Energetıkalyq sýsyndar: zııansyz dopıng VS qaýipti táýeldilik

Májilis depýtattary «Densaýlyq saqtaý týraly» zań jobasy aıasynda 21 jasqa tolmaǵan tulǵalarǵa energetıkalyq sýsyndardy satýdy shekteý, sondaı-aq olardy avtomattar, basqa da elektron nemese mehanıkalyq quraldar arqyly satýǵa shekteý qoıýǵa bastamashy boldy. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi osy túzetýlerdiń negizinde 21 jasqa tolmaǵan adamdarǵa energetıkalyq sýsyndardy satýǵa tolyq tyıym salýǵa qatysty analıtıkalyq forma (retteýshi áserdi taldaý) ázirledi. Sońǵy 10 jylda naryqta júrgen energetıkalyq sýsyndardy satý máselesi nege bıyl qyzý talqylana bastady? Dárigerler ne deıdi? Osy ýaqytqa deıin muny kásip etken azamattardyń shyǵyny qandaı? Osy jáne ózge de suraqtardyń jaýabyn Kazinform sarapshysy múddeli taraptardan surap kórdi.

Memleket basshysy byltyr tamyzda Atyraý jurtymen kezdesýde Úkimetke jasóspirimderge energetıkalyq sýsyndardy satý máselesin pysyqtaýdy tapsyrǵan edi.

Jasóspirimderge energetıkalyq sýsyndardy satýǵa tyıym salýdy engizý qajettiligi qoǵamda keńinen talqylanyp jatyr, úkimet bul máseleni zerttep, naqty sheshim shyǵarýy kerek, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Sondaı-aq, sońǵy kezde áleýmettik jelide de energetıkalyq sýsyndardyń zııany týraly jazbalar kóptep tarady.

Facebook-te Raýshan Jákeshbaı bul sýsyndy, ásirese, jigitterdiń jıi ishetinin jáne nege elde satýǵa tyıym salynbaı otyrǵanyna alańdaıtynyn jazǵan.

Meniń aıtaıyn degenim – jalpy er jigitterdiń kútinbeıtini. Magazınge kirip qalsań, kóshede júrseń kóretiniń kileń er jigitter, jastar energetık sýsyn ishetini. Saýdasy kez kelgen jerde qyzyp tur. Qazaqstanda bul sýsynnyń 30 dan astam túri bar eken. Bul sýsynnyń densaýlyqqa zııany talaı aıtyldy. Araq ishkennen eki ese zııan bul. El ishinde satýǵa da tyıym sala almaımyz. Uıat bizdiki. Biz mensine bermeıtin Túrikmenstan bul sýsynǵa tyıym salyp tastaǵan eken. Aqyldy sheshim.. – dep jazdy áleýmettik jeli paıdalanýshysy.

Tik Tok-ta @dr_assyl nıkneımimen tirkelgen Asyl esimdi dáriger «energetıkalyq sýsyndar balalarǵa eń qaýipti sýsyn» degen vıdeosyn bólisti.

Balalarǵa eń qaýipti sýsyn. Bul sýsyn júrek soǵysyn buzady, asqazan-ishek joldarynyń aýrýyn týǵyzady, balalar mazasyz bolady jáne uıqysyn qashyrady. Balańyzdy bul sýsynnan alys ustańyz. Bul – energetık, – deıdi dáriger.

@dr_assyl #energetık #vredenergetıka #detskoezdorove #doktorasyl #zdorove ♬ Polozhenie - Izzamuzzic Remix - Skrıptonıt

Energetıkalyq sýsynnyń zııany qandaı?

Biz bul suraqty aldymen Densaýlyq saqtaý mınıstrligine qoıdyq. Mınıstrlik atalǵan sýsyndy shamadan tys tutyný júrek soǵý jıiliginiń, qan qysymynyń joǵarylaýy, uıqynyń buzylýy, gıperglıkemııa jáne basqa densaýlyqqa qatysty problemalardy týdyratynyn atap, júıke júıesiniń jumysyna da teris áser etýi múmkin ekenin jetkizdi.

Sonymen qatar, kofeın táýelsiz zat retinde basqa janama áserlerdi de týdyrýy múmkin. Ol belgili bir mólsherden keıin aǵzaǵa zııan keltiredi. Eresekter úshin táýligine 400 mg (2-3 kese) jáne 12 jastan 18 jasqa deıingi jasóspirimder úshin 100 mg (1-2 kese) quraıdy. Bul - norma emes, eń joǵary ruqsat etilgen táýliktik doza. Al 1 bótelke energetıkalyq sýsynnyń quramynda 8-9 kese kofe bar.

Energetıkalyq sýsyndardan kofeındi shamadan tys qabyldaǵanda asqazan-ishek joldarynyń gıperstımýlıatsııasyna, júrek aınýy, qusý, dıareıa jáne ishtiń aýyrsynýyna ákelýi múmkin... Sýsyndaǵy qant stımýlıator rólin atqarady... Qantty shamadan tys tutyný júrek aýrýyna, semizdikke, 2 tıptegi qant dıabetine jáne basqa da metabolıkalyq problemalarǵa ákelýi múmkin. Sondyqtan kóptegen el onyń jarnamasy men satylýyn, ásirese olardy kámeletke tolmaǵandar arasynda tutynýdy retteýdi qadaǵalaıdy, – delingen vedomstvonyń saýalymyzǵa bergen jaýabynda.

Mınıstrlikti alańdatatyn basty másele – jasóspirimderdiń energetıkalyq sýsyndardy kóp ishýi, sebebi olardyń aǵzasy áli damý satysynda. Sondaı-aq quramyndaǵy kofeın men basqa da stımýlıatorlar densaýlyqqa teris áser etip, osyndaı aýyr janama áserlerdi týdyrýy múmkin.

Shynynda da, bul alańdaý oryndy, jas urpaqtyń denesi durys tamaqtanýdy jáne durys damýdy talap etedi. Osyǵan baılanysty, Keden odaǵynyń «Azyq-túlik taýarlarynyń tańbalanýy» tehnıkalyq reglamentine sáıkes energetıkalyq sýsyndardyń qaptamasynda myna aqparatty kórsetý talap etildi:

«Ony 18 jasqa tolmaǵan balalarǵa, júktilik jáne emshek sútimen emdeý kezinde, sondaı-aq júıke qozýynyń joǵarylaýy, uıqysyzdyq jáne arterııalyq gıpertenzııamen aýyratyn adamdarǵa qoldaný usynylmaıdy».

«Usynylatyn táýliktik tutyný mólsheri – bir bótelkeden artyq emes».

Bul rette Alkogolsiz sýsyndar men shyryn óndirýshiler qaýymdastyǵynyń óz ýáji bar. Uıymnyń tóraıymy Álııa Mamytbaeva «Memleket basshysy sýsyndarǵa qatysty jurtshylyqtyń alańdaýshylyǵyn bildire otyryp, bul máseleni zerdeleý qajettigin atap ótti. Alaıda depýtattar da, retteýshi organdar da bul nusqaýdy shekteýlerdi engizýdiń tikeleı kórsetkishi retinde qabyldady» degen pikirde.

Jalpy, usynylyp otyrǵan sharalar artyq jáne kemsitýshilik sıpatta. Qazir Qazaqstanda bedeldi medıtsına mamandarynyń zertteýlerine negizdelmegen energetıkalyq sýsyndardy demonızatsııalaý belsendi úderisi júrip jatyr. Osy taqyryptaǵy jáne negizinen kásibı aýdıtorııaǵa qoljetimdi mekemeler, ókinishke qaraı, kópshilikke asa málim emes. Memlekettik sheshimder qaýesetter men mıfterdiń negizinde nemese aqparat keńistiginde qazir Qazaqstanda energetıkalyq sýsyndarǵa qatysty bolyp jatqandaı – dúrbeleń qysymmen qabyldanbaýy kerek, olar jan-jaqty zerdelengen jáne jaýapty bolýy kerek, – deıdi Álııa Mamytbaeva.

Kásipkerler de bul sýsyndy shamadan tys, kórsetilgen dozadan artyq ishse, aǵzaǵa zııan ekenimen kelisedi. Alaıda, basqa sýsyndy da, tamaqty da, shamadan tys paıdalansań, esh paıdasy joq. ıAǵnı, energetıkalyq sýsyndy da kóp ishpeý kerek. Al, sýsynnyń bir bótelkesiniń qaýpi qazirgi kofelerden artyq emes degendi alǵa tartady.

Kádimgi alkogolsiz sýsyndardan (energetıkalyq sýsynnyń) negizgi aıyrmashylyǵy – quramyndaǵy kofeın, vıtamınder men amınqyshqyldary. BTN tutynýdyń densaýlyqqa zııan keltirý qaýpi kofeniń qaýpinen aspaıdy. Bul asa kóp tutynǵannan ǵana bolýy múmkin. Kofeınniń qaýipsiz táýliktik mólsheri 400 mg, BTN-degi kofeın kontsentratsııasy lıtrine 150-den 320 mg-ǵa deıin, – dep keltirdi dáıekti Álııa Mamytbaeva.

Budan «qazaqstandyqtar bul sýsyndy qanshalyq jıi jáne kóp ishedi» degen zańdy suraq týyndaıdy. Elimizde mundaı zertteý júrgizildi me degen saýal da shyǵady.

Energetıkalyq sýsyndardy artyq tutyný týraly jeke statıstıka joq. Degenmen, shamadan tys tutyný semizdik, qant dıabeti jáne basqa da metabolıkalyq buzylýlardyń damýyna yqpal etedi... Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, DDSU jáne ıÝNISEF-tiń qoldaýymen Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy mektep jasyndaǵy balalardyń densaýlyǵyna qatysty zertteý júrgizdi. Onda elimizdegi 121 mektepten 11-13-15 jas aralyǵyndaǵy 8528 bala qamtyldy. Sonda 11-13-15 jastaǵy oqýshylarynyń 40%-dan astamy energetıkalyq sýsyn ishetini anyqtaldy. Árbir besinshi bala – 20,5% – apta saıyn energetıkalyq sýsyndardy ishedi, jasóspirimderdiń 8,8%-y aptasyna bir ret, 6,4%-y aptasyna 2-4 ret ishedi. Sondaı-aq, 2,3% energetıkalyq sýsyndardy aptasyna 5-6 ret, 1,4% kúnine bir ret, 1,5% energetıkalyq sýsyndardy kúnine bir retten artyq ishetinin kórsetti... – delingen DSM jaýabynda.

Al, qaýymdastyq másele energetıkalyq sýsyndardyń quramyndaǵy kofeındi shamadan tys paıdalaný bolsa, onda energetıkalyq sýsyndardy ishetinder kóp emes degendi topshylady.

Kofeındi tutynýda energetıkalyq sýsyndar birinshi orynnan alys - 4,9%, al jas toby 12-18 jas, 0,5% aspaıdy. Halyq kofeınniń negizgi jyldyq tutynýyn shaı (60,4%), kofe (24,6%), shokolad (5,2%) tutyný arqyly alady, ıaǵnı kofe arqyly kofeındi tutyný energetıkalyq sýsyndarǵa qaraǵanda qazirdiń ózinde 60 ese joǵary, – deıdi Álııa Mamytbaeva.

Sonda nelikten jas shekteýi 21 dep belgilený usynylyp otyr?

Eger 21 jasqa deıin paıdalanýǵa bolmaıdy degen shekteý qoıylsa, onda energetıkalyq sýsyndardy alkogoldik sýsyndarǵa teńestiretin usynys deýge bolady. Energetıkalyq sýsyndardyń quramynda alkogol bolmaǵandyqtan, tehnıkalyq reglamentke sáıkes tek qana sergitetin zattar (komponentter, onyń ishinde ósimdik tekti zattar) paıdalanylady.

Taǵy nege 25 jasqa deıin shekteý emes, nege múldem tyıym qoıylmaıdy, bul sýsyndar naryqqa kirmeı turyp nege eskerilmedi – aıta bersek, suraq kóp.

Energetıkalyq sýsyndardy shamadan tys tutyný balalardaǵy artyq salmaq pen semizdikke ákep soǵady. Bul – juqpaly emes aýrýlardyń (onkologııalyq jáne júrek-qan tamyrlary aýrýlary, qant dıabeti jáne sozylmaly respıratorlyq aýrýlar) damýynyń negizgi qaýip faktory jáne Qazaqstanda ósip kele jatqan qoǵamdyq densaýlyq saqtaý problemasy. Osyǵan baılanysty balalar men jasóspirimderdiń densaýlyǵyna, ómirine qaýip tónip turǵanyn eskere otyryp, memleket pen qoǵamnan óskeleń urpaq úshin qaýip-qaterlerdiń aldyn alý boıynsha shuǵyl sharalar talap etiledi, – dep jaýap berdi DSM baspasóz qyzmeti bul suraqqa.

Al, Alkogolsiz sýsyndar qaýymdastyǵynyń basshysy mınıstrliktiń shekteýin «negizsiz jáne bylaı retteý, kerisinshe, kofeındi tutynýshylardy arttyrady» dep atady.

Usynylyp otyrǵan retteý osylaısha teń emes básekelestik týǵyzyp qana qoımaıdy, sonymen qatar kofeınge baı jáne qazirdiń ózinde kofeınniń negizgi kózi bolatyn ónimderge artyqshylyqtar beredi. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń ózi quramynda kofeıni bar kofe ónimderine kóshý yqtımal ekenin moıyndaıdy, sonymen birge «dástúrli kofe (latte, kapýchıno, Americano jáne t.b.). ıAǵnı, retteý nátıjesinde kofeındi tutyný azaıyp qana qoımaıdy, kerisinshe artady, – dedi Álııa Mamytbaeva.

Kásipkerdiń shyǵyny qandaı?

Qalaı bolǵanda da, máseleniń ekinshi jaǵy bar. Qaýymdastyqtyń málimetinshe, jalpy salada alkogolsiz sýsyndar, mıneraldy sýlar jáne basqa da bótelkedegi sýlardy shyǵaratyn 152 óndirýshi bar (OKED 11070 boıynsha). Sońǵy úsh jylda tólengen salyqtar, onyń ishinde 2022 jyly – 161,8 mlrd teńge bolǵan. Endi zańǵa ózgerister qabyldansa, kásipkerlerdiń jumysyna qalaı áser etedi?

Eń aldymen, mundaı shekteýler osy sanattaǵy sýsyndardyń bedelin túsiredi. Sondaı-aq, bıýdjetke 16,5 mlrd teńge kem túsedi. Jarnamalyq bıznesten túsetin kiristiń tómendeýine jáne alıýmınıı konservi shyǵaratyn zaýyttyń kirisiniń azaıýynan janama shyǵyndar paıda bolady. Investıtsııalar ketedi. Kásiporyndardyń málimetinshe, aldaǵy úsh jylda 5 mıllıard teńgeniń ınvestıtsııalyq jospary joıylady, – dedi Álııa Mamytbaeva.

Sonymen qatar, qaýymdastyq basshysynyń aıtýynsha, bul retteýdiń basqa da saldary bar, onyń ishinde kúrdeli máselelerge ákep soǵýy múmkin.

Birinshiden, energetıkalyq sýsyndardy paıdalanýdy temeki men alkogoldi tutynýmen teńestirý olardy «eresek ómirmen» baılanysty ónim retinde, eń aldymen, mektep oqýshylary arasynda paıdalanýdy, kerisinshe, kúrt arttyrýy múmkin. Ekinshiden, kofeındi tutynýdy arttyrý. Jastardyń suranysy (18-21 jas) quramynda kofeın bar basqa sýsyndarǵa aýysady: birinshi kezekte kofe. Kofe rettelmegen jáne eskertý belgileri joq, biraq salystyrmaly túrde onyń quramynda energetıkalyq sýsynǵa qaraǵanda kofeın kóp. Úshinshiden, energetıkalyq sýsyndardy, sonyń ishinde arzan analogtaryn (negizinen 16-21 jas sanattary arasynda) zańsyz satý nemese tyıymdy elemeý qaýpi, bul kúndelikti sybaılas jemqorlyqtyń ósýine jáne memlekettik saıasatty elemeý mádenıetiniń taralýyna ákeledi. Tórtinshiden, saıyp kelgende, talaptardyń saqtalýyn baqylaý memlekettik bıýdjettiń shyǵyndalýyna jáne baqylaýshy organdar arasyndaǵy sybaılas jemqorlyqqa ákeledi, – dep qosty Álııa Mamytbaeva.

Bul rette bıznes ókilderi Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń shekteýi dáıeksiz jáne bıznestiń quqyǵyn buzady dep otyr.

Al, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bul usynysty «balalar men jasóspirimderdiń densaýlyǵyna tónetin qaýipterdi, jaqyn jáne alys shet elderdiń tájirıbesin eskere otyryp, mınıstrlik qazir balalar men jasóspirimderge energetıkalyq sýsyndardy satýǵa tyıym salýdy engizý boıynsha zańnamalyq deńgeıde jumys júrgizip jatqanyn» jazdy.

Qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes, tyıym salynǵan normalardy engizý kezinde olardyń ekonomıkaǵa, qoǵamǵa jáne bızneske retteýshi áserine taldaý júrgizildi... Ashyq úkimettegi talqylaýdan bólek, bıznes ókilderiniń qatysýymen de qoǵamdyq tyńdaý ótti. Bul baǵyttaǵy jumystar jalǵasyp jatyr, – dep jaýap berdi DSM baspasóz qyzmeti

Energetıkalyq sýsynǵa táýeldilik joǵary

Qansha degenmen, energetıkalyq sýsyn bolsyn, basqa sýsyn bolsyn, dozasynan artyq ishsek aǵzaǵa zııan. Jas shekteýi 18 jasqa deıin bolǵannyń ózinde jasóspirimder arasynda ishetinder bar. ıAǵnı, shekteýdi kúsheıtkende de tutyný qanshalyq azaıatynyn qadaǵalaý qıyn. Sebebi satýshylar balanyń jasyn suramaı «satýy múmkin». Áıtpese, ata-ana balasyna ózi satyp alyp bermeıtini anyq. Al, satyp alyp beretin bolsa, ol basqa áńgime.

21-ge deıin shekteý qoıylsa da, ol tyıymdy aınalyp ótip, paıdalanýy múmkin. ıA múldem satylymnan alý kerek, ıa balaǵa kóp ishkenniń zııanyn durystap túsindirý kerek. Biraq kez kelgen dúnıege táýeldilik paıda bolatynyn eskersek, bul sýsynǵa da, kofege de táýeldilik bar. Ony moıyndaý qajet.

Cebebi, energetıkalyq sýsyndardyń quramynda kofeın, glıýkoza jáne qospalar bolǵandyqtan táýeldilik týdyrýy múmkin. Mamandardyń aıtýynsha, energetıkalyq sýsynnyń áseri adamdy dozany kóbeıtýge ıtermeleıdi: aldymen qobaljý paıda bolady, sodan keıin kúrt tómendeıdi, sodan keıin adam basqa energetıkalyq sýsyn kerek dep oılaıdy. Al, táýeldilik – úlkenge de, kishige de qaýipti.

Bul «kúreste» balaǵa jaýapty ata-ana, halyq densaýlyǵyna jaýapty Densaýlyq saqtaý mınıstrligi jáne áleýmettik jaýapkershiligi bar kásipkerler ortaq sheshim shyǵarýy kerek. Qaıtkende túptiń túbinde másele – ult bolashaǵy – urpaǵymyzdyń saýlyǵy.