Elimizde ónertabys nege óndiriske jetpeıdi
QYZYLORDA. KAZINFORM — Órkenıetke umtylǵan el ónertapqyshyn ógeısitpeı, táýir jańalyǵyn óndiriske engizýde aqsha da, kúsh te aıanyp qalmaıdy. Alaıda, bul jaǵynan uıatty ekenimizdi moıyndaýǵa tıispiz.
Kóptegen joba qaǵaz kúıinde qalady
Ortcom.kz saıty usynǵan Ádilet mınıstrliginiń naýryz aıyna deıingi málimetine súıensek, 37 190 ónertabys pen 10 198 paıdaly model Qazaqstannyń ónerkásiptik menshiginiń memlekettik tizimine alynǵan.
Bul elimizdiń joǵary ǵylymı jáne ınjenerlik áleýetin kórsetedi. Mınıstrliktiń resmı ókili Talǵat Ýálı alaıda sonyń kóbi ázirge joba kúıinde qalyp otyrǵanyn jetkizdi. Qashan júzege asatyny da tap basyp aıtylmaıdy.
— Sózimizge birneshe mysal keltirýge bolady. Sonyń biri — ushqyshsyz tik ushý jáne qoný áýe kemesi. Patent ıesi — «Qazaqstan ınjınırıng» Research& Development ortalyǵy. Paıdaly model — aerodınamıkalyq qasıetin jaqsartý esebinen ushý ýaqytyn ulǵaıtýdy, ushý jáne qoný kezinde paıdaly júktemeni qorǵaýdy, berilgen marshrýt boıynsha avtomatty pılottyq múmkindikti qamtamasyz etetin túpnusqa konstrýktsııasy bar ushqyshsyz ushý apparaty. Ekinshi joba — shynjyr tabandy platformaǵa negizdelgen robottandyrylǵan jerústi kesheni. Patent ıesi — álgi kompanııa. Keshenniń modýldik dızaıny oǵan áskerı maqsatta qoldanýdan bastap órt sóndirýge deıingi túrli mindetterge beıimdelýge múmkindik beredi. Jobada qosymsha jabdyqtar ornatý jáne júk tasymaldaý jaǵy qarastyrylǵan, — dedi vedomstvo ókili.
Taǵy bir joba — M.Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan ýnıversıteti patenttegen elektromobılderdi az ýaqytta qýattaýǵa arnalǵan stantsııa.
Bul joba elektrli kólikterdi qýattaý tıimdiligin arttyryp, jelide shamadan tys júktemeni boldyrmaýǵa jáne 6 temir tulpardy bir mezette qýattaýǵa kómektesedi.
Osy oraıda ónertabys pen paıdaly modeldiń arajigin ajyratyp alaıyq. Ónertabys — buryn qoldanysta bolmaǵan jańa dúnıeni jasap shyǵarý nemese ony jasaýdyń ózgeshe ádisin usyný.
Al paıdaly model — kez kelgen salada qoldanylyp júrgen ónimge nemese ádiske qatysty jańa tehnıkalyq sheshim, sondaı-aq belgili bir ónimder men ádisterdi paıdalanýdyń jańa túrleri.
Qujat rásimdeýde qıyndyqqa kezigedi
Elimizde shyǵarmashylyq ónim obektilerin tirkeýmen Ádilet mınıstrligi Zııatkerlik menshik quqyǵy komıtetiniń Ulttyq zııatkerlik menshik ınstıtýty (QazPatent) aınalysady.
Patent zańynyń 4-babynyń 1-bóligine sáıkes uıym ónerkásiptik menshik obektileri jónindegi ótinimderge saraptama júrgizedi, ónerkásiptik menshik obektilerin tıisti memlekettik tizimge alady, qorǵaý qujattary men olardyń telnusqalaryn beredi, patentterdi jaramsyz dep tanıdy.
Olardyń qoldanysyn merziminen buryn toqtatady, múddeli tulǵalardyń ótinishimen tirkelgen ónerkásiptik menshik obektileri týraly málimetti izdestiredi. Qazaqstan Respýblıkasy ratıfıkatsııalaǵan halyqaralyq sharttarǵa sáıkes ónerkásiptik menshik obektilerine arnalǵan ótinimderdi qaraıdy.
— Ónertabysqa, eger ol jańa, ónertapqyshtyq deńgeıi bar jáne ónerkásipte qoldanýǵa jaramdy bolsa, quqyqtyq turǵyda qorǵalady. Ótinimge resmı jáne máni boıynsha saraptama júrgizilgennen keıin patent beriledi. Ol jıyrma jylǵa deıin jaramdy. Zańnyń 6-babynda qandaı jaǵdaıda patent berilmeıtini kórsetilgen. Onyń ishinde qoǵamdyq tártipke, izgilik pen moral qaǵıdattaryna qaıshy keletin usynystar ónertabys dep tanylmaıdy. Sonymen qatar adamdy klondaý tásilderine jáne onyń klonyna, adamnyń uryqtyq jelisi jasýshalarynyń genetıkalyq tutastyǵyn ózgertý tásilderine, adam embrıondaryn kommertsııalyq, áskerı jáne ónerkásiptik maqsattarda paıdalanýǵa patent berilmeıdi, — dedi ınstıtýt dırektorynyń orynbasary Ǵazız Ámireev.
QazPatent usynǵan málimetke sensek, 2023 jyly ulttyq jáne sheteldik ótinim berýshilerge ónertabys úshin 492, 2024 jyly 562, jyl basynan beri. 255 patent berildi.
Ónertabystar negizinen adamnyń ómirlik qajettilikterin qanaǵattandyrý maqsatynda, ártúrli tehnologııalyq protsester, hımııa, metallýrgııa salalarynda jasalǵan.
— Ótinim berýshiler kóbine ónertabys retinde qorǵalatyn obektilerdi tańdaýda, qujat rásimdeý kezinde qıyndyqqa tap bolyp jatady. Sondyqtan ótinim bermes buryn aqparattyq izdeý jumysyn júrgizýge keńes beremiz. Sebebi ónertabys patentteýge laıyq pa, joq pa, áýel sony anyqtap alý kerek, — dedi Ǵazız Ámireev.
Ádilet mınıstrligi ónertabys ıelerin yntalandyrý maqsatynda jylda respýblıkalyq «Shapaǵat» konkýrsyn uıymdastyryp turady.
Baıqaý alǵash ret 2004 jyly Almaty qalasynda ótken. Ulttyq zııatkerlik menshik ınstıtýtynyń málimetine qaraǵanda sodan bastap on jyl ishinde konkýrstyń túrli nomınatsııasy boıynsha 160 otandyq ónertapqysh marapattaldy.
2013 jyldan beri tańdaýlylarǵa «Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ónertapqyshy» qurmetti ataǵy berilip keledi. Búginge deıin 35 ónertapqysh osy ataqqa laıyq dep tanyldy.
Eleýsiz eńbek, tasada qalǵan ónertabys
«Shapaǵat» baıqaýynda 2020 jyly top jarǵandardyń biri — hımııa ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Nurbol Appazov.
Jerlesimizdiń kúrish qaýyzy men munaı shlamynan belsendirilgen kómir alý tásili úzdikter qatarynan kórindi. Ol áriptesterimen, shákirtterimen birge ǵylymı zertteý nátıjesinde 60-tan astam patentke qol jetkizgen.
— Elimizdegi kúrishtiń 80%-y Qyzylordada ósedi. Ony oryp, jınaý, aqtaý kezinde kóp mólsherde sabany, qaýyzy qalyp qoıady. Bul qaldyq qajetke jaramaıdy. Sabandy qysta tek maldyń astyna tóseıdi. Sondyqtan ony órtep jiberedi. Kúrish qaýyzy ońaılyqpen órtenbeıdi, byqsyp janyp jata beredi. On shaqty jyldyń júzi boldy, ekologtar ony órteýetyıym saldy. Óıtkeni órtenip bolǵasyn kúliniń quramynda kremnıı dıoksıdi túziledi. Ol aýa arqyly adamnyń ókpesine qonyp, emi joq sılıkoz aýrýyna dýshar etedi. Al sılıkoz týberkýlezdi asqyndyryp, ókpeniń qabynýyna ákep soǵady. Kúrish qaýyzyn usaqtap mal jemine qosyp beretinder bar, biraq ony mal qoryta almaıdy. Sondyqtan kúrish qaldyǵyn termııalyq óńdeý arqyly bıokómir, gıdrokómir, belsendirilgen kómir alý baǵytynda irgeli zertteý júrgizgenbiz. Belsendirilgen kómirdi Qyzylorda qalasynan shyqqan káriz júıesi sýyn tazalaýǵa, Tasbóget kentinde aǵash ekpeleri men mal azyǵyn ósirýge qoldandyq. Ol medıtsınada bakterııaǵa, zeń sańyraýqulaǵyna, qaterli isikke qarsy kúreste kómektesetin, qartaıý protsesin tejeıtin qasıetke ıe, — dedi ǵalym.
Nurbol Appazov jetekshilik jasaǵan ǵylymı zertteý toby «Qumkól» ken ornynda túzilgen munaı qaldyǵyn óńdep, odan munaıdy bólip alý baǵytynda da nátıjeli jumys atqardy.
— Kóp adam ǵalym ǵylymı jańalyq ashyp, ony óndiriske engizbese, nesi ǵalym dep oılaıdy. Kóshe sypyrýshydan úı salýdy, qurylysshydan býhgalter bolýdytalap ete almaıtynyń sııaqty bul — qate pikir. Ǵalym zerthanada zertteýmen aınalysady, nátıjesin patentteıdi, ǵylymı eńbek retinde jarııalaıdy. Sol kezde ǵalymda basqa ispen aınalysatyn ýaqyt qalmaıdy. Al ǵylymı aınalymǵa shyǵarý úshin arnaıy mekeme nemese ǵylymdy kommertsııalandyrýmen aınalysatyn menedjer bolýy kerek. Bizdiń de óndiriske enbeı qalǵan jumysymyz óte kóp. Solardy júzege asyrý úshin bıznes seriktester izdestirip jatyrmyz, — dedi Nurbol Appazov.
Qyzylordalyq ónertapqysh Marat Palmahov qarapaıym zattar men quraldardan balamaly energııa kózin qurastyrǵan.
Asa kóp shyǵyndy qajet etpeıtin ári ekologııalyq jaǵynan tıimdi generator úshin birneshe jyl buryn arnaıy oryndardan patent alǵan.
— Generator tolyq avtonomdy, ıaǵnı onyń jumys isteýi úshin adam kúshi, ózge de syrtqy faktorlar qajet emes. Qýat kózi retinde jel, sý, elektr energııasy nemese otyndy qajet etpeıdi. Sondyqtan alys eldi mekenderde, fazenda, omarta, fermerlik sharýashylyqtarda qoldanýǵa óte yńǵaıly. Onyń kómegimen óndiris oshaqtaryn elektr qýatymen qamtamasyz etýge bolady, — dedi Marat Palmahov.
Odan bólek, megapolısterdi kólik, óndiris oshaqtarynyń tútininen tazartýǵa múmkindik beretin qurylǵy oılap tapqan. Aıtýynsha, qýatty jeldetkishterdi kópqabatty úılerdiń tóbesine qoıyp, aýany súzgiden ótkizýge bolady.
Qaı ónertabystyń da artynda uıqysyz túnder, júıkeni tozdyrǵan zertteý, úlken kúsh pen talaı jyl turǵanyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. Ónertapqysh sóıtken eńbektiń baǵalanbaı kele jatqanyna qapaly.
— Skeptıkter kóp. Elge paıdańdy tıgizgiń-aq keledi, biraq basym bóligi qoldaý kórsetýdiń ornyna aıaqtan shalyp, artqa tartady. Prezıdentke deıin qoldaý surap, hat jazdym. Talaı esikti qaǵyp, tabaldyryqty tozdyrdym. Bári áne-mine degen syltaýmen arqamnan qaǵyp nemese sózimdi kelekege aınaldyryp shyǵaryp salady. «Qazaqstannan qoldaý kútpeı-aq qoı» degender boldy. Basqa memleketter ózine shaqyryp jatyr. Ózbekstan bastap, oǵan Qyrǵyzstan, Eýropa, Qytaı, Amerıka qosyldy, — dedi keıipkerimiz.
Óz eli ógeısitken ónertapqysh sonyń birine ketýge belin bekem býyp otyr. Osydan-aq talaı talantty otandasymyzdyń eńbegi eleýsiz, ónertabysy tasada qalyp jatqanyn baǵamdaýǵa bolatyn sııaqty.
Degenmen, elde ǵylymı jańalyqtardy qarjylandyrý jolǵa qoıylyp keledi. Ónertabys avtorlarynyń arasynda ǵalymdar az emes ekenin eskerý qajet.
Qazaqstanda ǵylym birneshe baǵyt boıynsha qarjylandyrylady. Memleketten, ulttyq ǵylymı qorlardan, sondaı-aq halyqaralyq uıymdar men jeke sektordan túsetin granttar esebinen júzege asyrylyp keledi.
Degenmen, qarjynyń negizgi bóligi ázirge memlekettiń úlesinde. Ǵylymdy qoldaıtyn birneshe ulttyq qor jumys isteıdi, sonyń biri — «Ǵylym qory» AQ.
Qor 2022, 2023 jáne 2024 jyldardaǵy ǵylymı jobalardy kommertsııalandyrýdyń neǵurlym perspektıvaly jobalaryn granttyq qarjylandyrýǵa arnalǵan konkýrstar qorytyndysyn jarııalady.
— Barlyǵy 208 joba, onyń ishinde 2022 jylǵy konkýrsta 64 joba, 2023 jylǵy konkýrsta 69 joba, 2024 jylǵy konkýrsta 75 joba iske asyryldy.2025 jylǵy 8 mamyrdaǵy jaǵdaı boıynsha 206 joba iske asyrylyp jatyr, — delingen qor saıtyndaǵy habarlamada.
Degenmen, ǵylymı jańalyq bolsyn, ónertabys bolsyn, ony keńinen óndiriske engizýde joǵaryda atalyp ótken qarjylandyrý kólemi jetkiliksiz sekildi.
Keıipkerimiz professor Nurbol Appazovtyń sózinen osyny ańǵardyq.
— Zertteý júrgizý úshin laboratorııalyq baza, reagentter, hımııalyq ydystar jáne taǵy basqa qondyrǵylar kerek. Ǵylym onsyz damymaıdy. Jańalyǵyńdy óndiriske engizgiń kelip bıznes seriktes izdeseń, marketıng, bıznes jospary, zańdyq, sertıfıkattaý máselelerin qosa talap etedi. Oǵan meniń bilimim de, ýaqytym da jetpeıdi. Shyn máninde men hımık bolǵasyn hımııalyq zertteýge den qoıýym kerek. Osyndaı qıyndyqtar bolady. Tapjylmaý kerek, árekettený kerek, sol kezde nátıjege qol jetkize alamyz, — dedi professor Nurbol Appazov.
Alaıda, ónertapqysh Janat Qadyrovtyń sózinshe, eger ónertabysty óndiriske engizýge nıetti jandar bolsa oǵan qarsylyq joq.
Basqa sózben aıtqanda ol jańalyqtyń bıznestegi tıimdiligin tanyp, ony óndiriske engizýge beıim isker azamattardyń bastamasy qajet.
Tynbaı eńbektengen adamnyń ushpaqqa shyǵatynyna shyǵysqazaqstandyq Aıdyn Serikqazınniń keısi dálel bola alady. Ol qymyz ben saýmaldan balmuzdaq óndiretin kompanııa quryp, naryqqa ónim shyǵara bastady.
ForbesKazakhstan jazǵandaı, jas kásipker jańa ónimniń quramyn oılap taýyp, ónim daıyn bolǵasyn ony paıdaly modelge patenttegen.
— Shıkizat pen ónim quramyn anyqtaǵan soń bizge tek balmuzdaq shyǵaratyn jabdyq qajet boldy. Memleketten grant alyp, ony osyndaı jabdyq satyp alýǵa jumsadyq. Shaǵyn tseh ashyp, balmuzdaq óndirip, ony satýǵa shyǵardyq. Aıta ketetin jaıt, muz kúıinde de qymyz ben saýmal ózine tán taǵamdyq qundylyǵy men qasıetterin joǵaltpaıdy. Suıyq kúıdegi jylqy sútine tán barlyq dárýmendi balmuzdaqtardyń da quramynan tabýǵa bolady, — dedi Aıdyn Serikqazın.
Osylaısha 2024 jyly kompanııa «Bıznestiń jol kartasy-2024» baǵdarlamasy boıynsha memleketten 5 mln teńge kóleminde óteýsiz grant alyp, kásipti keńeıtti jáne jańa ónim túrlerin shyǵarýǵa múmkindik aldy.
Aınalyp kelgende ónertabysty óndiriske engizýge ony kásip retinde kóre alatyn kez kelgen nıetti jan bolsa, memleket tarapynan qoldaý alýǵa múmkindik bar. Sonyń biri — bıznesti qoldaý men damytýdyń «Bıznestiń jol kartasy — 2025» memlekettik baǵdarlamasy.
Biryńǵaı baǵdarlamada monoqalalardy, shaǵyn qalalardy jáne aýyldyq eldi meken kásipkerleriniń jańa bıznes-bastamalaryn qoldaý, ekonomıkanyń jáne óńdeý ónerkásibiniń basym sektorlarynda jumys isteıtin kásipkerlerdi salalyq qoldaý, kásipkerlerdiń valıýtalyq táýekelderin tómendetý, kásipkerlikti qoldaýǵa baǵyttalǵan qarjylyq emes sharalar sııaqty baǵyttardy qamtıdy.
Kásip bastaýǵa nıetti adamdar baǵdarlama aıasynda alǵashqy ınvestıtsııa taba alady. Bul jerde tek «Ulttyq zııatkerlik menshik ınstıtýty» men ónertapqyshtar tarapynan óz jańalyqtaryn kópshilikke tanystyrý jáne onyń bıznestegi áleýetin ashyp, kásipkerlerge usynatyn aqparattyq sharalar jetispeıtin syńaıly.
Ónerkásipke engizýge bolatyn ónertabystardy iriktep, ony óndiriske beıimdeý, ınvestıtsııa tartý nemese ónertabys ıeleriniń ózin kásipke jumyldyrý baǵytyndaǵy memleket tarapynan atqarylǵan jumystar jónindegi saýalymyzǵa Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi men «QazInvest» kompanııasynan mardymdy jaýap ala almadyq.
Materıal sheshim jýrnalıstıkasy janrynda SolutionsJournalismLab II jobasy aıasynda daıyndalǵan jáne avtordyń jeke kózqarasyn bildiredi.