Eldiń basty qujatyn qabyldaý bizdiń tarıhymyzdaǵy betburysty oqıǵa boldy - Ulttyq ǵylym akademııasynyń prezıdenti M.Jurynov
Sondyқtan da, әrıne, memleket pen onyң ınstıtýttarynyң қyzmetinde azamattary өz aıasynda өmir sүrip otyrғan Negizgi zaң eleýli oryn alady. Konstıtýtsııa қarsaңynda biz Negizgi zaңdy jasaýdyң bastaýynda tұrғan aқsaқaldarymyzdyң biri - Ұlttyқ ғylym akademııasynyң basshysy Mұrat Jұrynovty әңgimege tartyp, Konstıtýtsııanyң қalaı jasalғany jәne onyң rөli men maңyzy týraly aıtyp berýin өtindik.
M.Jұrynov - hımııa ғylymdarynyң doktory, professor, Қazaқstannyң Ұlttyқ Ғylym akademııasynyң prezıdenti, ғylym, tehnıka jәne bilim salasyndaғy ҚR Memlekettik syılyғynyң laýreaty, birқatar halyқaralyқ ғylym akademııalarynyң mүshesi. ҚR Premer-Mınıstriniң shtattan tys keңesshisi, Prezıdent janyndaғy Ұlttyқ keңestiң, ҚR Үkimeti janyndaғy Joғary ғylymı-tehnıkalyқ komıssııanyң mүshesi, Islam konferentsııasy ұıymy elderi Ғylym akademııalary қaýymdastyғynyң vıtse-prezıdenti, ıÝNESKO isteri jөnindegi ҚR Ұlttyқ komıssııasynyң mүshesi, «ҚR ҰҒA baıandamalary» jýrnalynyң bas redaktory.
- Mұrat Jұrynұly, Konstıtýtsııa kүni eldiң basty merekeleriniң biri, osyғan baılanysty, memlekettik basқarýdyң tıimdi negizderin қalyptastyrýdaғy, Қazaқstandaғy tұraқtylyқty, bostandyқty jәne demokratııany қamtamasyz etýdegi osy құjattyң rөli týraly Sizdiң pikiriңizdi sұraғymyz keledi? 2007 jyly engizilgen tүzetýler қandaı өzgerister әkeldi?
- Bұdan 14 jyl bұryn bүkilhalyқtyқ referendýmda қabyldanғan eldiң Negizgi zaңy tәýelsiz Қazaқstannyң қoғamdyқ jәne memlekettik құrylymynyң irgeli ұstanymdaryn bekitkeni sөzsiz, sondyқtan da Konstıtýtsııa jәne konstıtýtsııalyқ құқyқtardy қorғaý bizdiң өmirimizde basty rөl atқarady.
1995 jyly Konstıtýtsııaғa daýys berý arқyly memleketimizdiң ұzaқ jyldarғa strategııalyқ қaryshty damýyn belgileı otyryp, halyқ өziniң birden-bir taңdaýyn - bostandyқ pen demokratııany қýattady. Eldiң basty құjatyn қabyldaý bizdiң tarıhymyzdaғy betbұrysty oқıғa boldy. Ýaқyt talabyna oraı Konstıtýtsııamyzғa өzgertýler engizilýi de maңyzdy, өıtkeni naқ osy tүzetýler beıbitshiliktiң, tұraқtylyқtyң, senimdiliktiң jәne gүldenýdiң, sondaı-aқ bүginde «қazaқstandyқ jol» dep atalyp jүrgen baғytymyzdyң basty kepili boldy. Negizgi zaң әrtүrli ıdeologııalardyң, әrtүrli ұlystyқ jәne azamattyқ toptar dinderiniң beıbit қatar өmir sүrýiniң құқyқtyқ kepildikterin қamtamasyz etti, sondaı-aқ azamattyқ қoғam құrýdyң negizin saldy.
Tүzetýlerge keletin bolsaқ: 2007 jylғy mamyrdyң 21-inde Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң Parlament қabyldaғan elimizdiң Konstıtýtsııasyna өzgertýler men tolyқtyrýlar engizý týraly Zaңғa қol қoıғany esiңizde bolar. Өzgertýler saıası өmirdiң damýyna jәne basқa da salalardaғy өzgeristerge jol ashty. Mysalғa қoғamdyқ birlestikterdi, sonyң ishinde ҚR Ұlttyқ ғylym akademııasyn, Jazýshylar odaғyn jәne basқalaryn tikeleı қarjylandyrýғa mүmkindik berdi, bұl үkimettik emes ұıymdardy jandandyrýғa, memlekettik organdar men қoғam arasyndaғy baılanystardy nyғaıtýғa, halyқtyң azamattyқ belsendiligin arttyrýғa әkeldi.
- Siz қalaı oılaısyz, Konstıtýtsııa atap aıtқanda EҚYҰ-ғa tөraғalyқ қarsaңynda, shұғyl өzgerip otyrғan bүgingi kүnniң shyndyғyna sәıkes kele me, bүkilәlemdik ekonomıkalyқ daғdarys қaterlerin eңserýge jәrdemdese ala ma?
- Meniң oıymsha, bizdiң negizgi құjat өziniң өmirsheңdigin dәleldedi jәne қazirgi қoldanystaғy Konstıtýtsııa bүgingi kүnniң talabyna jaýap beredi. Ol қatyp қalғan құjat emes, bұғan deıin aıtқanymdaı, ol өmirde bolyp jatқan өzgeristerge oraı eki ret өzgeriske tүsti. Bүgingi taңda ҚR Konstıtýtsııasynda negizgi ұstanymdar retinde: қoғamdyқ kelisim, saıası tұraқtylyқ, ekonomıkalyқ damý jәne memlekettik өmirdiң neғұrlym maңyzdy mәselelerin demokratııalyқ әdistermen sheshý joldary aıқyn kөrinis tapқan.
Jyl saıyn Konstıtýtsııa kүnin atap өte otyryp, biz өtken kezeңniң tabystaryn taldap otyramyz. Әrbir jyldyң maңyzy sonda, қoғamymyzdyң aldyna mindetterdiң tұtas shoғyry қoıylyp otyrady jәne oryndalyp keledi, Elbasynyң jyl saıynғy Joldaýlarynda aıtylғan maқsattar, sondaı-aқ Қazaқstannyң әlemniң barynsha қabiletti 50 eliniң қataryna kirý jөnindegi basty mindetti oryndaýғa baғyttalғan. Bұl arada Memleket basshysy Қazaқstandy әlemdik ekonomıkaғa oıdaғydaı yқpaldasý jolymen ekonomıkalyқ, tehnologııalyқ tүbegeıli jaңa tұrғyda damytýdy kөzdep otyr. Қazaқstannyң EҚYҰ-ғa tөraғalyқ etýi elimizdiң halyқaralyқ bedelin odan әri kөterýge jәrdemdesedi degen senimdemiz.
Қazaқstan Konstıtýtsııasy әlemdik daғdarys kezinde de Otanymyzdyң ekonomıkalyқ ıgiligine, mәdenı jәne rýhanı damýyna jәne odan әri gүldenýine, sonymen қatar құқyқtyқ jaғynan қorғalýymyzғa senimdi kepil bola alady. Bұl Konstıtýtsııa ұzaқ ýaқyt өmir sүrip, jasaı beredi dep sanaımyn.
- 1995 jyly Siz osy Negizgi zaңdy jasaýғa қatystyңyz, onyң қalaı bolғanyn aıtyp өtseңiz?
- 1995 jyly Үkimettiң barlyқ mүsheleri Konstıtýtsııa jobasyn әzirleý үderisine қatysty, men bilim mınıstri edim, biz bilim berýge қatysty 30 bapty әzirledik. Sonda jas memlekette orta bilim қandaı bolý kerek ekenin talқylaı otyryp, өtpeli kezeңniң daýly mәselesine tap boldyқ.
Fıskaldyқ organdarmen bar bolғany eki-aқ sөz daý týғyzdy. Bұl sөzder: mindetti jәne tegin degen sөzder.
Bұl өte aýyr kezeң boldy, bıýdjettiң jyrtyғyn tүrli tәsildermen jamaýғa týra keldi. Mұғalimderdiң, dәrigerlerdiң jәne basқa da bıýdjet қyzmetkerleriniң eңbekaқysyn tөleýge aқsha jetpeı jatty. Bәrimizdi tolғandyrғan mәsele: olardyң bәrin қarjymen қamtamasyz ete alamyz ba, sodan daýlasyp jүrip, Prezıdenttiң aldyna jүgindik. Sol kezdegi үlken өrleý esimnen ketpeıdi. Barlyғy da jaңa jәne қajetti mәselelerdi engizýge tyrysty, biz mektepterden bilimdi, ғylymdy jәne taғy basқalaryn қalaı қoldaý kerek degen mәselege oraı ұsynystary men tilekterin jetkizgen kөptegen hattar aldyқ.
Prezıdent meni shaқyryp alyp, bұl mәselege oraı istiң jaıy basқa elderde, mysalғa Tүrkııada қalaı sheshilip otyr eken, dep sұrady. Men Tүrkııadaғy bilim jүıesimen tanys bolatynmyn, өıtkeni sol kezde Қ.-A.ıAsaýı atyndaғy қazaқ-tүrik halyқaralyқ ýnıversıtetiniң rektory bolyp қyzmet atқardym. Men Tүrkııa өte damyғan el bolғanymen, halқynyң bir bөligi shala saýatty, өıtkeni kөpshiligi oқý aқysyn tөleı almaıdy. Tүrkııada tegin bilim 4 synypқa deıin bolatyn, soңynan 8-inshi synypқa deıin tegin bilim berýdi қamtamasyz ete bastaғanyn aıttym. Pәkistandaғy jaғdaı da osyғan ұқsas bolatyn. Nұrsұltan Әbishұly meniң sөzimdi tyңdap bolғannan keıin, onyң sheshimin Zaңғa engizdik: barlyғy da orta bilim alýғa mindetti: mindetti jәne tegin. Prezıdenttiң osy dana sheshimi elimizdiң bilim salasynyң gүldenýine negiz қalady.
- Endi soңғy sұraқ: respýblıka ekonomıkasy damýynyң ındýstrııalyқ-ınnovatsııalyқ strategııasyndaғy ғylymnyң orny қandaı?
- Өkinishke oraı, Odaқ taraғannan keıin bizdiң ındýstrııalyқ kәsiporyndarymyz өzderiniң aldyңғy shepterinen aıyrylyp қaldy, өıtkeni keңestik kezeңdegi ғylym men өndiris arasyndaғy kөpir joıyldy jәne әli kүnge deıin tolyғymen қalpyna keltirilgen joқ. Қazaқstan - ındýstrııaly-agrarly el, sondyқtan da ғylymdy naқ osy baғytta damytý қajet, alaıda otandyқ ғylymnyң jetistikteriniң bұlarғa jәne өnerkәsiptiң basқa da salalaryna endirilýi mardymsyz.
Ғylymı zertteýler, ınnovatsııalar jәne ғylymdy қajetsinetin өndirister құrý Қazaқstan ekonomıkasyn damytýdyң ekpindi baғyty bolýғa tıis.
Әlemdik қarjy daғdarysynyң қıyn kezeңderine қaramastan, ғylymdy қarjylandyrý kөlemi ұlғaıyp otyrғanyn, elde ken-geologııa, metallýrgııa, hımııa, sonyң ishinde mұnaı-hımııa, sondaı-aқ medıtsına jәne aýyl sharýashylyғy jәne basқa da salalardaғy jetekshi ғylymı mektepter saқtalyp қalғanyn aıtýғa tıispin. Degenmen, respýblıka ekonomıkasyn damytýdyң ındýstrııalyқ-ınnovatsııalyқ strategııasyna baılanysty biz aқyldy ekonomıkaғa kөshý үshin ғylymdy қajetsinetin tehnologııalardy zertteýge kөbirek kөңil bөlýimiz қajet, al ol үshin jaңa jabdyқtar, zerthanalar jәne bұrynғysha - jas kadrlar kerek.
- Sұhbatyңyzғa rahmet, Sizdi merekemen құttyқtaımyn!
