Elimizde shaǵyn jáne orta bıznestiń sheshilmeı júrgen problemalary qandaı
Memleket basshysy bıylǵy Joldaýynda ekonomıkalyq damýdyń jańa úlgisine kóshýdiń negizgi basymdyqtaryn belgilep berdi. 2029 jylǵa qaraı ulttyq ekonomıkanyń kólemin 2 esege ulǵaıtyp, 450 mlrd AQSh dollaryna jetkizý eskerilgen. Sondyqtan bul aýqymdy ári kúrdeli mindetti iske asyrý úshin shaǵyn jáne orta bıznes ekonomıkany damytýdyń mańyzdy draıverleriniń biri bolýy tıis.
Jaqynda Senatta «Qazaqstan Respýblıkasynda shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytý» taqyrybynda ótken Úkimet saǵatynda palata tóraǵasy Máýlen Áshimbaev kásipkerlikti damytý jáne qoldaý memlekettiń negizgi basymdyqtarynyń biri ekenin atap ótti.
«Qazir depýtattardyń qaraýyndaǵy qujattardyń qatarynda bıznesti júrgizý máseleleri jónindegi zań jobasy da bar. Búgingi is-sharamyz atalǵan zań jobasynyń sapasyn arttyrýǵa da oń áserin tıgizedi dep senemiz. Elimizde bıznesti damytý baǵytynda arnaıy ulttyq joba qabyldanǵany belgili. Sondaı-aq shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytýdyń 2030 jylǵa deıingi tujyrymdamasy iske asyrylyp jatyr. Kásipkerlerge jan-jaqty jáne keshendi qoldaý kórsetilip otyr. Shaǵyn jáne orta bıznesti tekserýge úsh jyldyq moratorıı jarııalanǵany da belgili. Ol osy jyldyń sońyna deıin qoldanysta bolady. Ákimshilik júktemeni azaıtý baǵytynda da biraz is-shara júzege asyryldy. Osyndaı jumystardy aldaǵy ýaqytta jańa qarqynmen júrgizýimiz qajet», - dedi Máýlen Áshimbaev.
Elimizde shaǵyn jáne orta bıznestiń jalpy ishki ónimdegi úlesin Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy elderiniń deńgeıine, ıaǵnı 40-50 paıyzǵa deıin jetkizý maqsaty qoıylǵan. Bul máseleni sheshý úshin shaǵyn jáne orta bıznestiń ónimdiligin aıtarlyqtaı arttyrý qajet. Ázirge óńdeý sektoryndaǵy kásiporyndar sany tıisti deńgeıde ósip otyrǵan joq. Tıimdi jumys istep turǵan kásiporyndardy irilenýge jáne aýqymyn keńeıtýge yntalandyrý kerek.
Elimizde 2,2 mln ShOB sýbektisi bar
Keıingi 5 jylda ishki jalpy ónimdegi shaǵyn jáne orta bıznes úlesiniń turaqty ósýi baıqalyp otyr.
«2019-2023 jyldar aralyǵynda qazaqstandyq shaǵyn jáne orta kásipkerliktiń ekonomıkaǵa qatysýy úlesi 31,7 paıyzdan 36,4 paıyzǵa deıin, ıaǵnı 4,7 paıyzdyq tarmaqqa ósti. 2023 jyly jumyspen qamtylǵandardyń jalpy sany 23,8 paıyzǵa ósip, 4,2 mln adamǵa jetti», - dedi Ulttyq ekonomıka mınıstri Álibek Qýantyrov.
Mınıstrdiń aıtýynsha, bıylǵy 1 qazandaǵy jaǵdaı boıynsha tirkelgen shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileriniń jalpy sany – 2,2 mln. Onyń 99,9 paıyzy – shaǵyn kásipkerlik, qalǵan 0,1 paıyzy orta kásipkerlik sýbektisi.
«Kásipkerlik belsendilik deńgeıi 89,7 paıyzǵa jetti. Bul kórsetkish jalpy tirkelgen kásipkerlik sýbektileri arasynda jumys istep turǵandarynyń úlesin bildiredi. Bul rette, orta kásipkerlik sýbektileri arasyndaǵy belsendilik shaǵyn kásipkerlikke qaraǵanda 6,7 paıyzdyq tarmaqqa joǵary», - dedi vedomstvo basshysy.
Sonymen qatar ol elde úsh jyl boıy shaǵyn jáne mıkrobızneske tekserý jasaýǵa moratorıı qoldanylyp kele jatqanyn eske saldy. Budan bólek, «taza paraqtan retteý» qaǵıdaty sátti engizilip jatyr. 10 myńnan astam ózekti emes talap anyqtaldy. Onyń 9 myńy zańǵa táýeldi qujat deńgeıinde alynyp tastaldy, al qalǵandary Parlamenttegi zań jobasy aıasynda jyl sońyna deıin joıylady. Sondaı-aq táýekelderdi basqarý júıesi (TBJ) avtomattandyrylady, ol 2024 jylǵy 1 qańtardan bastap adamnyń qatysýynsyz tekserýlerdi belgileýge múmkindik beredi. Bul turǵyda bıznesti josparly tekserý 2 ese jáne aıyppuldar sany birneshe ese azaıady.
Shaǵyn jáne orta bıznesti jedel damytý faktorlarynyń biri – qoldaý sharalary. Bıyldyń 10 aıynyń qorytyndysynda sýbsıdııalaý quraly boıynsha jeńildetilgen qarjylandyrý sharalarymen 669 mlrd teńge kredıt somasyna bıznestiń 9 myńǵa jýyq jobasy jáne «kepildik berý» quraly boıynsha 270 mlrd teńge somasyna 7 myń joba qamtyldy.
«Memlekettik qoldaýdyń qazirgi qurylymy básekege qabiletti shaǵyn jáne orta kompanııalardy qoldaý jaǵyna qaıta baǵyttalýy tıis. Basty nazarda – bıznestiń barlyq kezeńde úzdiksiz damýyn qamtamasyz etý. Mundaı tásil shaǵyn bıznestiń edáýir bóligi orta sanatqa jáne ortadan iri sanatqa kóshýin qamtamasyz etedi. Damýdyń negizgi ekpini turaqty ósimdi kórsetetin orta bıznes segmentine baǵyttalatyn bolady. «Bıznestiń jol kartasy» jáne «Qarapaıym zattar ekonomıkasy» eki baǵdarlamasyn biriktirý esebinen ShOB-ty qoldaý men damytýdyń biryńǵaı keshendi baǵdarlamasy daıyndaldy, shaǵyn bıznesti irilendirýge jáne orta bıznestiń sapaly ósýine keshendi yntalandyrý ázirlendi. Jańa baǵdarlamada nazardy sýbsıdııalaýdan bıznes úshin kóbirek kepildikter berýge aýystyrý, oblıgatsııalyq qaryzdardy qoldaý quraldaryn jetildirý josparlanyp otyrýda. Budan keıin bıznesti qoldaý sharalary men qarsy mindettemelerdiń toptamalyq sheshimderi engiziletin bolady. Ósý áleýeti bar shaǵyn jáne orta bıznes, olardyń tehnologııalylyǵy, ónimdiligi men eksportqa baǵdarlanýy basymdyqqa ıe bolady. Qoldaýdyń jekelegen yntalandyrý sharalary orta kásipkerlik segmentiniń kóshbasshylaryn qalyptastyrý maqsatynda orta bızneske arnaıy qarastyrylady», - dedi mınıstr.
Munymen qosa Á. Qýantyrov kvazımemlekettik sektor sýbektilerin básekelestik ortaǵa berý jalǵasyp jatqanyn aıtty. 2025 jylǵa deıingi jekeshelendirý josparynyń oryndalýy – 66 paıyz. Bıyl 5 paıyzǵa deıin «Kegoc» SPO-sy, 2024 jyly – «Eır Astana», 2025 jyly – «QazaqGaz», «QTJ», «Samuryq-Energo» IPO-sy josparlanǵan. Atap aıtqanda, 2025 jyldyń sońyna deıin kvazımemlekettik sektor sýbektilerin qurýǵa moratorıı engiziledi.
Kásipkerlik sýbektileri usaqtalyp jatyr
Keıingi 5 jylda jumys istep turǵan shaǵyn jáne orta bıznes sýbektileriniń sany 46,5 paıyzǵa ósti. Bul ósim jeke kásipkerlerdiń bir jarym esege artýy esebinen boldy. Al orta bıznes sýbektileriniń sany nebári 11,6 paıyzǵa artqan.
«Sonymen birge, 2022 jylǵy málimetter boıynsha ShOB sýbektileriniń basym bóligi nemese 35 paıyzy saýda salasynda jumys istep jatyr. ShOB sýbektileri shyǵarǵan ónim kólemi 5 jyl ishinde eki eseden astam ósti. Bul sala 4 mıllıonnan astam adamdy, ıaǵnı árbir ekinshi (43,6%) ekonomıkalyq belsendi qazaqstandyqty jumyspen qamtamasyz etip otyr. Osy ósimniń arqasynda bıylǵy birinshi jartyjyldyqta elimizdiń ishki jalpy ónimindegi shaǵyn jáne orta bıznestiń úlesi 2018 jylmen salystyrǵanda 28-den 36,4 paıyzǵa deıin ósti», - dedi senator Lázzat Rysbekova.
Sonymen qatar ol bıznestiń júıeli problemalaryna toqtaldy. Kásipkerlikti damytý jónindegi birqatar baǵdarlamalyq qujattyń birazdan beri júzege asyrylyp kele jatqanyna qaramastan, olardyń tıimdiligine qatysty ádil syn aıtylyp jatyr. Eń aldymen, qomaqty somada bıýdjet qarajatynyń baǵyttalý turǵysynda bıznes sýbektilerin qoldaý sharalarymen qamtýdyń shekteýli bolýyna baılanysty. Oǵan dálel – «Bıznestiń jol kartasy» baǵdarlamasy.
Joǵary aýdıtorlyq palatanyń málimetine qaraǵanda, 2015-2019 jyldary onyń júzege asyrýǵa 270 mıllıard teńgeden astam qarjy bólindi. Bul rette, osy kezeńde sýbsıdııalaý jáne kepildik berý quraldarynyń artyqshylyqtaryn tek 19,6 myń sýbekti paıdalandy, ıaǵnı jyl saıyn árbir myń belsendi kásipkerdiń úsheýi ǵana qarjylyq qoldaý sharalarymen qamtylǵan. Ásirese, qoldaý tetikterin aýyldy jerlerdegi kásipkerlerge alý qıyn. Birinshi kezekte, kepil múlkine qoıylatyn qatań talaptarǵa baılanysty.
«Memlekettik qoldaý sharalarynyń tıimdiligin tómendetetin úrdis kásipkerlikti damytýdyń ulttyq jobasyna da baıqalyp otyr. Atap aıtqanda, bıznesti granttyq qoldaýda bıznes qaýymdastyqtar da, ákimdikterde suraqtar bar. Birinshiden, granttyq qoldaý qarajatynyń maqsatty paıdalanylýyn qadaǵalaý máselesi rettelmegen. Qazir monıtorıng tek tańdamaly túrde júrip jatyr jáne keń aýqymda qamtylmaǵan. Máselen, Almaty qalasy ákimdiginiń málimeti boıynsha 2022 jyly maquldanǵan 264 jobanyń 27-si ǵana baqylaýmen qamtylǵan, ıaǵnı árbir onynshy joba ǵana. Osyndaı jaǵdaı basqa oblystarda da baıqaldy. Sondyqtan granttyq qarjylandyrýdyń barlyq jobasyna qatysty bólingen qarajattyń maqsatty jumsalýy men túpkilikti nátıjege jetýi turǵysynda monıtorıng jasaý qajet dep esepteımiz», - dedi depýtat.
Qazir banktik nesıeleý sharttary áli de eleýli aýyrtpalyq túsirip turǵanyn eskersek, bıznes-qaýymdastyq memlekettik kómekke senip otyr. Bankterdiń ShOB-qa nesıe bólýi kólemi artyp kele jatqanyna qaramastan, 2019 jyldan bastap jalpy kredıt portfelindegi mundaı nesıelerdiń úlesi 33 paıyzdan 26 paıyzǵa deıin tómendedi.
«Atameken» UKP málimetinshe, qazaqstandyq bankterde bıznesti nesıeleý ótinimderin maquldaý koeffıtsıent 40 paıyzdan aspaıdy
Ulttyq banktiń aqparatyna qaraǵanda, byltyr bankter bergen bıznes nesıeleriniń jalpy kóleminde 52 paıyzy iri kásipkerlerge, 34 paıyzy shaǵyn bızneske, sondaı-aq 14 paıyzy ǵana orta bızneske tıesili. Bul rette, nesıelerdiń eń kóp kólemi (51%) saýda salasyna baǵyttalǵan. Al óńdeýshi sektorlar nazardan tys qalyp otyr jáne bank sektorynan tıisti qoldaýdy almaıdy.
Budan buryn habarlanǵandaı, Ulttyq ekonomıka mınıstrligi qosylǵan qun salyǵyn (QQS) 12%-dan 16%-ǵa kóterýdi usyndy. Osy rette senator Lázzat Rysbekova shaǵyn jáne orta bıznes salasynda salyq saıasatyn jetildirý kerek ekenin aıtty.
«Júıelik problema shaǵyn jáne orta bıznes salasynda salyq saıasatynyń jetildirilmeýine baılanysty. Qazir dál osy másele boıynsha kásipkerler biraz narazylyq aıtyp jatyr. Birinshi kezekte bul qosylǵan qun salyǵyna qatysty, ıaǵnı onyń mólsherlemesin 12 paıyzdan 16 paıyzǵa deıin ósirý eskerilgen. Sondyqtan QQS mólsherlemesin kóterý máselesi jan-jaqty zerdeleýdi jáne otandyq kásipkerlermen talqylaýdy qajet etedi dep sanaımyz. Sonymen qatar Úkimet bızneske salyq aýyrtpalyǵyn ulǵaıtpaıtyn balama nusqalardy qarastyrýy kerek. Munymen qosa, QQS-ty qaıtarý problemasy sheshýdi talap etedi», - dedi L. Rysbekova.
Depýtat salyq saıasatynda bıznes pen memleket múddeleriniń teńgerimin eskerý kerek ekenin aıtty. Fıskaldy is-sharalar shaǵyn bıznesti nyǵaıtýǵa, ıaǵnı irilendirýge baǵyttalýy tıis.
«Ókinishke qaraı, qazir kóńil kónshitpeıtin jaǵdaıdy baıqap turmyz. Atap aıtqanda, kásipkerlik sýbektileriniń usaqtalyp jatqanyn kórip jatyrmyz. Osydan shaǵyn kásiporyndar sany aıtarlyqtaı ósip keledi. Kásipkerlerdiń aıtýynsha, bul úrdiske áser etetin sebepterdiń 80 paıyzy qazirgi salyq júıesine baılanysty. Al 20 paıyzy shaǵyn kásipkerlikke kóbirek baǵyttalǵan memlekettik qoldaý qadamdaryna qatysty», - dedi senator.
Budan bólek, qazir bıznes úshin úlken kedergiler temirjol kóligimen tasymaldaý salasynda baıqalyp otyr. Bul, eń aldymen, ınfraqurylymnyń tozýy, sondaı-aq júk vagondarymen qamtamasyz etýde sybaılas jemqorlyq táýekelderiniń bolýymen baılanysty.
«Sonymen qatar, QTJ saıasatyna qatysty biraz suraq bar jáne osy jaıynda Parlament depýtattary áldeneshe ret aıtqan edi. Bıznestiń ýájine toqtalsaq, júk tasymaldaýda tepe-teńdik qaǵıdaty saqtalmaı otyr. Ulttyq tasymaldaýshy kóbine tranzıttik tasymaldaýǵa ekpin qoıǵan, óıtkeni bul baǵyttaǵy tarıf 2,5 ese joǵary. Mundaı basymdyq basqa salalarǵa – eksportqa, ımportqa, ishki salalarǵa zııanyn tıgizedi jáne sonyń saldarynan júktiń toqtap qalýyna, jetkizý merziminiń keshigýine ári qarjylyq shyǵyndarǵa ákeledi. Sondyqtan qalyptasqan jaǵdaıdy Memleket basshysy tapsyrmasy aıasynda sheshýge bolady. Prezıdent «Qazaqstan temir jolyn» tolyqqandy kólik-logıstıka kompanııasy etip qaıta qurý jumysyn jýyq arada aıaqtaý qajet ekenin tapsyrǵan bolatyn», - dedi senator.
Taǵy bir mańyzdy másele – otandyq taýar óndirýshiler úshin ákimshilik kedergilerdiń bolýy. Ulttyq ekonomıka mınıstriniń buıryǵyna sáıkes, saýda jelileri men bazarlar sóreleriniń keminde 30 paıyzy otandyq azyq-túlik taýarlaryna bólinýi tıis. Alaıda, is júzinde bul talap tek elimizdegi iri óndirýshiler men kórshiles elderdiń úlestes kompanııalarynyń taýarlaryn kórsetý arqyly oryndalatyny belgili boldy.
«Al shaǵyn kásipkerlerdiń taýarlaryn kórsetýge kelisim jasalǵan jaǵdaıda, olarǵa qaltasy kótermeıtin somany tóleýge týra keledi. Qalyptasqan jaǵdaı qazaqstandyq taýar óndirýshilerdiń damýyn tejep qana qoımaı, ımporttyq taýarlardyń ústemdiginiń artýyna alyp keledi. Sondyqtan qoldanystaǵy qaǵıdalardyń saqtalýyna baqylaýdy kúsheıtý kerek. Sondaı-aq óńirlerdiń usynystaryn eskere otyryp, ishki saýda sýbektilerin otandyq taýarlarmen toltyrý úshin belgilengen shekti mándi 50 paıyzǵa deıin ulǵaıtý múmkindigin qarastyrý qajet dep sanaımyz», - dedi Lázzat Rysbekova.
