Elimiz EQYU-ǵa tóraǵalyq mindetin abyroımen atqaratynyna senimdimin - Májilis depýtaty G. Seıitmaǵambetova
- Gúlnar Súleımenqyzy, Jer betindegi barlyq halyq azattyqty ańsaıdy. Ár el óz táýelsizdigine árqalaı jetedi. Azattyq alǵanynyń 200 jyldyǵyn toılap jatqan elder de bar. Jýyrda ǵana bizdiń táýelsizdikke qol jetkizgenimizge 18 jyl toldy. Osy jóninde óz oılaryńyzdy ortaǵa salsańyz.
- Táýelsizdik - qasıetti de ardaqty uǵym. Halqymyzdyń tarıhy tereńde jatyr. Ǵun, Saq dáýirinde, keıin qypshaq bolyp turǵan kezimizde, Kereı men Jánibektiń qazaq handyǵyn qurǵannan bergi kezeńde talaı tarıhı oqıǵalar ótti. Qazaq halqy qanshama shapqynshylyqtardy bastan keshirdi?! Sońǵy eki jarym ǵasyr ýaqyt Reseıdiń qol astynda boldyq. 70 jyldan astam Keńes odaǵynyń quramyndaǵy respýblıka bolyp sanaldyq.
1991 jyly 16 jeltoqsan Qazaqstan tarıhyndaǵy altyn áriptermen máńgilikke jazylyp qalǵan erekshe kún. Keıbireýler táýelsizdikti soǵyssyz, op-ońaı kele saldy dep qadirin durys uǵynbaýy múmkin. Bul - ata-babalarymyzdyń ańsaǵan asyl armany, alash ardaqtylarynyń kóksegen maqsaty, kórgen azaby. Arystarymyz Túrkistan memleketin, Alash memleketin qurýdy armandady. Báriniń de ańsaǵany - táýelsiz el qurý, halyqtyń salt-dástúrin saqtaý, álemdik qaýymdastyqqa teń quqyly el retinde kirý. Sol arqyly jas ultymyzdyń bolashaǵyn jasaý, ónegeli urpaq qalyptastyrý maqsatyn kózdedi.
Alǵashqy kezde qıyndyqtar óte kóp boldy. Halyq bir qoǵamdyq júıeden ekinshisine aýysýǵa daıyn emes edi.
- Barlyq salalarda reformalar júrgizile bastady...
- Iá, barlyq sala boıynsha kúrdeli reformalaý kezeńi bastaldy. Máselen, bizdegideı jekeshelendirý reformasy basqa odaqtas respýblıkalarda júrgizilgen joq. Bizde jedel iske asyryldy. Tipti Reseı de ondaı reforma jasaǵan joq. Aıtalyq, Ózbekstan bizdegideı tez jasaı almaǵandyqtan, ekonomıkasy damyp kete almaı jatyr.
Bizdiń elde de jekeshelendirý tez júrmeı jatqan soń, 1993 jyly Prezıdenttiń «Jappaı jekeshelendirý týraly» Jarlyǵy shyqty. Sodan bastap elde jekeshelendirý reformasy jedel qarqyn aldy. Memleket qarjysyna salmaq salyp turǵan, shyǵyny kóp kásiporyndar osy jekeshelendirý zańyna sáıkes aýktsıondar, tenderler arqyly satyla bastady. Sonyń nátıjesinde elde jeke menshik ıeleri paıda boldy. Búgingi tańda óziniń kásiporyny, saýda ortalyǵy, shaǵyn jáne úlken óndiris oryndaryn ıemdenip otyrǵan azamattar qanshama?! Olar Úkimetke alaqan jaımaıdy, kóp adamdy jumyspen qamtyp otyr. Qomaqty kólemde salyq tóleý arqyly memleket pen halyqqa úlken paıda ákelýde. Al shyǵarǵan sapaly ónimimen tutynýshylardyń suranysyn jan-jaqty qanaǵattandyrýda. ıAǵnı, osy turǵydan alǵanda jekeshelendirý reformasy ózin aqtap qana qoımaı, nátıjeli jemisin berdi.
El baılyǵynyń biri - mádenı qundylyqtarymyzǵa da erekshe kóńil bólinýde. «Mádenı mura» baǵdarlamasy qabyldandy. Barlyq tarıhı eskertkishterimizdiń tizimi jasalyp, menshik ıeleri anyqtaldy. Olardyń ókilettigi men mindetteri zań júzinde belgilendi.
- Keıbir damyǵan elderde shaǵyn jáne orta kásipkerlik el ekonomıkasynyń 70-80 paıyz úlesine teń eken. Bizde júrgizilgen reformanyń arqasynda biraz deńgeıge jetti. Osy salany áli de damytýdyń joldary qandaı?
- Árıne, áli de damytý qajet. Eldegi kásiporyndardy jekeshelendirip boldyq. Biraq salyq tóleý salasynda, tekserý isinde kedergiler bar. «Kóleńkeli ekonomıkaǵa» qyzmet etýshiler kezdesip otyr. Sybaılas jemqorlyq áreketteri oryn alyp jatyr. Sonyń bárin zańmen, júıeli jumyspen, parasatty, sanaly kózqaraspen retke keltirýimiz kerek. Óıtkeni birqatar dáýletti elderdi shaǵyn jáne orta kásip ıeleri baıytyp otyr.
Bankrotqa ushyraǵan kásiporyndardy satý protsesi júzege asyryldy. Keıde zańnyń osy tusyn paıdalanýshylar da boldy. Aıtalyq, jaqsy jumys istep turǵan kásiporyndy ádeıi bankrotqa ushyratyp, qarajatyn basshylary bólip alǵan oqıǵalar da kezdesti. Soǵan oraı zańdarǵa ózgerister engizilip, jalǵan bankrottyqqa jol bermeý týraly túzetýler qabyldandy. Órkenıetti elderden tájirıbe alyp, jónsiz áreketterge jol bermeý úshin zańdar kúsheıtile túsýde. Áli de zańdarymyz jetildire berýdi qajet etedi. Óıtkeni qoǵam únemi damý ústinde. Aǵysy bar ózenniń sýy da taza bolady. Ómirdiń nári de, sáni de taza sýda, ózindik damýy bar qoǵamda bolatyny sózsiz.
Turǵyn úı-kommýnaldyq saladaǵy jekeshelendirý halyqqa aýyr tıdi. Biraq tez júzege asty. Sondaı reformany iske asyra almaı, halyqty áýre-sarsańǵa salyp qoıǵan elder de bar. Bizde de bastapqyda kýpon boıynsha satý júıesi durys iske aspady, kemshilikteri kóp boldy. Sol sekildi agrarlyq salany jekeshelendirýde de olqylyqtar oryn aldy dep esepteımin. Óńirlerdiń tabıǵı jaǵdaıyna mán berilmeı, saraptama jasalmaı, aýyl sharýshylyǵy salasynda jalpylama jasalǵan reformalardyń kemshiligi kóp boldy. Qolaısyz klımattyq jaǵdaıy bar óńirlerde usaq qojalyqtarǵa jeke-jeke bólip jibermeı, ujymdyq sharýashylyqtardy qaldyrý qajet ekeni búgingi tańda anyq sezilip otyr. Osyndaı kemshilikterdi zańdarǵa ózgerister engizý arqyly túzep jatyrmyz. Qazir aýyl sharýashylyǵy salasynda qaıtadan óndiristi irilendirýge, maldy asyldandyrýǵa baǵyt ustalyp otyr.
Táýelsizdikti alǵan kezden bastap memlekettik shekaramyzdy tolyqqandy nyǵaıtýdy qolǵa aldyq. Bul da ońaı is emes. Jer kólemi óte aýqymdy. Barlyq kórshiles eldermen joǵary deńgeıde jasasqan kelisimderdiń nátıjesinde 2006 jyly memlekettik shekaralarymyzdy bekitý protsesin tolyq aıaqtadyq. Qazir emin-erkin, keýdemizdi kerip, keń tynys ala alamyz. Óıtkeni shekarasy myǵym eldiń qaýipsizdigi de tolyq qamtylady. Barlyq eldermen tatý kórshilikti maqsat tutqan elmiz. Burynǵy odaqtas respýblıkalar arasynda shekarasyn áli de bekite almaı júrgen elder bar. Onyń ózi belgili bir qıyndyqtardy týdyrady. Eli de, halqy da alańdaýmen kún keshedi.
- Elimizdiń halyqaralyq deńgeıdegi róli týraly pikirińizdi de bilsek dep edik...
- Halyq jazýshysy, Qazaqstannyń Eńbek Eri, senator, qoǵam qaıratkeri Ábish Kekilbaıuly jýyrda el jaıly tolǵanyp: «Kúni keshe ǵana bizge sál nárseden sekem alyp qaraıtyndar búgin qıynnan jol tapqan qaısar minezimiz ben tapqyrlyǵymyzǵa eriksiz tańǵalýda. Az jyldary tek ózgege kózin satqan solqyldaq shákirtten endi óz isine myǵym, qandaı sharýany da qapysyz qolǵa alyp, oıdaǵydaı is qylyp shyǵaratyn tyndyrymdy áripteske aınaldyq. Aldaǵy jyly EQYU-ǵa tóraǵalyǵymyzǵa kirisemiz. Sóıtip, talaı túrtpekten ótken aqqaptal Eýropanyń ózin sarapshylyq ónerimizben súısindiremiz» dep tamasha oı aıtty. Bul 18 jyl ishindegi aıtarlyqtaı tabys qoı. 2011 jyly Islam Konferentsııasyna jetekshilik etemiz. Kóptegen halyqaralyq uıymdardyń múshesimiz. Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy jumys isteýde, EýrAzEQ, TMD, UQShU uıymdary quryldy. Endi mine, 2010 jyly elimiz EQYU-ǵa tóraǵalyq etpek. Osynaý jaýapkershiligi mol mindetti Qazaqstan abyroımen atqaryp shyǵatynyna senimdimin.
Men jýyrda Sankt-Peterborda ótken TMD Parlamentaralyq Assambleıasynyń kezekti sessııasynyń jumysyna qatysyp keldim. Sonda parlamentshiler óz sózderinde birqatar halyqaralyq bedeli zor uıymdardyń qurylýyna bastamashy bolǵan Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev ekenin aıtyp ótti. Eldiń az jyldyń ishinde jınaǵan bedeli jaıly jyly pikirler aıtyldy. Men EýrAzEQ-tyń Áleýmettik saıasat jónindegi komıssııasynyń múshesimin. Sonyń otyrysynda da Qazaqstannyń jetistikteri ataldy. «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodeksti qabyldaýymyz jaqsy jaǵynan atap ótildi. Mundaı kodeks TMD elderinde joq ekenin, kelesi jolǵy otyrysta bizdiń baıandama jasaýymyzdy ótindi. Biz ol usynysqa kelisim bildirdik. Kólik kodeksin qabyldaǵanymyz joǵary baǵalandy. Bul osyndaı zańdardy qabyldaýda Qazaqstannyń alda ekenin kórsetip otyr.
- Ónerkásip oryndary eldi ilgeri bastyryp, ekonomıkasyn damytady. Burynǵy zaýyt, fabrıkalardyń kúni ótti. Qazir jańa zamanaýı tehnologııanyń jabdyqtarymen qamtylǵan, ózge eldiń ónimderinen artyq bolmasa, kem emes, sapaly taýar shyǵara alatyn óndiris oryndary ashylýy kerek emes pe?
- Iá, qazirgi zaman talaby da - osy. Ozyq tehnologııaǵa negizdelgen kásiporyndar ashylsa, jańa jumys oryndary paıda bolady. Shyǵarǵan ónimderimizben «Bul Qazaqstanda jasalǵan» dep maqtanysh ete alýymyz qajet. Álemniń kóptegen elderine barǵanyńda aldyńnan jarqyrap Qazaqstannyń taýary shyǵyp tursa, ózge elder baǵalap, tutynyp otyrsa, qandaı ǵanıbet! Sondaı mejege jetý - eldik muratymyz!
Elbasynyń ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq baǵdarlamany qabyldatyp, osy baǵytta aýqymdy ister atqarý jóninde aıtyp kele jatqany da sondaı nátıjege jetý maqsatynan týyndaǵan. Ol úshin de biz jastardy daıyndaýymyz kerek. «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha tehnıkalyq bilimge granttar bólinip otyrǵany da sondyqtan. Sol sekildi Bilim jáne ǵylym mınıstrligi kásiptik-tehnıkalyq bilim berýdi damytý baǵdarlamasyn qolǵa aldy. Soǵan sáıkes elimizdiń tórt óńirinde kásiptik oqý ortalyqtaryn ashý kózdelgen edi. Alaıda, bul joba qarjy daǵdarysynyń áserinen áli júzege asa qoıǵan joq. Bizdiń elde ár salanyń besaspap mamany bolatyn jumysshylardyń ózi jetispeıdi. Eldegi birlesken kásiporyndarda sheteldiń jumysshylary emes, Qazaqstan azamattary eńbek etýi kerek.
- Elimiz astyq óndirýdi durys jolǵa qoıdy, daıyn ónimdi shyǵarýda. Al munaı men gazdy shıkizat ónimi túrinde shetelderge satyp kelemiz. Osy jaǵynan utylyp otyrǵan joqpyz ba?
- Munaı shetelge shyǵarylýda. Biraq janarmaı ózimizge de jetpeı jatyr. Elimizde úsh munaı óńdeý zaýyty bar. Depýtattar taǵy birneshe zaýyttar salý qajettigin jıi aıtyp júr. Áriptesterimniń bul pikirine men de qosylamyn. ıAǵnı, munaıdan tek qana janarmaı alýmen shekteletin emes, alýan túrli, halyqtyń, ónerkásip oryndarynyń tutynýyna qajetti ónimderdi shyǵara alatyn HHІ ǵasyrdyń zaýyttary salynǵany abzal. Buǵan ázirge memleketimizdiń kúshi jetpeı jatqan shyǵar ári qarjy daǵdarysynyń yqpaly da az bolǵan joq. Biraq mundaı keleli joba aldaǵy ýaqyttyń enshisinde dep oılaımyn.
Azyq-túlik qaýipsizdigin saqtaýda da sheshimin tabýǵa tıisti máseleler bar. Aıtalyq, et-sút ónimderin de tutynýshynyń qolyna daıyn ónim retinde jetkizýimiz kerek. Áli de bolsa shetelderden keletin ónimder az emes. Importtyq sút ónimi, qus etteri dúken sórelerinde tur, ıaǵnı, Qazaqstan azamattarynyń dastarqanyna jetip otyr. Onyń bárin ózimizde óndirip, tipti shetelge shyǵarýǵa da tolyq múmkindigimiz bar. Álemde et pen sútti qajet etetin elder az emes. Kóptegen balyq túrleri de shetelden keledi. Kaspıı teńizi men Balqash kólinen de mol ónim alýymyzǵa tolyq múmkindik bar. Balyq ósiretin jasandy kólder jasaýǵa da bolady. Ol úshin saraptamadan ótken, erteńgi kúni nátıjesin beretin baǵdarlama kerek. Qazir talap qoıyldy, mindet aıqyndaldy. Munyń bári aldaǵy kúnniń mejeli isteri dep bilemin. Halqymyz aýyzbirshilikte bolsa, oǵan da qol jetkizetin kezimiz alys emes.
- Raqmet áńgimeńizge.
