Elimizde medıtsına ǵylymy alǵa umtylyp keledi – juqpaly aýrýlar dárigeri
Álemdegi árbir ana árqashan sábıin aýrýdan qorǵaýǵa tyrysady. Alaıda, balalardyń juqpaly aýrýlary keıde kútpegen jerden tap bolyp, úlken qaýip tóndiredi. Barlyq ınfektsııalardan 100% saqtaný múmkin emes. Sebebi olardyń tizimi de óte aýqymdy. Jaǵdaıdy ýshyqtyratyn taǵy bir jaıt – bala sımptomdar týraly birden aıta almaıtyndyǵynda. Alaıda, qazirgi juqpaly aýrýlar dárigerleri zamanǵa saı qadam basyp keledi. Balalar arasynda aýrýdyń aldyn alý úshin álemdik ǵylym maıtalmandary kóptegen vaktsınalar men dári-dármekterdi oılap taýyp jatyr. Biraq emdeý men dıagnostıkada birinshi kezekte dárigerlerdiń eńbegi úlken ról atqarady. Búgin biz medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor, RǴA akademıgimen áńgimelestik. Ol 20-dan astam medıtsına ǵylymdarynyń kandıdattaryn, eki PhD doktory men magıstrlerdi oqytyp shyǵarǵan. Bul salada Rozalııa Hasanqyzy 30 jyldan astam ýaqyttan beri jumys isteıdi.
- Rozalııa Hasanqyzy, sońǵy eki jyl ishinde bizdiń elimiz ǵana emes, búkil planeta «vırýs» termınimen óte jaqyn tanysty desek bolady. Buryn mundaı qaýipti vırýstar bolǵan ba? Nelikten biz olar týraly jıi estimedik?
- Birinshiden, vırýs sózi ejelden beri belgili ekenin umytpaıyq. Jalpy qıyn emdeletin barlyq aýrýlar – olardyń barlyǵynda vırýstyq etıologııa bolady. Buryn tabıǵı sheshek bolǵan, buryn AITV jáne JITS, basqa da kóptegen vırýstyq ınfektsııalar, tsıtomegalovırýs ınfektsııasy bolǵan. Olardy tizbekteı bersek óte kóp. Al nelikten sońǵy eki jylda vırýs týraly jıi estı bastadyq deseńizder, bul koronavırýsqa baılanysty. Bul vırýstyń kóptegen shtamdary bar, 60-shy jyldary basqa shtamdarmen koronavırýstar bolǵan. Al qazir V tobyndaǵy koronavırýs paıda boldy. Sonyń saldarynan jer júzine «pandemııa» sózi keldi. Bul barlyq adamdar, búkil planeta aýyrǵanda engiziletin rejım. Sondyqtan búkil planetada pandemııa jarııalandy, óıtkeni barlyq kontınentterdegi adamdar: Amerıka, Afrıka jáne Avstralııada da adamdar aýyrdy. ıAǵnı, ol barlyq qurlyqtardy qamtydy. «Epıdemııa» degen sóz bar taǵy. Bul, mysaly, jyl saıyn tumaý vırýsy jáne t.b. qaıtalanyp otyratyn kezde jarııalanatyn rejım. Vırýstarǵa keletin bolsaq, olar óte kóp jáne aýyr asqynýlarǵa alyp keletinderi de bar. Osyǵan deıin túrli indetter búkil planetaǵa tarqaǵan jaıttar bolǵan joq. Sondyqtan biz olar týraly sırek estidik.
- Pandemııa bastalǵanda kóbine egde jastaǵy adamdar aýyrǵan. Alaıda, ótken jyldyń sońynda jáne osy jyldyń basynda KVI balalar arasynda tez taraldy. Bul nemen baılanysty?
- Men 21 maýsymda Shymkenttegi konferentsııaǵa ushamyn. Onda jasaıtyn baıandamamnyń taqyryby balalardyń koronavırýstyq ınfektsııasyna, óz baqylaýlaryma qatysty bolady. Buǵan deıin men sáýir aıynda Bakýde boldym. Ol konferentsııada men Qytaıdan kelgen SARS-CoV-2 vırýsy jaıly áńgime qozǵadym. Birinshi kezeńde negizinen tek qarttar aýyryp, qaıtys bolady dedik. Sodan keıin DDU barlyq elderdegi turǵyndarǵa úılerinen shyǵýǵa qatań tyıym saldy, barlyǵy úıde otyrdy, balabaqshalar men mektepter jumys istemedi. Ol kezde balalar vırýstan qorǵaldy. Sondyqtan balalarda aýrý jeńil ótedi jáne aýyr jaǵdaılar bolmaıdy dep sendik. Biraq balalar mektepke bara bastaǵanda, olardyń dertti juqtyrý faktileri kóbeıe bastady. 2021 jyldan bastap, balalar mektepke bara bastaǵanda, kóptegen sheteldik basylymdarda osyndaı aqparat paıda bola bastady. Ǵalymdar men jýrnalıster balalardyń kúrdeli asqynýlary kóbeıdi dep jazdy. Men óz tájirıbemnen mysal keltireıin. Qazaqstan boıynsha mýltı júıelik qabyný sındromy dep atalatyn asqynýlar paıda bolǵan 58 bala boldy. Ol júrektiń zaqymdanýyna ákep soǵady. Men Qaraǵandyda osyndaı 11-ge jýyq balalardy qarap, keńes berdim. Bul balalar aýyrǵanyn nemese aýrýdyń jeńil belgilern baıqamaı qalǵan. Ata-analar ony qarapaıym vırýstyq ınfektsııa dep oılady. Sebebi ol jeńil ótken. Biraq 2-8 aptadan keıin balalarda júrek-tamyr júıesiniń zaqymdanýymen aýyr asqynýlar paıda bolǵan. Sondyqtan qazir barlyq ǵalymdar balalarda da qıyn, asqynýlar bar degen pikirge keldi.
- Koronavırýstyń kesirinen kóptegen aýrýlar «kóleńkede» qaldy. Biraq ol dertter joıylyp ketti deýge bolmaıdy. Qazir balalar arasynda qandaı ınfektsııalar jıi kezdesedi?
- Óte durys suraq. Sebebi koronavırýs bolǵan kezde jáne dárigerler oqshaýlanǵan kezde, ártúrli onkologııamen, júrek-tamyr aýrýlarymen aýyratyn kóptegen naýqastar artta qalǵan sııaqty. Balalarǵa keletin bolsaq, vaktsınatsııa kúntizbesinde de buzýshylyqtar boldy. Óıtkeni biz balalarǵa týǵannan bastap ekpe salamyz, bul rette Qazaqstan boıynsha ekpeler kúntizbesi bar. Pandemııa kezinde barlyq balalardy vaktsınatsııalaýǵa múmkindik bolmady, keste buzyldy. Al qazir juqpaly aýrýlar aýrýhanasynda men balalarǵa únemi keńes beremin, olardyń arasynda sheshek aýrýy jıilep ketti. Eger buryn balalar bir jastan bastap aýyrsa, keshe men 16 kún buryn dúnıege kelgen náresteniń aýyryp jatqanyn kórdim. Bala sheshek dertine bosaný kezinde juqtyrǵan eken. Sebebi anasy júktilik kezinde bul aýrýǵa shaldyǵyp, emdelip úlgermegen. Sonymen qatar, qazir ishek ınfektsııalarynyń sharyqtap turǵan kezeńi, túrli mıtıngokokk ınfektsııalary taǵy bar. Sondyqtan ınfektsııalar óte kóp jáne olar jyl mezgiline baılanysty órshı beredi dep aıta alamyz. Qysta, eger bul tumaý jáne menıngıt bolsa, qazir ishek ınfektsııasy. Sondaı-aq, sheshek ınfektsııasy óte órship ketti. Bizde bul dertke vaktsınatsııa joq, biraq shetelde sheshekke qarsy vaktsınatsııa júrgiziledi. Sondyqtan, meniń oıymsha, bizdiń eldiń ekpe kúntizbesinde jaqynda balalarǵa sheshekke qarsy vaktsınatsııa paıda bolady dep oılaımyn.
- Ata-analar belgili bir qaýipti ınfektsııalar týraly eń aldymen neni bilýi tıis? Olar balalaryn osy aýrýlardan qalaı qorǵaı alady?
- Men BAQ-ta jıi sóz sóıleımin jáne dárigerlerge dáris oqımyn. Biz árqashan barlyq qaýipti ınfektsııalardan jalǵyz qorǵanys vaktsınatsııa dep aıtamyz. Eger siz ekpeler kúntizbesin alsańyz, bizde perzenthanada balalar gepatıtke, týberkýlezge qarsy egiledi, sodan keıin árbir eseptik aıda 15-17 jasqa deıin bizdiń balalar basqarylatyn ınfektsııalarǵa qarsy egiledi. Bul qyzylsha, dıfterııa, kókjótel, parotıt, pnevmokokk ınfektsııasy, gepatıt. ıAǵnı, barlyq aýyr dertter men barlyq juqpaly aýrýlar bizde basqarylady jáne olar vaktsınatsııalanady. Sondyqtan ata-analar balalardyń bárin vaktsınatsııalaý kerektigin bilýi tıis. Barlyq pedıatrlar, barlyq qyzmetter men epıdemıologtar balalardyń ýaqytyl vaktsınatsııalanǵanyn qadaǵalaıdy. Árıne, ekpeden bas tartatyn adamdar bar. Biraq sodan keıin balalar aýyryp qalýy múmkin. Munda tipti ólim jaǵdaılary bolǵan mysaldar da jetkilikti. Sondyqtan ata-analar vaktsınatsııa kúntizbesin naqty ustanýy kerek.
- Vaktsınatsııa qanshalyqty mańyzdy?
- Eger bala dıfterııadan, kókjótelden, gepatıtten vaktsınatsııalanǵan bolsa, onda mundaı bala qorǵalǵan. Eger bala vaktsınatsııalanbasa, onda qaıǵyly jaǵdaılar bolady. Mysaly, jýyrda bir ata-ana balasyna pnevmokokk ınfektsııasyna qarsy ekpe jasatpaı, Shymkentke demalýǵa ketken. Qaıtar jolda bala kenetten aýyryp qaldy. Olar Qaraǵandyda poıyzdan shyǵyp, balany bizdiń juqpaly aýrýlar aýrýhanasyna alyp keldi. Biraq balanyń hali óte aýyr bolyp tústi de, birir saǵattan soń qaıtys boldy. Osy mysalmen biz ata-analarǵa mindetti túrde vaktsınatsııalaý kerektigin eskertkimiz keledi. Sebebi ekpe alý óte mańyzdy. Bala aýyryp qalsa da, ol jeńil túrde ótedi. Eger bala joǵaryda atalǵan ınfektsııalardan týberkýlez, gepatıt, kókjótel, dıfterııa jáne parotıt sııaqty dertterge qarsy ekpe alsa, onda onyń asqynýy bolmaıdy. Parotıtke keletin bolsaq, ásirese uldarda, eger ol osy aýrýǵa qarsy vaktsınatsııalanbaǵan bolsa, onda aýrý bolashaqta onyń reprodýktıvti fýnktsııasyna áser etýi múmkin.
- Jańa týǵan náresteler men balalar arasynda ólimge ákeletin ınfektsııalar. Qazir bizdiń elde olarmen qalaı kúresýde?
- Birinshiden, qursaqishilik ınfektsııalar óte qaýipti. Olar anadan balaǵa beriledi. Bizge anasy tsıtomegalovırýstyq ınfektsııamen aýyratyn balalar jıi keledi. Sozylmaly ınfektsııalar, toksoplazmoz jáne gerpes ınfektsııasy sııaqty ártúrli ınfektsııalar jeterlik. Sondyqtan, eger áıel júktilikti josparlasa, aldyn ala tekserýden ótkeni abzal. Tek ózi ǵana emes, jubaıy da tekserilýi kerek. Bul anadan balaǵa derttiń juqpaýy úshin mańyzdy. Qazir tsıtomegalovırýstyq ınfektsııasy bar balalar óte kóp. Eger anasy emdelmegen bolsa, onda bala dkemistikpen nemese ortalyq júıke júıesiniń buzylýymen, damýdyń tejelýi, organdardyń aqaýlarymen týylýy múmkin. Sondyqtan árbir áıel júktilikti josparlamas buryn tsıtomegalovırýs, toksoplazmoz jáne gerpes ınfektsııasy sııaqty qaýipti ınfektsııalarǵa tekserilýi kerek.
- AITV jáne JITS. Bul aýrý qazirgi zamannyń obasy bolyp qalyp otyr dep aıta alamyz ba?
- AITV jáne JITS ol árqashan bolǵan jáne bar aýrý. AITV – bul adamnyń ımmýnıteti tolyǵymen zaqymdanǵan jáne ol kez-kelgen adam sııaqty ózin vırýstyq ınfektsııadan qorǵaı almaıdy jáne adamda jedel ımmýn tapshylyǵy bolady. Olardyń kez-kelgen basqa ınfektsııadan, mysaly, týberkýlez nemese pnevmonııa nemese basqa da juqpaly aýrýlardan ólip ketýi ábden múskin. Árıne, mundaı naýqastar bar, tipti mundaı analardan týylǵan balalar da bar. Bul kóbinese esirtkige jáne jynystyq qatynasqa baılanysty boldy. Al qazirgi kúni biz 20-shy ǵasyrdaǵy obaǵa maımyl sheshegin jatqyza alamyz. Bul aýrý negizinen Afrıka elderinde taralady. Biraq sońǵy ýaqytta Eýropada jaǵdaılar boldy. Negizgi sebep teris baǵdarly ómir saltyn ustanýǵa baılanysty. Sondyqtan 20-shy ǵasyrdyń obasy, AITV men JITS-ten basqa, qazir maımyl sheshegi deýge ábden bolady.
- Týberkýlez jáne gepatıt sııaqty aýrýlar boıynsha kórsetkishter qandaı?
- Joǵaryda aıtqanymdaı, balalardy perzenthanada jáne egý kúntizbesiniń merzimi boıynsha vaktsınatsııalaıdy. Sondyqtan qan arqyly beriletin V gepatıtimen aýyratyndar qazir óte az. Sebebi biz olardy vaktsınatsııalaımyz. Biraq A gepatıti bar, ol aýa nemese baılanys arqyly beriledi. Gepatıttiń bul túri V tıpine qaraǵanda aýyr emes, biraq oǵan qarsy vaktsına joq. Biraq bul da aýyr dert, patsıent onyń aýyryp jatqanyn bilmeı qalýy, sodan keıin asqynýlar paıda bolýy múmkin. Týberkýlezge keletin bolsaq, men ftızıatr emespin, biraq, bizde týberkýlezben aýyratyndar kóp emes dep aıta alamyn. Bul aýrýǵa qarsy vaktsınatsııa júrgiziledi.
- Qandaı da bir qaýipti ınfektsııalardy emdeýdiń jańa, eń bastysy, tıimdi ádisteri paıda boldy ma?
Vırýstarǵa qarsy arnaıy em áli oılap tabylǵan joq. Ondaı em tabylsa, dúnıe júzinde onkologııalyq dertter de joıylar edi. Sebebi onkologııalyq aýrýlar da vırýstan týyndaıdy. Kez-kelgen el koronavırýs pen aýyr onkologııalyq aýrýlardy jeńýge tyrysyp jatyr. Bizdiń elge keletin bolsaq, men Bakýde baıandama jasaǵanda, konferentsııaǵa qatysýshylar bizde koronavırýsqa qarsy KazVAC vaktsınasy bar ekenine tań qaldy. Munyń úlken máni bar deýge bolady. Bizdiń ǵylym alǵa umtylyp keledi. Jaqynda asa qaýipti ınfektsııalar boıynsha zerthanalar qaıta ashylady. Bul sibir jarasy, oba jáne t.b. sııaqty ınfektsııalardyń aldyn alýǵa septigin tıgizedi. ıAǵnı, ǵylym bir orynda turǵan joq. Biz damyp jatyrmyz!
- Suhbatyńyzǵa rahmet!