarynyң orynbasary, өnerkәsip sektsııasynyң meңgerýshisi қyzmetterin atқarady. Қazaқ AKSR-iniң 6-7 shaқyrylғan Ortalyқ Atқarý komıtetiniң mүshesi bolyp saılanady. Қarқaralyda eki satyly mektep pen janynda kitaphanasy bar pedagogıkalyқ tehnıkým ashýғa zor үles қosady. 1937 jyly pedagogıkalyқ tehnıkým pedagogıkalyқ ýchılışe bolyp қaıta құrylady (1945 jyly bұl pedagogıkalyқ tehnıkým Abaı esimin ıelenip, 1953 jyly Saran қalasyna kөshiriledi. Bұl қazir Saran pedagogıkalyқ kolledji dep atalady). Oқýyn jalғastyryp, 1923 jyly Tomsk tehnologııalyқ ınstıtýtyn bitirip, geolog-barlaýshy ınjeneri mamandyғyn alyp shyғady. 1926 jyly ғylymı-pedagogıkalyқ қyzmetke aýysyp, 1926-1928 jyldary Tashkent қalasyndaғy Қazaқtyң joғary tұңғysh pedagogıkalyқ ınstıtýtynyң joғarғy matematıka kafedrasynyң mұғalimi, әri jaratylystaný-matematıka fakýltetiniң dekany mindetterin atқarady. 1929 jyly Қazaқ pedagogıkalyқ ınstıtýtynda (қazirgi Almaty Memlekettik ýnıversıteti) dotsent, 1932-1935 jyldary Қazaқ memlekettik zootehnıkalyқ mal dәrigerlik ınstıtýtynda dotsent, professor mindetin atқaryp, kafedra basshysy bolady. 1935 jyly mal dәrigerlik ınstıtýtta kafedra basқaryp jүrip, ınstıtýt ғylymı keңesiniң ұıғarymymen (VAK sheshimi boıynsha) tұңғysh ret matematıka salasynan professor ataғyn alady. Keңes өkimetine, kommýnıstik-repressııalyқ jүıege қarsy қyzmeti, Alash partııasyn құrysyp, Alashorda үkimetine mүshe bolғany үshin 1930 jyldyң 22 қyrkүıeginde isti bolyp, M.Әýezovpen birge tүrmede otyryp, үzdiksiz tergeýde bolady. 1932 jyldyң 20 sәýirinde OGPÝ үshtiginiң үkimimen aldyn ala tүrmede otyrғan ýaқyty esepke alynyp, bosatylyp, baқylaýshy organdardyң baқylaýyna alynady.
1935 jyly қazaқ tilinde «Ұly matematıka kýrsy» kitabyn, 1936 jyly «Қazaқ tiliniң matematıka termınderi» atty tүsindirme sөzdigin jaryққa shyғarғan. 1935-1937 jyldary Almaty Ken-metallýrgııa ınstıtýtynda (қazirgi ҚazҰTÝ) matematıka jәne teorııalyқ mehanıka kafedrasynyң meңgerýshisi, tehnıkalyқ fakýltettiң dekany қyzmetterin atқarady.
1932-1936 jyldary ҚazASSR oқý aғartý halyқ komıssarıatynyң arnaýly tapsyrmasymen қazaқ tilinde matematıka termınologııasyn jasap shyғarady. 1937 jyly stalındik ozbyrlyқ bұғaýyna tүsip, Reseıge baryp boı tasalap, 1938 jyly shamaly ýaқyt Kýıbyshev қalasyndaғy josparlaý ınstıtýtynda kafedra meңgerýshisi қyzmetin atқarady.
Қýғyn-sүrgin jyldary «ұltshyl», «halyқ jaýy» atalyp, қýdalaýғa ұshyraғan. Өziniң halyқ jaýy emes ekendigin dәleldep, aryzdanyp, 1947 jyly merzimimen bұryn bosatylyp, elge oralady. 1947 jyldyң 15 tamyzynan Shymkent tehnologııa ınstıtýtynda matematıka kafedrasyn basқaryp, ұstazdyқ etedi. Өkinishke oraı, ol jalғan jalamen taғyda tұtқyndalyp, Іshki ister mınıstrliginiң tүrmesine қaıta jabylady. 1954 jyly isi қaıta қaralyp, 1955 jyldyң 7 naýryzynda KSRO Bas prokýrorynyң қaýlysymen tүrmeden merziminen bұryn bosatylyp, 1957 jyly қarashada tolyқ aқtaldy. Өmiriniң soңyna deıin Қaraғandy taý-ken ınstıtýtynda (қazirgi ҚarMTÝ) aғa oқytýshy қyzmetin atқaryp, yқtımaldyқ teorııasy, matematıkalyқ statıstıka, teorııalyқ mehanıka, matematıkalyқ termınologııa mәseleleri tөңireginde ғylymı-zertteý jұmystarymen aınalysқan.
1998 jyly Қaraғandy oblysy, Aқtoғaı aýdanynda Alash kөsemderi Ә.Bөkeıhanov, J.Aқbaev, Ә.Ermekovtiң құrmetine eңseli eskertkish ornatyldy.
Bүginde Қaraғandy, Қarқaraly қalalarynyң eki ortalyқ kөshesine, Aғadyr kentiniң № 131 orta mektebi men Aқtoғaı aýdany Қaratal aýylyndaғy orta mektepke Ә.Ermekov esimi berilgen. Қaraғandy қalasyndaғy Ә.Ermekov kөshesinde «Әlimhan Ermekov» atty үlken kitap dүkeni ashylғan. 2000 jyldan bastap Prezıdenttik mәdenı ortalyғyndaғy mұrajaıja Ә.Ermekovke baılanysty құjattar men sýretter jınaқtalyp, alash alybyna құrmet kөrsetilip keledi.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 3 tom