Elbasy Joldaýynda aıtylǵan memlekettik bilim berý baǵdarlamasyn júzege asyrý – mańyzdy mindet – N.Dáýletov, pedagog-ǵalym
Sonyń biri Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berýdi damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy bilim berý júıesin jańa áleýmettik-ekonomıkalyq ortaǵa beıimdep, bilim sapasynyń básekege qabilettiligin arttyrý, álemdik bilim berý keńistigine ený sharttaryna sáıkes bilim júıesin jańartýdy talap etedi. Osyǵan oraı Batys Qazaqstan oblystyq mamandandyrylǵan daryndy balalar mektebiniń dırektory, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, «Qurmet» ordeniniń ıegeri Násipqalı Dáýletov óz paıymdaýlaryn bylaısha bildirdi.
Onyń málimdeýinshe, atalmysh baǵdarlamada jalpy bilim berýde monıtorıngtik júıeni damytý, bilim sapasyn baqylaýdyń jáne baǵalaýdyń ulttyq modelin jetildirý, beıindi bilim berýdi jappaı júzege asyrý, 12 jyldyq bilim berýge kóshý sııaqty máseleler kún tártibine qoıylǵan.
Baǵdarlama, birinshi kezekte, bilim berýdegi sapa menedjementi júıesindegi, pedagogıkalyq monıtorıngti jetildire otyryp, «barlyq deńgeıde bilim berý sapasyn baǵalaýdyń ulttyq júıesin engizý» talabyn qoıady. Monıtorıngtik zertteýler: bilim berý uıymdarynyń qyzmetin júıeli baqylaýdy; nátıjelerin óńdep, taldaýmen, aqparattardy saqtaý, jınaqtaý jáne taratý arqyly bilim berý júıesin damytý úshin boljamdar jasaý jáne basqarý tetikterin jetildirýmen aınalysatyn bolady.
Ǵalym-ustazdyń oıynsha, bul - qazirgi jalpy bilim berý júıesin túbegeıli jańartýda, bilim sapasyn kóterýde, tuńǵysh ǵylymı negizde qoıylyp otyrǵan eń kókeıkesti problema. Óıtkeni, búgingi oqytý úrdisindegi, árbir oqýshynyń kúndelikti bilimdi júıeli tereń meńgerip otyrýyn qamtamasyz etý, mektep ómirinen kórip otyrǵanymyzdaı, mekteptiń aldynda turǵan eń kúrdeli de, qıyn da, múlde kesheýildep qalǵan másele.
Oqytý úrdisiniń sapalyq deńgeıiniń joǵary bolýyn qamtamasyz etýde, UBT modeli baǵytynda, oqýshyǵa da, muǵalimge de táýelsiz bilim úrdisinde kúndelikti baqylaý men baǵalaýdyń, mektepte biryńǵaı júıesin júzege asyrý baǵytyndaǵy jumystar jetispeıdi. Mektebimizde júrgiziletin monıtorıng jumystar, oqýshylardyń bilim alý, muǵalimderdiń bilimdi berý úrdisiniń sapalyq deńgeıin kúndelikti, toqsanaralyq, toqsandyq, jyldyq baqylaý júıesi arqyly, únemi tekserip otyrýdyń qajettiligin kórsetti. Mekteptegi osy baǵyttaǵy baqylaý júıesi-oqýshynyń da, muǵalimniń de kúndelikti oqý jáne oqytý is- áreketterine turaqty baqylaý jasaý arqyly onyń nátıjesin ádil baǵalaýǵa jol ashtyq. Nátıjesinde, búgingi bilim sapasynyń tómendigine qatysty muǵalimderdiń baǵany kóterip qoımaýyna jáne oqýshynyń kúndelikti ár materıaldy tereń meńgerýge degen qajettiligin qalyptastyrýǵa qol jetkizdik.
Qazir mektebimizdiń árbir muǵalimi ǵana emes, oqýshynyń ózi joǵary ball jınap, kúndelikti materıaldy tereń meńgergende ǵana sapaly bilim alý múmkin ekendigin jaqsy túsinedi. Osyǵan oraı, baǵdarlamaynyń «Bilim berýdi damytýdyń monıtorıng júıesi» taraýynda «bilim berý nátıjelerin basqarýdyń bazasy jáne damý joldaryn boljamdaý túrinde bilim berý monıtorınginiń biryńǵaı júıesi engiziledi» dep jazylýy óte oryndy.
Pedagogıka ǵylymynda oqýshyǵa sapaly bilim berýdi qamtamasyz etý kúndelikti berilip jatqan bilim nátıjelerin júıeli, turaqty baqylap otyrýǵa táýeldi dep qaraıdy. Ótken ǵasyrdyń aıaǵynda-aq, «keńes mektebinde dástúrli qalyptasqan oqýshylardyń bilimin baqylaý jáne baǵalaý júıesi, olardyń biliminiń shynaıy obektıvtik kórsetkishi bolýdan múlde qalyp barady, muǵalimderdiń baǵany kóterip qoıýy ádetke aınaldy». Bul oqýshylardyń bilim sapasynyń tómendeýine áser etip otyrǵan faktor dep arnaıy zertteýshiler anyqtap bergen edi. Osy kemshilikterden arylý qajettiligi bizdiń elimizde HHІ ǵasyrdyń basynda bilim sapasyn baǵalaýdyń jańa júıesi - UBT modelin engizýge negiz boldy.
Baǵdarlamada «táýelsiz baǵalaý elementterin qamtıtyn, ulttyq bilim berý sapasyn baǵalaý júıesi - ulttyq biryńǵaı testileý» odan ári jetildiriledi dep kórsetilgen.
UBT modeli az ýaqyttyń ishinde bilimdi tekserýdiń ozyq tehnologııalaryn engizý arqyly bilim mekemelerine táýelsiz, bilimdi baǵalaýǵa «adam faktoryn» qatystyrmaı júrgizýdi; testilik suraqtar arqyly, bilim mazmunyn joǵary deńgeıde qamtýdy qamtamasyz etti.
Degenmen ótken jylǵy respýblıkadaǵy «Altyn belgi» alýshylar sanynyń bir jylda myń jarymnan eki myń jarymǵa deıin jetýin, 125 ball jınaýshylardyń qyryqtap sanalýyn, keıbir oblystar bir jyldaǵy ortasha ball ondap ósýin - bilim sapasynyń naqty kórsetkishi dep aıtý qıyn. Demek, memlekettik UBT júıesiniń bilimdik mánin jete paıdalanýǵa, ony odan ári jetildire túsýge kedergi bolyp otyrǵan kemshilikter barshylyq. Bul jerde, UBT modelin júzege asyrýdaǵy, eń basty kemshiligimiz, oqýshylardyń bilim sapasyna tikeleı yqpal etetin testilik materıaldyń mazmunynan góri, ony uıymdastyrýǵa jete mán bermeıtindigimizge baılanysty.
Testilik suraqtarǵa baılanysty syn pikirler bastapqyda jıi aıtyldy. Qazir árbir pán boıynsha oqýshylar jumystanyp júrgen memlekettik emtıhandardyń suraqtarynan, tek qana san kóbeıtetin, baǵdarlamalyq materıaldy meńgerýge kómektese bermeıtin, jeńil suraqtar kezdese bermeıdi. Testilik baqylaýdy uıymdastyrýdaǵy eń basty kemshilik - eń aldymen, aýyldaǵy testi ortalyqtarymen baılanysty. Buqaralyq aqparat quraldarynda kópten beri aıtylyp, jurtshylyqty alańdatyp otyrǵan, aýyldyq testi ortalyqtaryn jabý - kezek kúttirmeıtin sharýa. Joǵaryda keltirilgen, bilimniń balldyq kórsetkishiniń sapa jaǵynan emes, jyl saıynǵy san jaǵynan ósý qarqynynyń 70-80 paıyzy osy aýyldyq mektepti bitirýshilerdiń úlesine tıedi. Aýyldaǵy testi ortalyqtary túlekterdiń joǵary ball, jasandy «Altyn belgi» alýǵa kómektesýdi «meńgergenderimen» qoımaı, endi oqýshynyń 125 ball jınaýyn qamtamasyz etýge «mamandana» bastady. Aýyl mektepterinde óz múmkindigine laıyq jetkilikti bilim ala almaı júrgen qabiletti oqýshylar bar. Buryn ondaı oqýshylar oblystyq, tipti respýblıkalyq arnaýly mektepterde bilim alýǵa talpynatyn edi. Qazir aýyldyq testi ortalyqtary olar úshin joǵary ball jınaý, «Altyn belgi» alýdyń eń «tıimdi» tásili bolyp otyr.
Eldiń erteńi, ıntellektýaldyq baılyǵymyz, qabiletti oqýshylarymyzdyń sapaly bilim alýyna bizdiń elimizde memlekettik deńgeıde erekshe mán beriledi. Respýblıkada júzden astam daryndy balalar mektebi, qazirdiń ózinde alty Nazarbaev ıntellektýaldyq mektebi jumys isteıdi. Olardyń kóbi qazirdiń ózinde elıtarlyq bilim berý dárejesine deıin kóterildi. Ony oblysymyzdaǵy mamandandyrylǵan daryndy balalar mektebiniń bilim sapasynan naqty kórýge bolady. Jyl saıynǵy elýlegen mektep bitirýshilerdiń grantpen ýnıversıtetterge oqýǵa túsý kórsetkishi 100 paıyzǵa jetip, sońǵy bes jylda bitirýshilerdiń 77-si «Altyn belgi» attestatyna ıe bolsa, 30-dan astamy «Bolashaq» stıpendııasy boıynsha álemniń eń tańdaýly ýnıversıtetterinde bilim alýǵa qol jetkizdi. UBT boıynsha mektep bitirýshilerdiń orta baly 120,7 deıin jetip, bir jylǵy « Altyn belgi» alýshylardyń sany 16-ǵa, 125 balǵa ıe bolýshylardyń sany segiz oqýshyǵa deıin kóbeıdi.
«Altyn belgi» attestatyna úmitkerlerdiń álemniń eń tańdaýly ýnıversıtetterine bilim alýyna kedergi bolmaıtyndaı, sapaly bilim alýyn qamtamasyz etý úshin birinshi kezekte oblys ortalyqtarynda arnaıy qurylǵan komıssııa aldynda ashyq jaǵdaıda testilik baqylaý uıymdastyrý jetkilikti bolar edi. Odan ári, barǵan saıyn «Altyn belgi» attestatyna úmitkerlerdiń, jalpy «5» baǵanyń baldyq shekti deńgeıin birden-eki kóterý de bilim sapasyna tikeleı yqpal etetin faktor.
Budan eki jyl buryn Parlament depýtattary «Altyn belgi» attestatyn sońǵy 9,10 synyptardy úzdik aıaqtap, memlekettik emtıhandy «beske» tapsyrǵan oqýshylarǵa berýge ruqsat etilse degen pikir bildirgen edi. Joǵarǵy synyptardaǵy bilim - oqýshynyń bolashaq tańdaǵan mamandyǵyna sáıkes óz qyzyǵýshylyqtaryna qaraı sanaly túrde meńgeretin bilim. Búgingi memlekettik baǵdarlamanyń «Beıindi bilim» berýdi júzege asyrý talaby da osy maqsatty kózdeıdi. Mektebimizdiń tájirıbesinde 10,11 synyptarda, memlekettik emtıhanda úzdik bilimdilik kórsetken túlekterge «Altyn belgi» attestatyn berý ádil sheshim bolatyndyǵyn naqty, dáleldi kórsetýde. Osy oraıda «Altyn belgi» attestatyna úmitkerlerge ǵana emes, jalpy testilik baqylaýǵa qatysty taǵy bir másele - memlekettik emtıhan kezinde oqýshy «shpargalkasy» - uıaly telefondy paıdalanýdy toqtatý testiniń shynaıylyǵyn qamtamasyz etýdegi basty sharalardyń biri. Memlekettik testileý emtıhanyna mektep bitirýshi túlekterdiń tolyqtaı qatysýy qajet.
Jańa baǵdarlamanyń basty talaptarynyń biri - «Beıindi bilim» berýge kóshý. Búgingi tanda «Bilim týraly» zańda «Beıindi bilim» berýdiń quqyqtyq negizi aıqyndalǵanymen, is júzinde biryńǵaı júzege asyrylmaı keledi. Álemdik tájirıbede onyń qajettiligi, tıimdiligi dáleldengen, basy ashyq másele. Beıindi bilim oqýshylardyń óziniń ynta-yqylasy aýǵan kásipke jastaıynan beıimdelýine, sapaly bilim alýlaryna negiz jasaıdy. Sondaı-aq «Beıindi bilim» sońǵy synyptarda qazirgi jalpy bilim beretin pánderdiń sanyn azaıtyp, oqýshynyń tańdaǵan bolashaq mamandyǵyna baılanysty jekelegen pánderdi tereńdete oqytýǵa múmkindik beredi.
Baǵdarlamada «2015 jyldan bastap, mekteptiń joǵarǵy synyptarynda «Beıindi mektepte» beıindi oqý baǵdarlamasy júzege asyrylady. Beıindi mektepke qabyldaý ulttyq testileý negizinde júrgiziledi. Beıindi mektepte oqýdy 10-synyp bitirýshilerdiń 60 paıyzy jalǵastyrady dep boljanyp otyr» dep jazylǵan.
Álemdik tájirıbede 12 nemese 13 jyldyq jalpy bilim, keıin ýnıversıtetterde bilim alatyn, arnaýly mektepterde, gımnazııa, lıtseılerde, ıaǵnı daryndy balalarǵa arnalǵan mektepterde bilim alatyn jastarǵa ǵana beriledi.
Demek, baǵdarlamada mindetti orta bilim 10 nemese 12 jyldyq bolatyndyǵy naqty kórsetilmegenimen, testilik baqylaýdan joǵary ball jınaǵan 10-synypty bitirýshi oqýshylardyń alty paıyzy ǵana 12 jyldyq bilim alý quqyna ıe bolady degen sóz. Bul, árıne, óte oryndy sheshim. Qazir bizde oqýshylar tolyqtaı 11 jyldyq bilim alady, onyń 40 ball alǵandarynan bastap, joǵary oqý oryndaryna bilim alýǵa quqyly. Al, bul jaǵdaı JOO-lar men kásiptik mektepterdiń damýyna keri áser etip otyr.
Beıindi bilim berýmen baılanysty, baǵdarlamada kórsetilgen, «joǵarǵy oqý oryndarynyń bazasynda beıindi oqytý baǵdarlamasyn iske asyratyn mektepterdiń qurylýy» bizdiń jaǵdaıymyzda bolmaǵan - úlken jańalyq. Kúrdeli ıntellektýaldyq mamandyqtarǵa talapkerler daıarlaıtyn mektepterdiń ǵylymı ortalyqtarmen, ýnıversıtettermen tikeleı baılanysta jumys isteýi qajet-aq. Bul daryndy jastardyń ǵylymǵa, álemdik deńgeıdegi ýnıversıtetterde (Nazarbaev ýnıversıteti t.b.) bilim alýǵa qarshadaıynan beıimdelip, jetilýine qolaıly jaǵdaı jasaǵan bolar edi.
Aıtalyq, alysqa barmaı-aq, Reseıdegi Máskeý, Sankt-Peterbor, Novosibir sekildi iri qalalardaǵy ýnıversıtetter janynda ózderine talapkerler daıyndaıtyn birneshe ıntellektýaldyq mektepteri bar. Bizdiń mektebimiz M.Lomonosov atyndaǵy MMÝ janyndaǵy A.Kolmogorov atyndaǵy fızıka-matematıkalyq mekteppen on shaqty jyldan beri eki jaqty ǵylymı-ádistemelik baılanysta jumys jasap keledi. Ol mektepte matematıka, fızıka, odan basqa da negizgi pánderdi M.Lomonosov atyndaǵy MMÝ-diń ǵylym kandıdattary men doktorlary júrgizedi. Qazir bizdiń ortalyqtaǵy ýnıversıtetterimiz ózderiniń basqa elderdegi júzdegen JOO-men baılanysta jumys jasaıtyndyqtaryn alǵa tartady. Al ózderine elıtalyq shákirt daıarlaý maqsatynda búgingi ýaqyt talabyna saı, jalpy bilim beretin mekteptermen baılanysy joqtyń qasy. Joǵarǵy oqý oryndarynyń negizinde beıindi mektepter jumys isteıtin bolsa, jalpy bilimniń de, sol JOO-nyń ózine sapaly talapkerler daıarlaý máselesin de ońtaıly sheshken bolar edi. Ásirese, pedagogıkalyq mamandyq tańdaǵan talapkerlerdiń bilim sapasynyń joǵary bolýy - búgingi tańda eń bir kókeıkesti másele. Qazir arnaýly mektepterge ǵana emes, jalpy bilim beretin jaı mektepterdiń ózine sabaq beretin, saýatty muǵalimder barǵan saıyn azaıyp barady. Ár jyl sanap bul másele qordalanyp, kúrdelene túsýde. Arnaýly mektepterge muǵalim daıarlaıtyn oqý ornynyń bolýy ázirge arman ǵana. Al ýnıversıtetterdiń ishinde otaý tigip otyrǵan, pedagogıkalyq ınstıtýttardyń, fakýltetterdiń deńgeıi múlde tómendep ketti. Mektepti 40-50 ballǵa aıaqtaǵan jastardyń, pedınstıtýttan dıplom alyp, mektepke kelip jumys isteýinen qandaı nátıje kútýge bolady.
Eger JOO-lardyń negizinde pedagogıkalyq baǵdardaǵy beıindi mektepter jumys jasasa, muǵalim mamandardy sapaly daıarlaý máselesin tıimdi sheshýge bolar edi.
«Tolyqtaı alǵanda, bilim berýdi damytýdyń 2011-2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy sapaly bilim berýdi qamtamasyz etý arqyly, adamı kapıtaldy damytý, bilimniń básekege qabilettiligin arttyrýdy maqsat etedi. Bizge Elbasymyz da osyndaı mindet qoıyp otyr», - dep túıindedi oıyn N.Dáýletov.
