Elordada 2012 jyly elektr taratý qýaty saǵatyna 390 mVt-tan 476 mVt-qa artady
Kүni beıbit, tirshiligi tynysh bolyp, қara nanyn қaıғysyz jese, soғan қanaғat etýge bar. Қalanyң joly tegis bolsa, ystyқ-sýyқ sýy bұlaқtaı aғyp, gazy men elektri kelip tұrsa, aýlada bala-shaғa asyr salyp oınap jүrse, tәýbesinen jaңylmaıtyn қarııalar kүnshýaқtap otyryp, eldiң amandyғyn tileıdi. Densaýlyқ kүzetindegiler қaltқysyz қyzmet etse, jastary taңnyң atysy, kүnniң batysy ilim-bilim izdep, қartaıғanda kүtetin zeınetiniң beınetin atқaryp jүrse, «izgi қalanyң tұrғyndaryna» odan artyқ ne kerek? Halқy osyndaı қanaғatshyl eldiң Үkimetke salatyn artyқ salmaғy da joқ. Endeshe, elorda basshylaryna osynaý mamyrajaı tұrmysty odan әri aıshyқtap, tұrmysyn tұraқtandyrý үshin jan-jaқty, salalyқ tirlikterin alaңsyz atқarýdan artyқ ne қaldy? Әri bұl kүnde әr adam emes, әlem eki қolғa bir kүrek izdep janyғyp jүrgende Astana basshylyғy atқarýdy kүtip tұrғan қyrýar tirliktiң betine қarap, қalғyp otyrar deımisiң?.. ... Әsilinde, jas ataýlyғa ne tәn? Әrıne, өsý, shyңdalý, tolysý, kemeldikke ұmtylý tәn! Bizdiң jas astanamyz da sol sııaқty. Al, jastyң қýaty babynda bolmasa, қalaı өsip-өrkendemek?
Kүn sanap өsip jatқan қalaғa қýat berip tұrғan elektr energııasy birtin-birtin azdyқ ete tүsýde. Қala basshylary osy kemdikti toltyrý үshin soңғy tөrt jylda osy salaғa respýblıkalyқ bıýdjetten 48 mlrd teңge bөldirdi. Әrıne, osynaý қomaқty қarjynyң қýaty atalғan salanyң damý үrdisin bәseңdeýge jol bergen joқ. Desek te, energetıka құrylymynda sheshimin kүtken mәsele әli-daғy shash-etekten. Өtken jyly energokeshendi damytýғa respýblıkalyқ bıýdjetten 14,5 mlrd teңge bөlingen. Sonyң arқasynda №1 jәne №2 Jylý-elektr ortalyғynda elektr қýatyn arttyrýdy jұmyldyrý jolғa қoıyldy. Әsirese №2 JEO-nda jұmys қarқyndy jүrgizildi. Mұnda jaңadan týrbına men қazandyқ iske қosyldy. Sonyң nәtıjesinde onyң қýattylyғy 1 370 Gkal jәne 360 MVt-қa artty. Sondaı-aқ, 110/10 kVt қýatpen jұmys istep tұrғan «Zapadnaıa», «Shkolnaıa», «Kırov» jәne «№1 JEO-daғy ashyқ taratý құrylғysy» atty tөrt podstansyғa қaıta jөndeý jүrgizilip, 54 shaқyrym elektr taratý jelisi jүrgizildi. Onyң syrtynda «Arғybet Jaңa», «Jұldyz», «Olımpıadalyқ» dep atalatyn jaңa elektrpodstansynyң құrylysy tәmamdalyp, ұzyndyғy 6 shaқyrym bolatyn kәbildi arna men 9 shaқyrymnnan asatyn magıstraldy jylý jelisi tartyldy. Elordanyң damýy jaıynda қaıta-қaıta oralyp soғyp jүrgen Elbasy bұl jaıynda jyl basynda keңeıtilgen mәjiliste energııa kesheniniң jaıyn taғy қaperge saldy. Sebebi energııanyң қýatynsyz қala құrylysyn damytý mүmkin emes. Tek құrylys қana emes, barsha ınjenerlik ınfraқұrylym elektr қýatynsyz bir sharýa jasaı almaıdy. Energııa resýrsy қat bolғan saıyn elektr jelileri de aқaýly jәne elektr taratý қymbattaýғa soқtyrady. Ras, bұl mәseleni oң sheshý үshin қalanyң қaı basshysy bolsyn, baryn salyp keledi. Biraқ, bүgingi қala basshylyғy bұl mәseleni sheshýge basқa қyrynan kelip otyr. Өıtpese, bolmaıdy. Әbden shıryққan elektr қýatyn tıisinshe taratý mәselesi retteý shart. Ol әkimdik mamandarynyң biliktiliginiң kemdiginen nemese salғyrttyғynan bolmaýy da mүmkin. Әý basta elorda dәl bүgingideı қarқynmen damı қoıady dep kim boljaғan, energetıkalyқ қýattyң өzi «esepten jaңylyp» қaldy.
Sonymen, bүgingi taңda elektr қýatynyң jetispeýshiligi 100 M/vatt, al jylý berý 224 G/kal deңgeıinde қalyp otyr. Bұl jaғdaı eki jyldan keıin әbden sharyқtaý shegine jetýi kәdik. Oғan jol bermeýge jәne onyң aldyn alý maқsatynda 2011 jylғa deıin kәzirgi қýatty retteý үshin jәne osy әleýetti mүmkindiginshe arttyrý үshin 258,9 mlrd teңge kerek. Onyң 102 mlrd teңgesi jylý-energetıka jүıelerin damytýғa, 61 mlrd teңge sýmen jabdyқtaýғa jәne sý bұrғylaýғa қajet. Magıstraldyқ ınjenerlik kommýnıkatsııa құrylysyna 95,0 mlrd teңge kerek. Әrıne, bұlar iske asyrylsa, қanshama tirlik arқadan tүser edi. Degenmen, naқtyly sharalarmen jұmys bitpeıdi. Ony jүzege asyrýdy oılastyrýy kerek. Energııany jүıeli taratatyn irgeli, keshendi құrylys salý қajet bolady. Eң aldymen, №1 JEO-ғa jaңa energııa kөzin, ıaғnı 240 MVt-қa teң elektr energııasyn taratatyn jәne saғatyna 860 Gkal қýatpen jylý berýge қabiletti asa қýatty jaңa stansa salý kөzdelýde. Strategııalyқ maңyzy zor nysannyң құrylysy қarymdy ınvestıtsııasyz bite қoımaıdy. Osy jobaғa қatysty sharalar қolғa alyndy. Sәtin salsa, bıyl bastapқy jұmys bastalmaқ. №1 jәne №2 Jylý-elektr ortalyғynda jylý jәne elektr қýatyn taratý jөnindegi jұmystardy merziminde atқarý үshin bıyl 14 mlrd teңge bөlindi. Bұl қarajat sý ysytatyn tөrt қazandyқtyң құrylysy men sorғy stansysy jәne týrbına men қazandyқtyң құrylysyna arnalyp berildi. №2 JEO-da өndirilgen jaңa jylý қýatyn taratý үshin bıyl ұzyndyғy 14 shaқyrym bolatyn jylý magıstarylynyң құrylysy aıaқtalyp, «Jaңa jol» jaңa podstansysy berilmek. Sondaı-aқ 110/10 kVt қýatpen jұmys istep tұrғan eki podstansyny rekonstrýktsııalanady. Bұlardan bөlek Moldaғұlova, Mırzoıan jәne Abylaı han atyndaғy jәne Potanın kөshesindegi jaңa jylý trassalary men jұmys istep tұrғan jylý trassalaryn jөndeý josparlandy. Sonymen birge, 110/10 kVt қýatpen jұmys istep tұrғan «Gorodskaıa» jәne «Promzona» podsatnsylaryn rekonstýktsııalaý josparlanғan. Solaısha, osy jұmystar tolyғymen iske assa, 2012 jyly jylý energııasyn өndirý saғatyna 1810 Gkal қýatқa jetkizilip, elektr taratý 476 mVt deңgeıge artady. Elordany energııamen tıimdi қamtamasyz etý үshin osy jұmystarmen қatar, Astanany қorshaı sheңber tәrizdi қýaty 220 KV bolatyn elektr taratatyn lınııanyң құrylysyn salýdyң tolғaғy pisti. Өıtkeni bұl jobanyң maңyzy Astana үshin өte zor bolyp tұr. Sebebi kәzirgi taңda қala «қarbalas sәtte» saғatyna 390 mVt elektr қýatyn taratsa, bүgingi paıdalanyp jүrgen jeliler arқyly 460 saғatyna mVt elektr energııasy jөneltiletin edi.
Al sý bolmasa, қýatty қaıdan alamyz? Pәterimizdegi «құlaғyn bұrap» bөgep otyrғan sý bir kүn құrғap қalsynshy, «aýyl қaıda, sý қaıdalap», dүkenge lap қoıamyz. Taңdaıyңa jabysқaқ shөldi basý үshin «bir tamshy kөzdiң jasyndaı» ylғal izdep bezektep ketetinimiz қaıda? Sonymen, қalada sýmen қamtamasyz etý mәselesinde de tolғaқty mәsele asa kөp. Eger 2011 jyly қala tұrғyndary 770 myң adamғa jetse, 109 mln tekshemetr sý қajet bolady. Tәýligine eseptegende, 300 myң tekshemetr sý kelip tұrmasa, қıyn. Sebebi sýdyң tapshyғyly naқ sol kezde anyқ bilinetin bolady. Mamandardyң aıtýynsha, sol kezde jylyna 50 mln tekshemetr sý jetispeıtin boldy. Mұnyң ishinde kүndelikti tұtynatyn sý da bar. Bұl mәseleni sheshýdi shұғyl қolғa almasa, sý mәselesi «құrғap қalýy» kәdik. Aldaғy kүndi oılaıtyn bolsaқ, rezervke saқtaıtyn sý kөzderiniң құrylysyn salmaı bolmaıdy. Ol үshin Қ. Sәtbaev atyndaғy kanaldan Astana қalasyna deıin 165 km sý arnasyn paıdalanýғa berý қajet. Aldyn ala esepteýlerge қaraғanda, nysannyң құrylysyna 60,0 mlrd teңge kerek eken. 2011 jylғa deıin osy kanaldan Astana sý қoımasyna sý tartý үshin alғashқy jүz shaқyrymdyқ ýchaskeni salýdy bastaý oıda bar. Onyң syrtynda sýmen қamtamasyz etý үshin sý berý jүıesiniң ұzyndyғy 51 shaқyrym bolatyn 2-jelisi bıyl bitýge tıisti. Elordany sýmen қamtamasyz etýdi damytýmen қatar, kәriz jүıelerin retteý jaıy da өte өzekti mәsele. 2007 jyly bastalғan Japon bankinen berilgen 43,5 mlrd teңge zaemnyң esebinen «Astana қalasyn sýmen jabdyқtaý jәne onyң kәriz jүıeleri» jobasyn atқarý odan әri jalғasyp keledi. 2008 jyly onyң 10,2 mlrd teңgesi ıgerildi. Өtken jylғa belgilengen jұmys tolyғymen tәmamdaldy. Endigi aýқymdy mindet Astananyң sý қoımasyndaғy sý өtkizý қýatyn tәýligine 210 myң tekshemetrge jetkizetin stansynyң құrylysyn қaıta jөndep, kәrizdik-sý tazartý құrylғylaryn jәne sorғy-sүzgi stansynyң қýattylyғyn bүgingi mөlsherden asyryp, tәýligine 300 myң tekshemetrge jetetindeı etip қaıta jөndeýge jәne tısinshe қaıta salý jaıy қarastyryldy. Kәrizdik-sorғy stansysyn kүrdeli jөndemeı bolmaıdy. Sondaı-aқ jeke pәterlerdegideı, kөp қabatty үılerge de jalpylama sý eseptegish қondyrylady. Sý eseptegish әr pәterge tegin қoıylady. Mұnyң paıdasy sýdy үnemdeýge jәne sý paıdalanýdyң baғasyn өzgertýge, ıaғnı azaıtýғa septigin tıgizedi. Sonymen, bıyl 89,9 shaқyrym magıstraldyқ sý jүrgizý jelisi jәne 8 shaқyrymnan astam kәrizdik kollektordyң құrylysy salynady. Bұl atқarylyp jatқan jұmystardyң barlyғy bir kүnniң sharasy nemese sharýasy emes, 2020 jyly elordada toқtam sýdyң (las sý) kөlemi eki jarym ese asady degen boljam bar. Demek, kәrizdik-tazalaý құrylғylarynyң tehnıkalyқ resýrsyn odan әri arttyrýdy talap etedi. «Taldykөl» toқtam-өzenin joıý jobasy aıaқtaldy. Ekinshi kezektegi jұmys ta mәrege taıaý. Mamandar kүndelikti tұtynatyn sýdan қalғan las sýlardy tazalaý tehnologııasy anyқtap, ony baý-baқsha sýarýғa jәne tehnıkalyқ қajettilikterge paıdalanýdy қarastyryp jatyr. Shildeniң 1-inen bastap Қarabıdaıyқ toғanyna tazartylғan 30 mln. tekshemetr sý jiberiletin bolady. Biraқ, mұnymen sharýa tүbegeıli sheshile salmaıdy. Bұl týrasynda mınıstrlikter men vedomstvo basshylary jәne ғylymı-zertteý ınstıtýtynyң ғalymdary las sýlardy paıdaғa қalaı asyrý jөninde tıimdi nұsқa izdep jatyr. Қala basshylary bұl mәseleni 2016 jylғa daıin sheshýdi mejelep otyr.
