Elimizdegi basty aqparat agenttiginiń qazaq redaktsııasy qalaı quryldy – Jarylqap Beısenbaıulymen suhbat
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Kazinform agenttiginiń qurylǵanyna 105 jyl tolyp otyr. Osynaý ataýly dataǵa oraı «QazAqparat» Halyqaralyq aqparat agenttiginiń ardageri, Qazaq redaktsııasynyń 1997-2011 jyldar aralyǵyndaǵy bas redaktory, belgili jazýshy, jýrnalıst, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Jarylqap Beısenbaıulyn sózge tartqan edik.
– Jarylqap aǵa, suhbatymyzdy eń aldymen QazAqparattyń Qazaq redaktsııasyna bas sarashy bolyp kelýińizden bastasaq. Bilýimshe, sol kezde Aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstri bolǵan marqum Altynbek Sársenbaıuly QazAqparatqa aýysý týraly usynys aıtqanda, biraz tartynshaqtaǵan ekensiz. Aqparat agenttiginiń Aqmolaǵa kóshetinin bilgendikten, Almatyny ma, álde ózińiz negizin qalaǵan «Ana tili» gazetin qımadyńyz ba?
– Ol 1997 jylǵy qarasha aıynyń sońy edi. Aqparat mınıstrligi ol kezde Aqmolaǵa qonys aýdaryp ketken. Mınıstr oqta-tekte Almatyǵa soqqanda, eski astanada qalǵan respýblıkalyq aqparat quraldary bas redaktorlarymen jumys oraıyndaǵy kezdesýler ótkizip turatyny bar-dy. Bir kúni tústen keıin: «Sizdi mınıstr qabyldaýyna shaqyryp jatyr», – degen habar jetti. Aıtylǵan ýaqytynda mınıstrliktiń Almatydaǵy burynǵy ǵımaratynda ornalasqan fılıal-keńsesine bardym. Altynbek inimiz áńgimeni kóp sozǵan joq. «Sizdi jańa qurylǵan Qazaq aqparat agenttigi, ıaǵnı burynǵy QazTAG-qa qazaq redaktsııasynyń bas sarashysy qyzmetine taǵaıyndaǵandy jón kórip otyrmyz», – dedi. Talaı jyl gazet tirligi mańynda júrgen maǵan QazTAG qyzmeti jaqsy tanys. Ol Keńes odaǵy kezinde, TASS agenttiginiń Qazaqstandaǵy bólimshesi retinde, Máskeý kósemderi men ózimizdiń kompartııa basshylarynyń uzyn-sonar baıandamalary men basqa da oryssha materıaldardy ile-shala qazaqshaǵa aýdaryp otyratyn, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda da sol daǵdysynan kóp aını qoımaǵan, áýelden-aq onyń qazaq bólimin negizinen myqty tárjimeshiler basqarýǵa tıis, dep eseptelinetin iri aqparat mekemesi bolatyn. Sol sebepti de mınıstrdiń tosyn usynysyna tań qalǵan kúıi, birden: «Men aýdarmashy emespin ǵoı», – deppin. Altynbek bir jymıdy da: «Siz ol jerge aýdarmashy retinde barmaısyz, múldem jańa turpatty qazaq redaktsııasyn jasaısyz. Tikeleı qazaqsha aqparat daıyndaýdy bastaısyzdar. Ol jer áli kúnge deıin aýdarmamen ǵana otyr. Sol olqylyqty jóndeýińiz kerek. Odan ári jańa astanaǵa kóshesizder», – dedi.
Men bolsam, ózim tuńǵysh sanynan bastap shyǵaryp kele jatqan «Ana tili» aptalyǵyn qıǵym joq. «Segiz jyldaı jórgeginen mápelegen tól perzentim ǵoı, men negizinen gazette ǵana istegenmin, osy salaǵa ábden beıim sııaqtymyn, ornymda qala bersem durys bolar edi», – degendeı ýájderimdi aıtqanymmen, mınıstr kónetin syńaı tanytpady. «Sonda siz QazTAG-tyń burynǵy kompartııa kezindegideı, osyǵan deıin orys tiliniń jeteginde kele jatqanyna namysyńyz kelmeı me? Ózińiz de ult pen til múddesi úshin kúresip júrgen joqsyz ba?», – degen kezde, sheginerge jer qalmady. Bir sát, budan ári qasarysa bergennen ne utamyn, báribir mınıstrliktiń quzyryndaǵy gazet, erteńgi kúni «Ana tilin» qarjylandyrý jaǵyna qaýip tónýi, ártúrli tosqaýyldardyń týyndaýy ábden múmkin ǵoı, degen áldebir túıtkildiń de sanamda júıtkip ótkenin jasyryp qaıteıin...
– Siz QazAqparatqa bas sarashylyqqa kelgen tusqa deıin aqparattyń deni orys tilinen qazaqshaǵa aýdarylyp berilgenin aıtyp otyrsyz. Siresip qalǵan bul seńdi buzý biraz qıyndyq týdyrǵan shyǵar... Tilshilerdi qalaı jasaqtaı aldyńyz? Kóteriler taqyrypty jan-jaqty, tolyqqandy beretin gazet úrdisinen keıin, jańalyqty jyldam jarııalaýǵa tyrysatyn aqparat agenttiginiń jumysyn alǵashqy kezde qalaı úılestirdińiz?
– Burynǵy QazTAG-tyń qazaqshasy – negizinen aýdarma materıaldar boldy desek te, bul agenttik sol qyrýar dúnıeni joǵary sheberlikpen tárjimalaýdyń qas úlgisin kórsetip ketken talaı qadirli qaıratkerlerimizdiń izi qalǵan qutty uıa. Biz kórip úlgergen, kezinde I. Goncharovtyń «Oblomov», M. Sholohovtyń «Tynyq Don», O. Balzaktyń «Shegiren bylǵary» romandaryn jáne basqa da soqtaly shyǵarmalardy shuraıly tárjimelegen Hasen Ózdenbaevtaı ǵajaıyp qalamger osynda aýdarmashy bolyp istegen. Odan beri munda ár jyldary qazaq rýhanııatynda ózindik súbeli orny bar Júsip Altaıbaev, Kákimjan Qazybaev, aýdarmanyń qas júırikteri Jumaǵalı Ysmaǵul, Nurmahan Orazbek, t. b. birqatar qoltańbalary dara aǵalarymyz eńbek etti. Osyndaı tulǵalarymyz basqa da til bilgirlerimen, sóz zergerlerimen birlese otyryp, qazaq termınologııasynyń tolyqqandy qalyptasýyna zor úles qosty. Baspasóz quraldarynda isteıtin tisqaqqan jýrnalısterdiń ózderi de, jumys barysynda áldebir oryssha jańa termınder men sózder ushyrasa qalsa, «muny QazTAG qalaı aýdarar eken» dep sol jaqqa qaraılap ta otyrýshy edi...
Álbette, QazAqparat agenttigi qaıtadan qurylyp, qazaq redaktsııasy jańadan iske kiristi desek te, bul onda orysshadan aýdarý so boıy toqtap qaldy degendi bildirmeıtin. Keı mańyzdy materıaldar, baıandamalar, shet el jańalyqtary, birqatar oblystardan keletin aqparattardy orys tilinen aýdarý úzilgen joq. Olardy tárjimalaýmen – burynnan osy jumyspen tikeleı aınalysyp kele jatqan Amangeldi Jaqsybek, Islam Beısebaı, Shákızada Quttaıaq, Nurlan Qamı sııaqty sheber aýdarmashylar ári qaraı atqaryp jatty. Men kelgennen keıin tikeleı qazaqsha aqparat daıyndaıtyn jýrnalıster qyzmetke alyndy. Ana tilimizdegi materıaldy qazaqtyń qunarly, jatyq tilimen jetkizý jaǵyna mán berý talaby qoıyldy. «Ana tili» gazetinde júrgende, qazaqsha aqparat daıyndaýdy júıeleýge qatysty, biraz izdenister jasalǵan bolatyn. Sol is QazAqparattyń qazaq redaktsııasynda ári qaraı óz jalǵasyn tapqandaı boldy. Alaıda, agenttiktiń Astanaǵa kóshý qamyna kirisýine baılanysty, bul is Almatyda kóp óris taba qoımady. Elordada QazAqparat qyzmetkerlerine úı berý jaǵdaıy kózdelmegendikten, jýrnalısterdiń sanyn shektep qana ustaýǵa týra kelip, agenttiktiń jańa tynysynyń ashylýy, ol negizinen arqa tósine qonys aýdarǵannan keıin ǵana júzege asty.
QazAqparattyń ortalyq keńsesi Astanaǵa 2000 jyldyń kókteminde kóship kelip, jýrnalıster quramy túgel derlik qaıtadan jasaqtaldy. Negizinen jas tilshilerden quralǵan jańa tolqyn aqparat daıyndaýǵa qoıylatyn talap úrdisterin tez ıgerdi. Júrdektikke jumyldy. Ol jyldary jınalystar men is-sharalardyń áli de orys tilinde ótýi azaımaı tursa da, qazaq redaktsııasynyń sarbazdary telefonmen jedel túrde habar berýde qanattastarynan oza shaýyp júrdi. Bul jaıtty aqparat tutynýshylar tarapy da jyldam ańǵardy. «QazAqparat habarlaıdy» degen sóz tirkesi efırler men ekrandardan, baspasóz quraldarynan jıi kórinis bere bastady. Saıtymyzǵa kirip, aqparatymyzdy paıdalanýshylar sany da kúrt artty. Sol kezderi qyzmet etken Aıbyn Shaǵalaq, Ernur Aqanbaı, Qanat Toqabaı, Aıdar Ospanaly sııaqty júrdek aqparatshylarǵa ilese kelgen, Marlan, óziń bar, Arman Asqar, Rýslan Ǵabbas, Gúlmıra Álıakpar bar, redaktorlyq qyzmet atqarǵan Amangeldi Jaqsybek, Saılaý Abylaı, Erlan Qadyr aǵalaryń, jáne t. b. bar, báriń qazaq redaktsııasynyń ósip-órkendeýine múmkin-qaderlerińshe úles qostyńdar, dep bilemin.
– Ózińizge belgili, qazaq tildi əlipbıdiń 2025 jylǵa deıin latyn grafıkasyna kezeń-kezeńimen kóshýi qamtamasyz etilýi tıis-ti. Alaıda, joǵary deńgeıde qabyldanǵan sheshim bolǵanymen, bul jumys kesheýildep jatyr. Al QazAqparat 2004 jyldyń ózinde-aq, Sizdiń bastamańyzben, qazaq tildi jańalyqtardy latyn álipbıimen taratatyn saıt ashyp qoıǵan edi. Mundaı bastamaǵa kezinde tosqaýyl qoıýǵa, kedergi keltirýge tyrysqandar boldy ma?
– Qazaq redaktsııasynyń 21 ǵasyrdyń basynda iske asyrǵan mańyzdy tirliginiń biri – 2004 jyldyń sáýir aıynyń ózinde-aq memlekettik tildegi jańalyqtardy elimizde tuńǵysh ret latyn qarpimen taratýdy júzege asyrǵany edi. Bul ıdeıanyń ómirge kelýine – atajurttyń ár habaryna sýsap, yntyǵyp otyrǵan shet elderdegi qandastarymyzǵa Qazaqstan jańalyqtaryn qalaı jetkizsek eken degen janashyrlyq múdde túrtki bolǵan-dy. Qytaıdaǵy qalyń qazaq tóte arab jazýyn, al Eýropa, Túrkııadaǵy qandastarymyz latynshany paıdalanatyndyqtan, olar biz qoldanyp júrgen kırıll árpin tanymaıdy. Іrgedegi Ózbekstan da birden latynshaǵa kóship ketkendikten, ol eldegi qazaqtyń keıingi tolqyny óz-ózinen latyn qarpinde saýat asha bastady. ıAkı burynǵy kırıll áripti saıtymyzǵa qosa, shettegi qandastarymyz úshin Qazaqstan habarlaryn latynshamen dereý jetkizip turýdyń da tıimdi bolary anyq edi. Osy maqsatqa oraı, qazaq redaktsııasy óz bastamasymen qolǵa alǵan tirlikti, ana tilimizdiń damýyna qyryn qaraıtyn keı basshysymaqtardyń ishteı qarsylyq jasap, «qazaq redaktsııasynyń bedeli artyp ketetin boldy», dep tosqaýyl qoıǵysy kelgenine qaramastan, memlekettik tildegi jańalyqtardy avtomatty túrde tikeleı latynsha áripke aýystyratyn arnaıy baǵdarlama jasaý arqyly túıindep, 2004 jylǵy 14 sáýirinen latynsha saıtty tolyqqandy qalypta iske qosa aldy.
Latynshaǵa ótý – búgingi kúnge deıin el nazaryndaǵy eleýli máselelerdiń qatarynda sanalyp otyrǵandyqtan, sol kezde «QazAqparattyń» qaı latynshany tańdaǵanyn bilý de qyzyqty bolar. Biz bul turǵyda soǵan deıin daıyndalyp úlgergen, 1993 jyly áýeli «Ana tili», keıinnen «Egemen Qazaqstan» gazetterinde jarııalanǵan akademık Á. Qaıdardyń nusqasyn (bir-eki árpine ǵana ózgeris engizý arqyly) negizge alǵandy jón kórgenbiz. Agenttikte júzege asyrylǵan bul latynsha sońyra mamandar arasynda «QazAqparattyq nusqa» degen atpen tanylyp ketti. Atalmysh bastama dúnıege kelisimen, qazaq tildi oqyrmandarymyzdyń sany kúrt artyp, latyn qaripti jańalyqtar jelisi álemge tarydaı shashylyp ketken barsha qazaq jurtshylyǵy izdep oqıtyn saıtqa aınaldy.
– Búginde Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń rýhanı muqtajdyǵynyń ornyn toltyryp otyrǵan tóte jazý redaktsııasyn ashý ıdeıasy qalaı týyndady? Jańa redaktsııa QazAqparattyń BAQ-taǵy bedelin qanshalyqty kótere aldy?
– «QazAqparattyń» memlekettik til aıasyn keńeıtý múddesin kózdegen ıgi bastamasy latynsha jobadan keıin de ári qaraı sabaqtasa jalǵasty. Ol Qytaıdaǵy 2 mıllıonǵa jýyq, Iran men Aýǵanstandaǵy áldeneshe myń qazaqty atajurt jańalyqtarymen tanystyrýdy kózdeıtin tóte arab jazý saıtynyń ashylýy edi. Bul másele qazaqsha jańalyqtardy latynshamen taratýdy qolǵa alǵan kezdiń ózinde oıda júrgen sharýa bolatyn. Alaıda, arab qarpiniń jeke turǵanda jáne bir sóz ishinde (basynda, ortasynda, sońynda) ártúrli tańbalanatyndyǵy, ıakı latynsha sııaqty birden avtomatty túrde aýystyrýǵa kelmeıtin ereksheligine baılanysty, bul is sál kúrdelileý sekildi kóringen. Sóıtsek, Qytaıdaǵy kompıýterlik tehnologııany jetik meńgergen qandas mamandarymyz, bul istiń de júıeli jolyn taýyp qoıǵan eken. «QazAqparatqa» tájirıbeden ótýge kelgen Eýrazııa ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetiniń stýdenti Baqytjol Kákeshten osy jańalyqty estigen zamat, ol jigitti jumysqa qabyldaý máselesiniń dereý sheshilip, tóte jazý saıtyn ashý isi tikeleı bastalyp ketkenin óziń de bilesiń. Sol jyly qosynymyzǵa kelip qosylǵan jas jurnalshy Rızabek Núsipbekuly ekeýine osy saıtty júrgizý tapsyryldy. Osylaısha 2009 jyldyń qazan aıynda agenttiktiń qazaq tilindegi materıaldary álemge tóte jazýmen de taratyla bastady. Bul bastama ınternetti keńinen paıdalanyp otyrǵan qytaı qazaqtary úshin aqparattyq, rýhanı muqtajdyqtarynyń ornyn toltyrýǵa aıtarlyqtaı kómektesti. Saıt ashylǵannan keıin, shettegi qandastarymyzdan «QazAqparat» qolǵa alǵan mańyzdy joba olardyń ana tilinen ajyramaı, tarıhı otanymen rýhanı baılanysyn kúsheıtýge zor septigin tıgizgeni týraly kóptegen alǵys hattar kelip tústi.
«QazAqparattyń» ana tilindegi oqyrmandar sanyn kúrt arttyrǵan tóte jazý jobasy, sońyra odan ári damytylyp, sol tóte jazýmen shyǵatyn «Qazaq rýhanııaty» atty ádebı, mádenı, eltaný portalyn ashýǵa ulasty. Bul joba da Qytaı men Irandaǵy qazaq dıasporalary jáne sol elderden kelgen qandastar úshin úlken rýhanı qolqabys boldy. Portalda qıyrdaǵy qazaq úshin asa qajetti «Qazaq tarıhy», «Ádebıet pen óner», «Ulttyq salt-dástúrler», «Áńgime álemi» (Qazaq áńgimeleriniń antologııasy), «Jeti ǵasyrdyń jyr jelkeni» (Qazaq poezııasynyń antologııasy), «Balaýsa» (balalar ádebıeti) sekildi ártúrli aıdarlar ashyldy.
– Búgingi jýrnalıstıkadaǵy jas býynǵa kóńilińiz tola ma? «Áttegen-aı» derlik kemshilikteri bolsa, ony túzetý úshin qandaı aqyl-keńes berer edińiz?
– Qazir aqparat quraldary da, jurnalshylyq fakýltetteri de kóp. Sonda da maǵan qazirgi BAQ salasynda kadr tapshylyǵy seziletindeı kórinedi. Jazý sheberligimen, erekshe izdengishtigimen, jan-jaqty biliktiligimen baıqalatyn jas tolqynnyń qatary seldir sııaqty. Álde men baıqamaı júrmin be… Jan-jaqty bilimdilik jaǵy da aqsap jatatyndaı. Jas jurnalshylar qazaq ádebıetin tereń bile bermeıdi, tarıhqa qyzyqpaıtyndaı. Ózderi kóterip otyrǵan taqyryptaryn jan-jaqty zerttemeı, zerdelemeı, jaı dolbarmen aıta bergendi aıyp kórmeıtindeı.
Máselen, termınologııalyq aýdarmalarǵa qatysty el arasynda aýyq-aýyq tilge tıek bop júretin: «balkon» – «qyltıma», «fontan» – «shaptyrma» túrinde bekitilip ketipti, deıtin qaýeset sózdi dap-dardaı BAQ quraly tilshisiniń aıtyp turýy ádettegi jaǵdaı bop qaldy. Al sol tilshi termınologııalyq komıssııanyń bul atalymdardy eshqashan da bekitpegenin bilmeıdi. Ony tekserip alýdy qajet dep te tappaıdy. Ári eldi shatastyrady. Ókinishke qaraı, mundaı mysaldar jeterlik, qaısybirin aıtarsyń.
Jurnalshy eń aldymen óziniń jazar, aıtar sóziniń qate bolmaýyna nazar aýdarý kerek emes pe? Qudaıǵa shúkir, qazir múmkindik mol ǵoı. Ǵalamtordy ashyp qalsań, neshe túrli anyqtamalyq dáıekter tolyp jatyr! Álbette, bul rette redaktordyń óz basyna da júkteler mindet jeterlik. Ol da ár nársege «bul qalaı?» degendeı kúdik-kúmánmen qarasa, sarashy, sarapshy retinde muqııat bolsa deısiń…
– Qazir nemen aınalysyp jatyrsyz? Shyǵarmashylyǵyńyzda aldaǵy ýaqytta oqyrmandaryńyzdy qýantarlyq súıinshi jańalyǵyńyz bar ma?
- Jas kelgennen keıin jazý da saıabyrsıdy eken. Budan úsh jyl buryn bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵym jaryq kórgen. Sodan beri Altyn Ordanyń sońǵy kezeńi, 14 ǵasyrda Horezm aımaǵynda irge kóterip, otyz jyl shamasyndaı ǵana bılik qurǵan, etnıkalyq úderisi qazaq halqynyń tarıhymen tyǵyz sabaqtasyp jatqan, jáýhar mádenıet men órkenıet qaldyrǵan ortaǵasyrlyq ulys týraly ǵylymı monografııany qaýzap júrmin. Ol áli bitpegendikten, pálen dep aıta almaımyn. Jaryq kórip jatsa, estısizder ǵoı...
- Jarylqap aǵa, ýaqyt bólip suhbat bergenińizge kóp raqmet! Qolǵa alǵan ǵylymı monografııanyń qalyń oqyrmanyńyzdyń qolyna tezirek tııýine tilektespiz. Qalamyńyz muqalmasyn!