Energetıkalyq sýsyndar el keleshegi úshin qaýipti me?
Bir qyzyǵy «Monster», «Rokstar», «Red býll», «Dızı» syndy energetıkalyq sýsyndardyń Qazaqstan naryǵynda satyla bastaǵanyna biraz jyldyń júzi bolyp qaldy. Osy jyldar ishinde energetıkalyq sýsyndardyń paıdasy men zııanyna qatysty qoǵamda munshalyqty qyzý pikirtalas bolmaǵan edi. Bári QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Vladımır Nehoroshevtiń aǵymdaǵy jylǵy aqpannyń 3-inde Májilistiń jalpy otyrysynda jasaǵan depýtattyq saýalynan bastaldy. Ol QR Densaýlyq saqtaý mınıstri Jaqsylyq Dosqalıevtyń atyna saýal joldap, onda Qazaqstanda energetıkalyq, alkogoli az jáne alkogoldi-energetıkalyq sýsyndardyń satylýyna tyıym salyp, qatań tártip ornatý jóninde usynys jasady. V. Nehoroshevtiń sózine qaraǵanda, energetıkalyq sýsyndardyń quramynda adam aǵzasyna tótenshe qaýipti hımıkattar bar. Olardy jıyrmasynshy ǵasyrdyń 60-shy jyldary AQSh-tyń Qorǵanys mınıstrligi ázirlegen, Vetnamda soǵysqan amerıkandyq jaýyngerlerdiń moraldik jáne áskerı rýhyn yntylandyrý úshin. Alaıda osyndaı sýsyndardy turaqty paıdalanýdyń nátıjesinde jaýyngerlerdiń arasynda bas aýrýy, mı isigi, baýyr aýrýy syndy tosyn oqıǵalar kóbeıip ketken. Munyń saldarynan seskengen Pentagon sýsyndardy áskerlerge berýge tyıym salýǵa májbúr bolǵan. Al tarıhta bolǵan osyndaı keleńsiz oqıǵalardan sabaq alýdyń ornyna, Qazaqstan qoǵamynda keıingi kezde energetıkalyq sýsyndardy emirenip turyp ishetinderdiń qarasy kóbeıe bastaǵan. Sıqyrly sýǵa ásirese jelik qýǵan jastar tym áýes bolyp alǵan.
V. Nehoroshevtiń málimdemesinen keıin, ile-shala QR Densaýlyq mınıstrligi arnaıy habarlama taratty. Onda Mınıstrliktiń Memlekettik sanıtarlyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý komıteti Qazaq taǵamtaný akademııasymen jáne Respýblıkalyq sanıtarlyq-epıdemıologııalyq stansymen birlesip energetıkalyq sýsyndardyń quramyn zertteýge kiriskendigi, halyqaralyq tájirıbeni zerdeleý maqsatynda energetıkalyq sýsyndardyń adam densaýlyǵyna áseri týraly sońǵy ǵylymı zertteýlerdiń derekterin usyný jóninde Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń Alımentarıýs kodeksiniń komıssııasy hatshylyǵyna suraý joldanǵany aıtylǵan. Al aqpannyń 9-ynda bolǵan Úkimet otyrysynan keıin jýrnalısterge bergen suhbatynda Densaýlyq saqtaý mınıstri Jaqsylyq Dosqalıev Mınıstrlik energetıkalyq sýsyndardyń zııandylyǵy týraly depýtattyq saýalǵa bir aıdyń ishinde jaýap beretinin aıtty. Onyń aıtýynsha, energetıkalyq sýsyndarda is júzinde adamnyń baýyryna aqaý keltiretin nemese jalpy aǵzasyna zııandy zattar bar ma degen turǵyda birqatar saraptamalar taǵaıyndalǵan. «Eger energetıkalyq sýsyndardyń quramynda shóp qospalar sekildi qandaı da bir problema bolsa, sondaı-aq odan adamnyń densaýlyǵyna áserin tıgizetin zattar tabylsa, biz olarǵa tyıym salatyn bolamyz», - deıdi mınıstr.
Al aqpannyń 11-inde Qazaq taǵamtaný akademııasynda «Energetıkalyq sýsyndar: paıdaly nemese zııandy dopıng pe?» degen taqyrypta dóńgelek ústel ótip, onda mamandar men atalmysh sýsyndardy satýshylar onyń paıdasy men zııandylyǵyna qatysty qyzylkeńirdek bolyp aıtysty. Mamandar bir aýyzdan atalmysh sýsyndardyń psıhotroptyq zattar bolyp tabylatynyn, adamdy ózine daǵdylandyryp, ortalyq júıke júıesiniń qyzmetine nuqsan keltiretinin aıtsa, ónimdi satýshylar energetıkalyq sýsyndardyń kádimgi qara sháımen salystyrǵanda esh zııansyz ekenin dáleldep baqqysy keldi.
Ulttyq salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyǵynyń dırektory Sáýle Dıqanbaevanyń pikirinshe, energetıkalyq sýsyndar adam aǵzasyna qaýipti. Olardy jıi-jıi qoldaný ortalyq júıke júıesiniń qyzmetine nuqsan keltiredi. Eger de bul sýsyndardy túngi klýbtardaǵydaı alkogoldi ishimdiktermen, aıtalyq syramen birge qoldanatyn bolsa, ol alkogoldiń áreketin birneshe márte kúsheıtedi. «Energetıkalyq sýsyndar shyn máninde tonýsty arttyrý úshin paıdalanylatyn ónim. Bundaı sýsyndar bastapqyda aýyr dene jáne aqyl-oı eńbegimen, sportpen shuǵyldanatyn adamdarǵa tek qana qandaı da bir jumystardy oryndaýǵa belgili bir kúsh-jiger qajet bolǵan jaǵdaıda qoldanýǵa usynylǵan bolatyn. Alaıda, energetıkalyq sýsyndar ózderi qajetti adamdarǵa ǵana emes, sonymen birge jastarǵa da unap qaldy. Eń basty problema qazir energetıkalyq sýsyndardy kez-kelgen mektep oqýshysy satyp ala alady», deıdi S. Dıqanbaeva.
Al Qazaq taǵamtaný akademııasynyń ǵylym jónindegi dırektorynyń orynbasary Igor Tsoıdyń sózine qaraǵanda, energetıkalyq sýsyndardy tutynýdyń zııandy saldary kóp. Adamnyń tabıǵaty sondaı, eger qoldanatyn bolsa onyń kez-kelgen psıhotroptyq zattarǵa daǵdylanýy arta túsedi. Al eger adam sondaı dúnıelerge daǵdylanyp, ıaǵnı táýeldi bolyp qalsa, ony paıdalanbaǵan kezde abstınentti sındrom degen paıda bolady eken. «Qandaı da bir júıe yntalandyrylatyn bolsa, erte me, kesh pe sol júıeniń tozyǵy jetedi», deıdi maman.
Deıturǵanmen, energetıkalyq sýsyndardan paıda taýyp otyrǵan deldaldardyń mamandarǵa qarsy aıtar ýájderi joq emes. Máselen, «Dıller» JShS-niń dırektory Dınara Shaldaqbaevanyń aıtýynsha, bir kese qara sháıda 45 mıllıgramm kofeın bar. Eger adam kúnine orta eseppen 5 kese sháı ishetin bolsa, ol 1 lıtr sýǵa 250 mıllıgramm kofeındi ezip ishkenmen birdeı. «Eger osyny densaýlyqqa zııan deıtin bolsaq, onyń ornyna bir quty energetıkalyq sýsyn ishken jaqsy emes pe?» - deıdi ol. Osy arada myna bir derekti de keltire ketken jón sııaqty. Mamandardyń esebinshe, tutynylatyn kofeınniń bir kúndik mólsheri 150 mıllıgramm bolýǵa tıis bolsa, al energetıkalyq sýsyndarda ol 400 mıllıgramǵa deıin jetedi eken. Al ony únemi ishetin 25 jastaǵy jigit úsh jyldan keıin belsizdikke shaldyǵýy ábden yqtımal. Elimizde energetıkalyq sýsyndardyń kúnine birneshe qalbyryn ishetinderdiń baryn eskersek, onyń saldary jaıly oılaýdyń ózi qorqynyshty.
Qazaqta «jel turmasa shóptiń basy qımyldamaıdy degen mátel bar. Energetıkalyq sýsyndardyń zııandylyǵyna qatysty másele kóterilip jatqan el tek Qazaqstan emes. Aıtalyq, energetıkalyq sýsyndardyń zııandy jaqtaryn anyqtaı kele Avstralııa, Jańa Zelandııa, onyń artynsha Danııa men Norvegııa óz naryqtarynda olardy satýǵa da, ishýge de qatań tyıym salǵan. Reseı de osy baǵytta jumys júrgizip jatyr. Qazirgi tańda reseılik mamandar Reseı Federatsııasynda energetıkalyq sýsyndar jastardyń arasynda ınsýlttiń kóbeıýine yqpal etip otyrǵanyn aıtyp, dabyl qaǵýda. Reseı Medıtsına ǵylymdary akademııasy Taǵamtaný ınstıtýtynyń málimetinshe, energetıkalyq sýsyndardyń quramyndaǵy kofeın men taýrın aǵzanyń energetıkalyq qoryn paıdalanady. Sondaı-aq keıingi kezderi ónim óndirýshiler alkogol men atalǵan sýsyndardyń qospasyn shyǵaratyn bolǵan, al kofeın men taýrınniń alkogolmen árekettestigi áli zerttelmegen.
Ulttyq salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý ortalyǵynyń taratqan málimetinde de bundaı sýsyndardyń zııandylyǵy týraly naqty derekter keltirilgen. Jalpy energetıkalyq sýsyndardyń ıngredıentteri adamnyń júıke júıesin yntalandyrý úshin kópten beri paıdalanylyp kele jatqany belgili. Ol ıngredıentter, máselen kofeın, gýarana jáne jenshen syndy ósimdik zattar ózderiniń sergitkish qasıetterimen tanymal. Al amınoqyshqyldar bolsa, bir júıke talshyǵynan ekinshisine ımpýlstardy tezirek berýge kómektesedi. Taýrın júrek jumysynyń qyzmetin yntalandyrady. Mundaı komponentterdiń qosyndysy júrek pen júıke júıesiniń jumysyna óte qatty yqpal etetin kórinedi. Olar tahıkardııa, psıhomotorly qozý, kúıgelektiktiń artýy, depressııa syndy janama áserlerdi de týdyrady. Energetıkalyq sýsyndardy artyq paıdalaný arterıaldy qan qysymynyń nemese qandaǵy qant deńgeıiniń artýyna uryndyrady. Al energetıkalyq sýsyndardy alkogolmen aralastyrýǵa múldem bolmaıdy. Olardyń quramyndaǵy kofeın qan qysymyn arttyratyn bolsa, alkogol onyń áreketin odan ári kúsheıte túsedi. Nátıjesinde gıpertonııalyq krız (qatty aýrý) bolýy yqtımal. Energetıkalyq sýsyndardy aıaǵy aýyr áıelderge, balalarǵa, jasóspirimderge, júrek-qan tamyrlary aýrýymen aýyratyn adamdarǵa múldem paıdalanýǵa bolmaıdy. Sonymen qatar energetıkalyq sýsyndar adamǵa kúsh-qýat beredi dep oılaý da qate uǵym. Bylaısha aıtqanda, sýsyn aǵzaǵa syrttan kúsh-qýat ákelip quımaıdy, adamnyń denesindegi baryn uqsatady. Energetıkalyq sýsyndar kómirsýtekterdiń, sondaı-aq meılinshe kóp garmondardy shyǵaratyn jáne júrek pen júıke júıesiniń tonýsyn arttyratyn arnaıy zattardyń orasan zor mólsherinen turady eken. Ony aqyl oı eńbegine nemese dene eńbegine aýyr salmaq túsken kezde ǵana yntalandyrý maqsatynda belgilengen mólsherde qoldanýǵa bolady. Alaıda, mundaı sýsyndardy jáıdan-jáı ishe berýge áste bolmaıdy. Onyń saldary asa qaýipti.
Bir qyzyǵy, mundaı ónimderdiń zııandylyǵyn moıyndaı tura, mamandar energetıkalyq sýsyndardy óndirýge jáne satýǵa tyıym salýdyń ornyna, olardy satýǵa shek qoıý sharalaryn engizýdi usynýda. «Bul ónimge biz tıym sala almaımyz, sebebi olar qazir naryqqa shyǵyp ketti. Eger biz bul ónimderge tyıym salatyn bolsaq, onda koka-kolaǵa, pepsı-kolaǵa jáne basqa da kóptegen sýsyndarǵa tyıym salý qajet», deıdi Tamaq ónimderiniń sapasyn jáne qaýipsizdigin baqylaý zerthanasanyń meńgerýshisi Lıýtsııa Kalamkarova.
Keıbir málimetterge súıensek, álemniń 70 elinde energetıkalyq sýsyndardyń jylyna 1 mıllıard qalbyry satylady eken. Bunyń qanshasy Qazaqstan naryǵynyń úlesinde ekenin tap basyp aıtý qıyn. Qalaı desek te, energetıkalyq sýsyndardyń quramynda adam aǵzasyna zııandy qospalardyń kóptep kezdesetinen mamandardyń joǵaryda keltirgen derekterinen baıqaımyz. Al mundaı sýsyndardyń Qazaqstan naryǵyndaǵy bolashaq taǵdyry jeme-jemge kelgende Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń qolynda. Eger ǵalymdardyń joǵaryda aıtqan ýájderi ras bolsa, onda urpaq bolashaǵy, ult keleshegi úshin jýyrda ǵana elimizge shegetin shóp qospalarynyń (mıksteriniń) ákelinýine tyıym salynǵanyndaı, Qazaqstanda energetıkalyq sýsyndardy óndirýge de, satýǵa da tyıym salǵan durys. Budan utpasaq, utyla qoımaspyz.
