Elbasy: Jańa úılesimdi júıeniń damý negizi - jańa álemdik valıýta bolatynyna senimdimin

ASTANA. Naýryzdyń 11-i. QazAqparat /Rýslan Ǵabbasov/ - Bıylǵy ІІ Astanalyq ekonomıkalyq forým «Eýrazııanyń jahandyq qaterler júıesindegi ekonomıkalyq qaýipsizdigi» taqyrybyna arnaldy. Táýelsizdik saraıynda 40-tan astam elden kelgen ǵalymdar bas qosqan alqaly keńestiń birinshi kúni ekonomıka salasyndaǵy pikirler men álemdik qarjy daǵdarysyn eńserý baǵytyndaǵy usynystardan kende bolǵan joq.

Әsirese, forýmғa syıly қonaқ retinde shaқyrylғan Nobel syılyғynyң ıegerleri Robert Mandell men Edmýnd Felps, Islam Damý Bankiniң prezıdenti Ahmed Mohammed Әlı әl-Madanı, sondaı-aқ Eýropalyқ қaıta құrý jәne damý bankiniң eks-prezıdenti Jan Lemer өz tәjirıbelerine sүıenip dүnıejүzilik ekonomıkanyң damýy barysyna өz sholýlaryn jasap ta үlgerdi. ІІ Astanalyқ ekonomıkalyқ forýmdy ashyp, sөz sөılegen ҚR Prezıdenti Nұrsұltan Nazarbaev: «Bүgin Astanada ІІ Ekonomıkalyқ forýmғa jınalғan әlemniң jetekshi kompanııalary men damý ınstıtýttarynyң belgili saıasatkerleri men ғalymdarymen jүzdeskenime өte zor қýanyshtymyn. Kүlli adamzat balasyn tolғandyryp kele jatқan jaһandyқ ekonomıkalyқ қaýipsizdik mәselelerin jan-jaқty talқylap, jaңa ұsynys-pikirlerimizdi bildirip, oı bөlisip, өzara tәjirıbe almasý үshin Қazaқstan astanasynda bas қosyp otyrmyz. Қazirgideı bүkil әlemdi sharlaғan ekonomıkalyқ daғdarys jaғdaıynda өtip jatқan bұl forýmnyң maңyzy zor dep bilemin. Bizdiң halқymyzda «қamdanғan қapy қalmaıdy» degen maқal bar. Osy oraıda, alқaly basқosýymyzda қoғamdy tolғandyryp jүrgen mәselelerdi sheshý joldaryn birlese otyryp қarastyramyz dep oılaımyn. Bүgin ІІ Astanalyқ Ekonomıkalyқ forým jұmysy tabysty өtedi dep senemin», - dedi. Astanalyқ ekonomıkalyқ forým қıyn kezeңde өtip jatқanyna toқtalғan Memleket basshysy, Қazaқstan TMD elderiniң ishinde birinshi bolyp әlemdik daғdarystyң әserin sezingenin, alaıda elimizde osy tektes қıyndyқtardan өtý baғytynda aýқymdy jұmystardy atқarylғanyn jetkizdi. Atap aıtқanda, Қazaқstan қarjylyқ myғymdylyқtyң tıisti қoryn құrdy. Birinshi kezekte Ұlttyқ қorda jınaқtalғan қarjyny aıtýғa bolady. Forým barysynda sheteldik ғalymdar Қazaқstannyң bүginde daғdarysқa қarsy әzirlegen aıқyn baғdarlamasyna oң baғasyn berip otyrғandyқtaryn jasyrmady. Makroekonomıkalyқ қarjylyқ tұraқtylyқty қamtamasyz etý, jyljymaıtyn mүlik naryғyndaғy problemalardy sheshý, aýyl sharýashylyғyn қoldaý, shaғyn jәne orta bıznesti қoldaý sharalary boıynsha tıisti jұmystar atқarylғanyn aıtyp өtken Memleket basshysy, osy maқsattarғa 18 mıllıardқa jýyқ AҚSh dollaryn bөlingenin, bұl elimizdegi ІJӨ-niң 14 paıyzyn құraıtynyna toқtaldy. Өz sөzinde bүginde әlemdik қarjy jүıesi қazirgi zamanғy өmirdiң sұranystarynan қalys қalyp otyrғandyғyn jәne bұl bүkil әlemniң damýyn tejep keledi, - dep қadaı aıtty Prezıdent, «kez kelgen өndiristiң damýy negizinde onyң tehnologııasyn jaңartý jatyr. Әr tehnologııanynyң tүbegeıli jaңartylýy onyң paradıgmasyn aýystyrýdy kөzdeıdi. Al paradıgmanyң tүbegeıli jaңarýynyң negizi -bұl tүbegeıli ınnovatsııa. ıAғnı bұl ekonomıka men қoғamnyң kez kelgen salasynyң jaңarý jүıesiniң әrtүrli үsh қabaty», dedi. Elbasy өz sөzinde, eger jaқyn arada ekonomıkalyқ paradıgmanyң bazalyқ jaңarýyn tүbegeıli jasalmasa, onda әlemde aýyrpalyқtardan shyғý қıynғa tүsedi, dep atap өtti. Osy oraıda tүbeıgeli jaңarýdyң bir josparyn Қazaқstan ұsynyp otyr. Әlemdik valıýtalyқ-қarjy jүıesindegi tereң қaıshylyқtar onyң arhıtektýrasyn reformalaýdy anyқ kөrsetýde. Reformalaý үsh mәseleni қarastyrady. Birinshisi, bұl jaңa paradıgmanyң izdenisi, jaңa ғasyrdyң қaterleri men қaýipterine sәıkes әlemdik ekonomıkanyң bazalyқ paradıgmatıkasyn jүrgizý. Ekinshisi, әlemdik geoқarjylyқ tehnologııalardyң jaңarý joldaryn HHІ ғasyrdyң basyndaғy deңgeıine jetkizý. Әlemdik valıýta-қarjylyқ jүıesin ony negizgi paıdalanýshylardyң bazalyқ mүddelerine, maқsattarғa jәne құndylyқtaryna retteý. Al үshinshisi, jaһandyқ daғdarystan shyғýdyң magıstraldy joly retinde әlem men adamzattyң tүbegeıli jaңarýy maқsatyn sheshý baғytynda valıýtalyқ-қarjylyқ құraldardy қaıta iske қosý. Osy oraıda Elbasy jaңa үılesimdi jүıeniң damý negizi - jaңa әlemdik valıýta bolatynyna senimdiligin bildirdi. «Bүgingi kүni әlemdik valıýta emıssııalary osy valıýtany paıdalanatyn memleketterdiң, әlemdik қaýymdastyқtyң baқylaýynda bolmaı otyr. Bұl өz kezeginde bүgingi әlemdik valıýtalyқ jүıe қyzmetin adamzat damýynyң maқsatyna saı kelmeıtinin kөrsetedi. Bұl jүıe naқty tүrde ýaқyttyң tezine shydamaıtyndaı bolyp eskirdi. Men jaңa үılesimdi jүıeniң damý negizi - jaңa әlemdik valıýta bolatynyna senimdimin. Bұl үshin eң aldymen әlemdik valıýta týraly әlemniң basym elderiniң parlamentterimen қabyldanғan, BҰҰ-men maқұldanғan jalpy zaң bolýy shart. Bұl naryқta jekelegen toptar, әlemdik valıýta emıtenti үshin kez-kelgen artyқshylyқtardy boldyrmaý қajet. Mұndaı jүıe adamzat tarıhyndaғy alғashқy zaңdy әlemdik valıýtany құrýdyң negizi bolatyn edi», - dedi Elbasy. Bұl үshin eң aldymen әlemdik valıýtanyң eski deffektileriniң jүktemelerin shektep nemese қaıta bөlip, ony өңirlik, құrlyқaralyқ valıýtalyқ birlikterge jiktegen oryndy bolar edi. Alқaly keңes barysynda Memleket basshysy EýrAzEҚ aıasynda biregeı valıýta engizýdi ұsyndy. «Әlemde өңirlik, memleketaralyқ eseptesý birlikterin daıyndaý үderisi birneshe onjyldyқtar boıy jalғasyp keledi. Bұndaғy alғashқy қarlyғash «eýro» boldy. Biz bұғan ұқsas үderisterdiң Azııanyң barlyқ jerlerinde jүrgizilip jatқanyn baıқaımyz. Parsy shyғanaғynda, Latyn Amerıkasynda, Oңtүstik Shyғys Azııada, osyndaı үderister baıқalady. Қazirgi kүni Қazaқstan da өziniң өңirlik, құrlyқaralyқ yқpaldastyқtaғy әriptesterimen birge өңirlik, yқpaldastyқ birlestikter құrý arnasyna jұmys isteýde», - dedi Memleket basshysy. Sonymen birge, N. Nazarbaev bүgingi kүni EýrAzEҚ memleketteriniң daғdarys құbylystaryn, aýyrtpashylyқtaryn tөmendete alatyn mүmkindikteriniң bar ekendigin atap өtti. Prezıdenttiң pikirinshe, ishki yқpaldastyқ birlikte өzindik, biregeı, memleketaralyқ, қolma-қolsyz, eseptesý-tөleý birligin engizýge de bolady. Bұnyң baғyty әlemdik valıýtanyң shaıқalýyna tәýeldi bolmaýy tıis. Jaңa valıýtalyқ jүıe қazir қalyptasyp қoıғan valıýtalyқ jүıeni kүıretpeı-aқ tұraқty, ұzaқmerzimdi ınfraқұrylymdy jүrgizýge, ınvestıtsııalaýғa, aғymdaғy tranzaktsııalardy jedel jүrgizýge mүmkindik beredi. Bұl jүıe memleketaralyқ sýbektiler arasynda қolma-қol aқshasyz tranzaktsııany қamtamasyz etip, zaңdy jәne jeke tұlғalar үshin EýrAzEҚ-tiң ishki jәne syrtқy қyzmetinde paıdalanýy tıis. Jәne bұl jүıe EýrAzEҚ memleketterine jәne әlemdik қaýymdastyқ mүddesine ıkemdelýi shart. Memleket basshysy, sondaı-aқ bұndaı memleketaralyқ, elektrondy esepteý birliginiң ataýyna mysaldar keltire otyryp, ony «EýrAz» nemese «EýrAzııa» dep ataýғa bolatynyn da atap өtti. «Bұl maқsatta arnaıy jұmys tobyn құrý қajet. Biz osyndaı topty Қazaқstanda қabyldaýғa, olardyң jemisti jұmys isteýine jaғdaı jasaýғa әzirmiz», - dedi N. Nazarbaev. Bүgingi forýmғa қatysýshy қonaқtar әlemdik valıýtany engizý jөnindegi ұsynysty қoldap otyrғandyқtaryn baıқatty. «Bizdiң ortaқ valıýtany engizý jөnindegi ұsynysymyz tym batyl estilýi mүmkin. Biraқ meniң osy forýmғa қatysýshy delegattarmen өtkizgen kezdesýlerim olardyң bұl ıdeıany қoldaıtyndyғyn kөrsetti. Olardyң ishinde Nobel syılyғynyң ıegerleri Robert Mandell, Edmýnd Felps jәne taғy basқa sheteldik meımandar bar. Olar bұl ıdeıany қoldaıdy jәne bizdiң osy baғyttaғy kөzқarasymyz birdeı bolyp otyr. Bүgin Astanadaғy II Ekonomıkalyқ forýmғa әlemdik elıtanyң kөshbasshylary jınaldy. Olar - bolashaққa kөz tastap, naқty boljam jasaı alatyn kәsibı mamandar. Sondyқtan bүgin talқyғa salynyp otyrғan әlemdik valıýta mәselesi kөptegen halyқaralyқ jıyndardyң pysyқtaýyna tүsip, aғymdaғy jyly sәýir aıynda өtetin memleket basshylardyң basқosýynda negizgi mәsele retinde қarastyrylady dep senemin. Al osy jұmysқa II Astanalyқ ekonomıkalyқ forým bastaý bolady dep bilemin», - dedi Elbasy Nұrsұltan Nazarbaev. Keshe, naýryzdyң 10-ynda Aқordada Elbasynyң қabyldaýynda bolғannan keıin өtken brıfıngte Nobel syılyғynyң ıegeri Robert Mandell tүbinde jaһandyқ valıýta paıda bolýy mүmkin ekenin, alaıda aldaғy 5 jylda jaһandyқ jaңa valıýtanyң paıda bolý yқtımaldyғy 100 paıyzdyң 30-yna teң ekenin aıtyp өtken edi. Forým barysynda R. Mandell әlemdik biryңғaı valıýtany tıimdi jүzege asyrý formýlasyn tabý қajet jetkizdi. «Ekinshi dүnıejүzilik soғystan keıin Brıtanııa men AҚSh josparlarynda әlemdik jүıede ғalamdyқ biryңғaı valıýta engizý mәselesi қaralғan bolatyn. Biraқ, bұl shara AҚSh tarapynan saıası mәseleler týyndaғandyқtan, onyң үstine bұndaı valıýtany құrý tүsinigi jәne onyң tıimdiligi týraly jetkiliksiz jұmystar қamtylғandyқtan aıaқsyz қalғan bolatyn. Sodan 20 jyl өtkennen keıin shamamen, 1965 jyldary dollarғa қatysty problemanyң bar ekendigi anyқ baıқaldy. Өıtkeni, birқatar memleketter dollardy satyp alsa, AҚSh-қa dollardy altynғa қaraı konvertatsııalaý mәselesi tұrdy. Bұl jұmystyң өzi oңaı bolғan joқ. Bұl kezeңde de әlemdik valıýtany engizý mүmkindigi týraly әңgime қozғalyp, onyң altyn қorynyң kepilinsiz iske aspaıtyny sebepti ıdeıa ary қaraı damymaı қaldy. Shyndyғynda, daғdarys týyndaғan barlyқ kezeңderde әlemdik biryңғaı valıýta құrý týraly sөz bolyp otyrdy. Al bүgingi kүni bұny tıimdi jүzege asyrý formýlasyn oılap tapsaқ, onda bұl өte dөp ıdeıa bolatyn edi», deıdi R. Mandell. Sonymen birge, ғalym «Үlken 20 el toby» osy mәseleni talқylap, Halyқaralyқ valıýta қory janynan komıtet құrsa dұrys bolar edi degen oıyn aıta kele, ҚR Prezıdenti N. Nazarbaevtyң әlemdik biryңғaı valıýta jүıesin engizý týraly ıdeıasyn қoldaıtyndyғyn bүkpeı aıtty. Қazaқstannyң jүıeқұraýshy bankterge қoldaý kөrsetýi қadamyn oң baғalaıtynyna toқtalғan R. Mandell, «men keıbir bankterdi ýaқytsha memleket қaramaғyna alý kerek bolғanyna senimdimin. Қazaқstanda bolғan jaғdaıdy қajetti қadam dep aıtar edim», - dedi. Sonymen қatar daғdarystan shyғý mәselesine sholý jasaғan ғalym, «eger Federaldyқ rezervtik jүıe ekonomıkaғa aқshany salýdy jalғastyra tүsse, onda AҚSh ekonomıkasy bıylғy jyldyң үshinshi toқsanynda қalpyna kele bastaıdy. Al Eýropalyқ ekonomıka keıinirek, ıaғnı aldaғy jyldyң basynda tүzelmek. Keıbir ekonomıkalar AҚSh-pen қatar jyljyp, retsessııadan aғymdaғy jyldyң soңyna қaraı shyғa bastaıdy», dedi. Өz kezeginde ІІ Astanalyқ forým aıasynda Қazaқstanғa saparmen kelgen Nobel syılyғynyң laýreaty Edmýnd Felps әlemdik қarjy daғdarysynan shyғýdyң joly қarjy sektoryn қaıta ұıymdastyrý men bankterdiң jaңa klasyn құrýda jatқanyn aıtady. Ony eңserýge baılanysty өziniң pikirimen bөlisken ol, «bұl daғdarystan shyғý baғytynda biz қarjy sektoryn қaıta ұıymdastyrýymyz қajet. Biz bұrynғy қalpyndaғydaı kommertsııalyқ ınvestıtsııalyқ bankterdi қaıta jasamaýymyz kerek. Biz bankterdiң jaңa klasyn құrýymyz shart. Olar ұzaқ merzimdi ınvestıtsııalar men ınnovatsııalar үshin bıznes-құrylymdarғa zaemdar berýge mamandandyrylatyn bolady», - deıdi Sonymen birge bүgingi alқaly keңes barysynda Islam Damý banki Қazaқstanmen yntymaқtastyқty nyғaıtýғa nıetti ekenin bildirdi. Islam Damý banki bүginge deıin Қazaқstanda birқatar maңyzdy jobalarғa қatysyp otyrғandyғy belgili. «Өzimizdiң tarapymyzdan ıslamdyқ қarjylandyrý ınstıtýttaryn bekitý үshin Қazaқstanғa қajetti tehnıkalyқ, protsedýralyқ қoldaý kөrsetýdi baқylaýғa alýғa daıynbyz. Bұl sharalar әlemdik daғdarys kezinde өte maңyzdy. Sebebi ıslam bankteri men ıslamdyқ қarjylandyrý ınstıtýttary daғdarys kezinde өzderiniң tұraқtylyғyn kөrsete bildi. Atap aıtқanda, olardaғy ұstanymdar basқa қarjylandyrý ınstıtýttaryna қaraғanda erekshe», dedi keshe Elbasynyң қabyldaýynda bolғannan keıin өtken brıfıngte atalғan banktiң prezıdenti Ahmad Mohamed Әlı әl-Madanı. Sonymen, erteң, naýryzdyң 12-sinde jalғasyn tabatyn forýmnyң plenarlyқ otyrysynda ekonomıkanyң jiligin shaғyp jүrgen basқa da tanymal ғalymdardyң tarapynan tүrtip қoıarlyқ ұsynystar bolatynyna senimimiz mol. Astanada құrylғan bұl pikiralmasý alaңy қazirgi daғdarys kezinde tıisti rөl atқaryp otyrғandyғy da mәlim. Bүgin belgili bolғanyndaı, ІІІ Astanalyқ ekonomıkalyқ forýmdy 2010 jyldyң shilde aıynda өtkizý josparlanyp otyr. Bұl eki forýmnyң aralyғynda әlemdik ekonomıkany tұraқtandyrý boıynsha maңyzdy sheshimder қabyldanatynyna senim mol.