Eldegi polıgondarda 125 mln tonna qoqys jatyr: máseleniń sheshimi bar ma
PETROPAVL. KAZINFORM — Elimizde jyl saıyn shamamen 5 mln tonna qatty turmystyq qaldyq shyǵarylady. Olardyń qanshasy qaıta óńdeledi jáne qandaı másele sheshimin tappaǵan kúıinde qalyp otyr?
Qaldyqtardyń kólemi jáne ınfraqurylym
Ekologtar árbir qazaqstandyq kún saıyn orta eseppen bir kılogramǵa jýyq qoqys shyǵaratynyn aıtady. Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń málimetinshe, tek byltyr elimizde 4,8 mln tonna kommýnaldyq qaldyq shyǵaryldy. Jyl saıyn qoqys kólemi artyp keledi. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń esebinshe, shyǵarylǵan qoqys kólemi 2023 jyly 4,1 mln tonna, 2022 jyly 3,8 mln tonna bolǵan. Jalpy, elde qazir 125 mln tonnadan astam qoqys taý bolyp úıilip jatyr. Keı memleketter úshin bul naǵyz «Klondaık». Máselen, Shvetsııa óziniń barlyq qaldyqtarynyń 98% qaıta óńdeıdi, tipti qatty turmystyq qaldyqty tabys kózi retinde shetelden satyp alady. Al Qazaqstanda qoqys ázirge ózekti másele kúıinde qalyp otyr. Bul problema ony jınaǵan sátten bastalady.
— Qaldyqtardyń jalpy kólemi boıynsha elimizde konteınerler men qoqys tasıtyn kólikter jetispeıdi. Qazirgi ýaqytta 133 myń konteıner bar, biraq qajettilikti tolyq jabý úshin shamamen 60 myńy kerek. Іri qalalarda 1681 qoqys tasıtyn kólik bar, taǵy 900-ge jýyq osyndaı kólik qajet, — dep habarlady Ekologııa mınıstrligi.
Eldegi qatty turmystyq qaldyqtardy tógetin polıgondardaǵy jaǵdaı da máz emes, óıtkeni mundaǵy qoqystyń basqa baratyn jeri joq.
QTQ polıgondarynyń jaǵdaıy
Ekologııa mınıstrliginiń aqparatyna sáıkes, búgingi tańda Qazaqstanda 2973 qatty turmystyq qaldyqtar polıgony jumys isteıdi, olardyń tek 608-i, ıaǵnı 20,4% ekologııalyq jáne sanıtarlyq normalarǵa sáıkes keledi. Birqatar óńirde jaǵdaı asa aýyr: Pavlodar oblysynda polıgondardyń tek 1,56%, Soltústik Qazaqstan oblysynda — 2,4% , Abaı oblysynda — 2,9% ǵana talaptarǵa saı keledi. Bul tizimde tek Astana men Shymkent qana joq, bul qalalardaǵy jaǵdaı jaqsy. Al Óskemende polıgon óz resýrsyn osydan 5 jyl buryn tolyǵymen aıaqtady, biraq áli jumys istep tur.
Al jańasyn ornalastyrý úshin qolaıly ýchaske tabar emes. Basqa óńirlerde qolda bar polıgondardy retke keltirý úshin mıllıardtaǵan ınvestıtsııa qajet, al bıýdjette, ásirese aýyldarda mundaı qarajat joq.
— Ekologııa mınıstrligi qoldanystaǵy nysandardy zańdastyrý úshin aýyldyq polıgondarǵa qoıylatyn talaptardy jeńildetýdi qosa alǵanda birqatar shara usyndy. Bul olardy normatıvterge sáıkestendirý shyǵyndaryn azaıtýǵa múmkindik bermek. Mysaly, Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy 351 polıgondy zańdastyrý úshin shamamen 175 mlrd teńge qajet. Talaptardy jeńildetý aıasynda biz tek qorshaýdy, sý qorǵaý jáne sanıtarlyq qorǵaý aımaǵyn, dozımetrııalyq baqylaýdy, dezınfektsııalyq vannany qaldyrýdy josparlap otyrmyz, — dep atap ótti vedomstvodan.
Stıhııalyq polıgondar jáne ákimshilik sharalar
Elimizde zańdastyrýǵa jatpaıtyn stıhııalyq polıgondar da bar. Olar — ruqsatsyz paıda bolǵan qoqys úıindileri. Kommýnaldyq qyzmetter shyǵaratyn qaldyqtardan basqa, qoqystyń bir bóligin turǵyndar ózdiginen tastaıdy. Ǵaryshtyq monıtorıng derekteri boıynsha, 2024 jyly Qazaqstanda 4886 ruqsat etilmegen qoqys orny anyqtaldy, onyń 93% joıyldy. Alaıda, keıbir óńirlerde bul jumys báseń atqarylyp jatyr. Atyraý oblysynda polıgondardyń 74%, Shyǵys Qazaqstan oblysynda 75% joıyldy, al Ulytaý oblysynda bul jumys múlde istelmegen. Ekologııalyq zańnamany buzǵany úshin ákimder men olardyń orynbasarlaryn qosa alǵanda, bir jyl ishinde 164 laýazymdy tulǵa ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy. Olarǵa 9,3 mln teńge aıyppul salyndy.
Osy jyldyń 10 qańtarynda Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly Kodeksine túzetýler engizildi. Endi stıhııalyq qoqys úıindisin jasaǵandarǵa jaza qatań, sonyń ishinde qoqys ákelgen kóligi de tárkilenedi.
Suryptaý jáne qaıta óńdeý máseleleri
Desek te eldegi qaldyqtardyń bir bóligi qaıta óńdeýge jetkiziledi. Biraq bul salada sheshimin kútken másele jetkilikti. Sonymen, qoqys jáshigine tastalǵan qaldyqtyń qaısysyn qaıta óńdep, paıdalanýǵa bolady? Nelikten ol is júzinde qoldanylmaıdy?
Qazaqstanda búginde, resmı derekterge súıener bolsaq, qaldyqtardyń 25,8% suryptalyp, qaıta óńdeledi. Bul maqsatta elimizde plastıkti qaıta óńdeıtin 50-den astam kásiporyn jumys isteıdi, 40-qa jýyq zaýyt makýlatýrany, 7 shyny jáne 20-ǵa jýyq rezeńke buıymdardy qaıtalama paıdalanatyn kásiporyn bar.
Byltyr tamyz aıynda Almatyda jańa First Recycling zaýyty ashyldy, ol túrli elektr aspaptarynan bastap elektrokarlardyń resýrsy aıaqtalǵan akkýmýlıatorlardy qaıta óńdeıdi. Óndiris zamanaýı, kásiporyn ıeleriniń aıtýynsha, onyń Ortalyq Azııada teńdesi joq. Qaıta óńdelgen batareıalardan jańa eksporttyq ónimder alynady. Olardan kásiporynda lıtıı, marganets, myrysh, mys jáne alıýmınıı bar untaq alynady. Untaqty akkýmýlıatorlardyń basqa túrlerin jasaý úshin paıdalanýǵa nemese odan baǵaly metaldardy bólip alýǵa bolady.
— Biz uıymdastyrý tehnıkasyn qaıta óńdeýdi 2009 jyly bastadyq. Batareıalar men akkýmýlıatorlar órtený qaýipti qaldyqtarǵa jatady jáne olardy polıgondarda kómýge bolmaıdy. Biz osy lıtıı-ıondy batareıalardy qaıta óńdeýdi úırendik. Zaýyt 8 saǵattyq aýysymda shamamen 2 tonnany óńdeıdi. Bir jylda shamamen 500 tonnany qaıta óńdeýge bolady. Biraq shıkizattyń jetkiliksizdigi únemi qolbaılaý. Zaýytty iske qosarda pandemııa kedergi keltirdi, jabdyq jetkizýshilerimen qıyndyqtar týyndady, 2 jyl boıy bul batareıalardy jınadyq. Biraq jelini ákelip, iske qosqannan keıin biz óz qorlarymyzdy óte qysqa merzimde sarqyp aldyq, tipti tamyz aıynda ashylýǵa shıkizat qalmady, — dedi kompanııa dırektory Rýstamjan ıÝnýsbaev.
Sondyqtan kompanııa qazir Qazaqstannyń barlyq iri qalalarynan eski akkýmýlıatorlardy jınaıtyn seriktestik jelisimen jumys isteıdi. Alda Ózbekstan jáne Qyrǵyzstanmen yntymaqtastyq ornatý josparlanǵan. Bul elderde mundaı qaıta óńdeý zaýyty joq. Biraq kásipker shıkizat tapshylyǵy máselesi Qazaqstanda qoqysty bólek jınaý mádenıeti qalyptasyp, damyǵan jaǵdaıda ǵana sheshiletinine senimdi. Halyq arasynda da, zańdy tulǵalar arasynda da.
Basqa óndirýshiler de shıkizattyń jetkiliksizdiginen qıyndyqtarǵa tap bolǵan. Basty másele — qaldyqtardy qaıta óńdeý zaýyttar negizinen Almatyda shoǵyrlanǵan. Mysaly, elimizdiń jylyna 400 myń tonnaǵa deıin plastık óńdeıtin qaýqary bar. Biraq respýblıkanyń shyǵysynda da, Ulytaýda da, Jetisýda da mundaı kásiporyndar joq. Áınekti suryptaý tek Almaty, Jambyl oblysy jáne Shymkent qalalarynda ǵana jolǵa qoıylǵan, al Aqtóbe men Qyzylordada jobalar áli kezegin kútip jatyr. Al basqa aımaqtardan shıkizat tasý tıimsiz.
— Óndirýshilerdiń keńeıtilgen mindettemeleri (ROP) operatorynyń fýnktsııalary «Jasyl Damý» baǵdarlamasyna berilgen kezde «EcoQolday» baǵdarlamasy 2 jylǵa kidirdi. 2022-2024 jyldary suryptalǵan qoqysty óńdeý zaýyttaryna tasymaldaýǵa sýbsıdııa ishinara da berilgen joq. Plastmassa jáne karton qaldyqtary onsyz da arzan, sondyqtan olardy myń shaqyrymǵa tasymaldaý tek shyǵyn ákeledi. Basqa aımaqtarda suryptaý pýnktterin ashqandar qıyn jaǵdaıǵa tap boldy. Mysaly Óskemendegi jalǵyz qoqys suryptaý zaýytyn alaıyq. Ol qoldanystaǵy erejelerge sáıkes qoqystan qaıta óńdeýge bolatyn qaldyqtardyń 30% alýǵa mindetti. Olar qoqysty suryptady, biraq shıkizatty Almatyǵa myń shaqyrymǵa aparý tıimsiz. Endi munyń bárin qaıda jiberedi? Saqtaýǵa endi oryn da, múmkindik te joq. Olar ne istedi? Kásiporyn ony qaıtadan polıgonǵa apardy. Saldarynan olarǵa 6 mlrd teńge aıyppul salyndy. Sot áli de jalǵasyp jatyr, — dedi ShQO ekologııalyq qaýipsizdik ortalyǵynyń dırektory Dáýlet Asanov.
Qaıta óńdeý kásiporyndarynda shıkizat tapshylyǵyna baılanysty 2022 jyldyń maýsym aıynda elde plastıkalyq qaldyqtardy shyǵarýǵa jarty jyldyq moratorıı jarııalandy. ıAǵnı, eldiń shyǵysy men soltústigindegi suryptaý pýnktteri, buryn shıkizatty áldeqaıda jaqyn Reseıdiń kórshiles aımaqtaryna tapsyrý arqyly paıda tapsa, endi olar bul múmkindikten de aıyryldy. Sarapshylardyń aıtýynsha, 2 jyl ishinde «EcoQolday» boıynsha sýbsıdııalaýdyń bolmaýy saldarynan QTQ jınaý jáne qaıta óńdeý boıynsha 100-den astam kompanııa bankrotqa ushyrap, jabylǵan. Baǵdarlama 2024 jyldyń aqpanynda ǵana qaıta iske qosyldy.
— 2024 jylǵy 5 aqpannan bastap «EcoQolday» baǵdarlamasy qaıta iske qosyldy, onyń aıasynda 60 kompanııamen kelisimderge qol qoıyldy. 2024 jyly baǵdarlama arqyly 20,1 myń tonna qaldyq jınaldy, onyń 10,9 myń tonnasy qaıta óńdeldi. Sondaı-aq, azamattarǵa qaldyqtardy tapsyrý yńǵaıly bolý úshin mobıldi qosymsha ázirlendi, onda elordada jeke tulǵalardan qaldyqtardy qabyldaý pýnktteri jumys isteıdi, — deıdi «Jasyl damý» AQ Basqarma tóraǵasynyń orynbasary Nurjan Qabdoldanov.
Qaıta óńdeý entýzıastardyń arqasynda saqtalǵan
Qazir ázirge elimizde qaldyqtardy qaıta óńdeýmen aınalysýǵa tilek bildirýshiler óte tómen. Bul sala arqyly kásipkerler álemde mıllıardtaǵan dollar tabatyn bolsa, elimizde qaýipti sala. Óskemendik ekobelsendi Lıýdmıla Evjenkova 2 jyl buryn shyny bótelkelerdi qaıta óńdeıtin sheberhanasyn ashty. Ol áınekti ýatyp, keıin odan kádesyı buıymdaryn jasaıdy. Jaqynda assortımentke jańa baǵytty qosty — endi kesilgen bótelkeler shyny ydystar da jasaıdy. Aıtýynsha, suranys keıde kóp, endi birde jumyssyz otyratyn kezderi de bolady.
— Bizdiń tsehqa 4 adam jumysqa alyndy. Biz aıyna myń ónim shyǵaratyn kezderimiz bolady nemese múldem jumyssyz otyramyz. Ókinishke qaraı, bılik bizdi sózben kóbirek qoldaıdy. Osy ýaqytqa deıin Shyǵys Qazaqstannyń ózinen men birde-bir iri tapsyrys alǵan joqpyn, biraq basqa óńirlerden, tipti TMD elderinen keıbir forýmdarǵa bizden júz dana, keıde odan da kóp qaıta óńdelgen shynydan jasalǵan ekologııalyq ónim — kádesyı alynady. Degenmen, men úmitimdi úzbeımin. Bul meniń tańdaýym, osylaısha qoqys pen synǵan áınekti azaıtý arqyly qoǵamǵa paıdamdy tıgizgim keledi. Birde meniń balam Buqtyrma sý qoımasynda shomylyp júrip synǵan áınekke aıaǵyn kesip aldy. Men mundaı jaǵdaılardyń az bolǵanyn qalaımyn. Meniń mindetim — basqalarǵa óz betinshe jetistikke jetýge bolatyndyǵyn jáne qoqysty qaıta óńdeý áli de tıimdi bolýy múmkindigin kórsetý, — dedi Lıýdmıla Evjenkova.
Qazir onyń sheberhanasy týraly biletinderdiń bári shıkizat ákeledi. Biraq mundaı kólemdi ıgerýge shaǵyn tsehtyń qýaty áli jetkiliksiz. Ekobelsendi iri kompanııalardyń osyndaı jobalarmen aınalysqanyn qalaıdy. Ekolog Dáýlet Asanovtyń pikirinshe, bıznesti qoqysty qaıta óńdeýge qyzyqtyrý úshin zańnamalyq deńgeıde ózgerister qajet.
— Qaıta óńdeý — qymbat. Úkimet deńgeıinde qoqys tarıfterin kóterý týraly erejeni bekitý qajet. Onyń ishine qaıta óńdeý shyǵyndaryn qosý qajet, budan bıznesmender óz aqshalaryna suryptaý jelisin, qoqys óńdeıtin kásiporyndardy salý arqyly paıda kóredi. Tústi, qara metall synyqtarynyń qaldyqtaryn jınaıtyn pýnktter sııaqty ony ashý tıimdi bolýy úshin. Qazir mundaı pýnktter jumys istegeli kóshede birde-bir sym jatpaıdy. Barlyǵyn tapsyrady. Plastmassa, makýlatýra jınaý da osyndaı tıimdi bolýy kerek. Áıtpese, eshteńe ózgermeıdi. Polıgondar tolyp jatyr, — deıdi Asanov.
Qaldyqtardy basqarý jónindegi qazaqstandyq qaýymdastyq ta buǵan deıin qoqysty shyǵarý tarıfterin arttyrýdy usynǵan edi.
Máseleni sheshý perspektıvalary
Qazir Májiliste qaldyqtardy basqarý júıesin jaqsartýǵa baǵyttalǵan ekologııa máseleleri jónindegi zań jobasy qaralyp jatyr. Sondaı-aq, «Jasyl damý» AQ-da kádege jaratý tólemderiniń qarajaty qaldyqtardy jınaý, tasymaldaý, suryptaý jáne qaıta óńdeý boıynsha ınfraqurylymdy damytýǵa baǵyttalǵanyn aıtty. 2024-2026 jyldary osy maqsatqa 185 mlrd teńge kózdelgen, olar qaryz alýshylarǵa jyldyq 3% beriletin bolady.
Qazirdiń ózinde 308,7 mlrd teńge somasyna 65 joba maquldandy, onyń ishinde quny 47,3 mlrd teńge bolatyn 9 joba iske asyrý kezeńinde tur.
Alaıda, sarapshylar júıelik ózgerissiz máseleni sheshý múmkin emestigine senimdi.
Birinshiden, óńdeıtin kásiporyndardy tek Almatyda ǵana emes, búkil el boıynsha ashý qajet. Eger zaýyttar ártúrli aımaqtarda paıda bolsa, logıstıka arzanyraq jáne suryptaý tıimdirek bolady.
Ekinshiden, máseleni sheshýde memlekettik qoldaý mańyzdy. Bul bızneske qajet sýbsıdııalar, salyq jeńildikteri nemese tipti óndirýshilerge qaptamany qaıta óńdeý boıynsha mindettemeler júktelýi múmkin.
Sondaı-aq, qaldyqtarǵa degen kózqarasty ózgertpeı, ıaǵnı ony bólek jınaý normaǵa aınalmaı — nátıje shyǵarý óte qıyn. Bul úshin aqparattyq naýqandar júrgizilip, yńǵaıly ınfraqurylym jáne ekonomıkalyq yntalandyrý qajet.
Basqa elderdiń tájirıbesinen-aq qoqys tabıǵatty lastaýshy ǵana emes, keremet tabys kózi ekenin kórýge bolady. Qazaqstan aldynda búginde tańdaý bar: ári qaraı qoqysqa batý, óıtkeni ony joıatyn múmkindik joq nemese qaıta óńdeýdi ekonomıkanyń tolyqqandy salasyna aınaldyrý arqyly máseleni ǵana sheshpeı, paıdaǵa kenelý.