Eldegi munaı ónerkásibine ınnovatsııa engizý basty mindet

ASTANA. QazAqparat - Damýymyzdyń ózegi bolyp otyrǵan kómir­sýtekti shıkizat óndirisi árdaıym halyq nazarynda. Óıtkeni, biz munaı jáne gaz kondensaty qory boıynsha álem­degi alǵashqy ondyqtyń sapyndamyz, al shıki­zat óńdeý jaǵynan jıyrma iri memlekettiń qatarynan qylań berdik.

Azýyn aıǵa bilegen munaı-gaz sektory bıýdjetimizdiń basym bóligin qamtamasyz etip, myńdaǵan sapaly jumys oryndaryn usynyp otyrǵany osynyń aıǵaǵyndaı.

Osylaısha ekonomıkamyzdy órge súırep, ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damýǵa ári tıimdi energetıkalyq saıasat júrgizýge sara jol ashyp, respýblıka ishki jalpy ónimi qurylymynda tórden oryn teýip otyrǵan munaı-gaz salasy­nyń qazynaly qazaq dalasyndaǵy damý tarıhy zertteýshilerdiń derekterine sáıkes ǵasyr­dan asyp jyǵylady.

Munaıly óńir baspa­­sóziniń sarǵaıǵan betterine úńilsek, qazaq munaıynyń eń alǵashqy burqaǵy Atyraý atyrabyndaǵy qasıetti Qarashúńgil degen jerden atqylaǵanyna qanyǵamyz. Qarashúńgil - baıyrǵy kásipshilik tiregi Qulsarydan 70 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan kenish. 19-shy ǵasyrdyń sońynda Reseı kásipkerleri Dossor, Qaratoń, Qarashúńgil jáne Eskene ken oryndaryn barlaıdy. Osy oraıda zertteýshiler qazaq dalasynan munaı kenin tapqan barlaýshylar qataryna shved ónertapqyshy, óz zamany baı-baǵlandarynyń biregeıi Alfred Nobeldi de jatqyzady.

Geologtar men kásipkerlerdiń tize qosqan jigerli is-qımyly nátıjesinde 1899 jyldyń qarashasynda Qarashúńgildegi uńǵymadan jeńil munaı atqylaı bastaıdy. Sóıtip, bul kún qazaq munaıynyń kúni retinde tarıhqa enedi.

Táýelsizdik alǵannan keıin elimiz óz qoına­ýyndaǵy qazba baılyqtardyń tolyq qojasyna aınaldy, sheteldik kompanııalarmen alǵashqy birlesken kásiporyndar quryla bastady. Máselen, 1993 jyldyń sońynda Gollandııanyń SHELL, Norvegııanyń STATOIL, Amerıka Qurama Shtattarynyń MOBIL, Frantsııanyń TOTAL, Italııanyń AGIP sııaqty alpaýyttary birlesip «Qazaqstankaspııshelf» mem­lekettik kásipornyna negiz qalady, keıin halyqaralyq konsortsıýmǵa birikti. 1994-1996 jyldary seısmıkalyq, ekologııalyq, ın­fra­qurylymdyq zertteýler júrgizildi. 1999 jyly izdeý-burǵylaý jumystary bastal­dy.

Kóp uzamaı Shyǵys Qashaǵanda munaı tabylǵany týraly súıinshili habar elden-elge tarady. Qýanyshtan san kóńil alaburtqan sátte uńǵymadan alynǵan munaıy bar kapsýlany ustap turyp, Elbasymyz Nursultan Nazarbaev: «Búgin Qazaqstan halqy úshin baqytty kún. Qashaǵanda munaıdyń ashylýy - bizdiń táýelsizdigimiz, bolashaqta gúldenýimiz, halqy­myz­dyń ómirin jaqsartý úshin úlken kómek. Qazaqstandyqtardyń úmitteri aqtaldy» - dedi aǵynan jaryla.

Sóıtip, Shyǵys Qashaǵannan keıin Batys Qashaǵan, Qalamqas-Teńiz, Qaırań, Aqtoty men Ońtústik-Batys Qashaǵan, al reseılik bólikte Shırotnoe jáne Hvalynskoe ken oryndary ashyldy. Tilge tıek bolyp otyrǵan Qashaǵan ken orny respýblıkadaǵy munaı qoryn otyz paıyzdan astam ósirýge múmkindik beredi. Qazir Qashaǵanda jáne Kaspııdiń birqatar basqa da ken oryndarynda daıyndyq jumystary júr­gizilip jatyr. Kenishterge, qubyr kóligine sapaly ınjenerlik qyzmet kórsetetin maman­dar daıarlaý da qolǵa alyndy.

Búgingi kezeńde ushan-qıyr Teńiz ben qazy­naly Qashaǵan, nesibeli Qumkól, qutty Qara­shy­ǵanaq, berekeli Ózen men Qarajanbas, Jańajol men Keńqııaq kenishterinde óndirilgen munaı el ekonomıkasynyń órkendeýine aıtar­lyq­taı úles qosýda.

El yryzyǵy - kómirsýtekti shıkizattyń mol qoryna ıe elimiz 2020 jylǵa taman 130 mln. tonna munaı óndirýdi mejelep otyr. Sheteldik áriptester tabıǵaty qatal munaıly óńirlerdiń klımattyq erekshelikterine saı keletin jańa tehnologııalar men ınnovatsııalardy usynýda. Bul jańalyqtar sonymen qatar qubyr kóligine de qatysty. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy munaı qubyrlarynyń uzyndyǵy 6236 shaqyrymdy quraıdy, qara altyn aıdaıtyn 32 iri stansa bar. Eksportqa shyǵarylatyn munaıdyń negizgi úlesi KTK qubyrymen jóneltiledi, qalǵany Atyraý-Samara, Atasý-Alashankoý jelisi arqy­ly jiberiledi.

Bizdiń elimizde qazirgi kezeńde munaı-gaz, munaı-hımııa salasy aldynda turǵan keleli mindetter barshylyq. Olardyń eń bastysy - munaı óńdeý ónerkásibin damytý, sapalyq turǵydan jańa hımııalyq ónimder alý, otandyq tehnologııa irgetasyn qalaý jáne soǵan sáıkes ǵylymı zertteýlerge sony serpin berý bolyp tabylady. Osy baǵyttardaǵy qyzý qımyl men nysanaly áreket nátıjesin kóretin kún de qa­shyq emes.