EKSKLıÝZIV: Dana Abaıdyń urpaqtary
Shyńǵystaý baýraıynda dúnıege kelip, aýyl moldasynan saýat ashyp, Semeı medresesinde dáris alǵan Abaıdyń aqyldy áje - Zereniń, aıaýly ana - Uljannyń tárbıesin alyp, Qunanbaıdaı áke, el aǵasynyń qamqorlyǵyn kórýi, jaqsy-jamandy jastaıynan ańǵaryp, áke erkimen el isine jastaı aralasqany onyń tez eseıýine septigin tıgizedi. Jastaıynan el ishindegi aıtylǵan áńgime, sheshendik sózge qulaq túrip, birtindep sulý sózdiń máıegin boıyna sińire bilgen Abaı ómirdi fılosofııalyq jaǵynan tereń uǵyna bildi. Onyń dúnıetanymy jalǵan dúnıe men barzaq ómiriniń shyndyǵy, Allanyń sózimen aıan boıynsha jazylǵan Quran-Kárimniń úlgisine súıengen ómirsheńdigimen erekshe edi.
Árıne, ýaqyt ozǵanymen Abaı jyrlaryn oqyǵan adam tereń oı qushaǵynda óz ómirin bajaılap zertteı, óziniń ishki dúnıesine úńile biledi. Abaı sózderinen ǵıbrat alady. Aqyn jazyp qaldyrǵan shyǵarmalar myń jyldan soń da mańyzyn joǵaltpaıtyny haq.
Abaıdyń «Qara sózderinde» de paıǵambar hadısinde aıtylǵan shyndyq tur. Abaı - biz úshin fenomen. Osy jyldar aralyǵynda dál Abaıdaı suńǵyla, Abaıdaı aqyl-oıdyń ozyq ıesi qaıta týa qoımaǵany haq. Ol qaıtalanbas dara tulǵa edi-aý... Qazaq halqy úshin jyrlary móldir bulaqtyń bastaýy edi. Osy kúnge deıin Abaı jyrlarynan sýsyndap, Abaıǵa eliktegen aqyn-jazýshylarymyz az emes. Ár ádebıetshi Abaıdyń shyǵarmalarynan nár alyp, Abaıdyń bastaýynan sýsyndaıdy, Abaıǵa eliktep boı túzeıdi. Abaı aıtqan ósıetti ómirlerine qaǵıda etip ustaıdy, Abaı sózin tý etip jelbiretedi, Abaı sózin mysal etedi.
Shyńǵystaý perzenti, zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Muhtar Áýezov Abaı ómirin, aqynnyń ata-tegin zerttep, rýhanı bolmysyn «Abaı joly» romanynda jazyp qaldyrdy, sol úshin birneshe jyl ter tókti, baǵa jetpes rýhanı qazyna qaldyrdy.
Muhtar Áýezovtyń lıberettosymen Latıf Hamıdı men Ahmet Jubanov «Abaı» operasyn jazdy. Sol sııaqty aqyn-jazýshylarymyzdyń shyǵarmalaryna arqaý bolǵan Abaı shyǵarmalary áli kúnge zerttelip keledi. Júregińniń túbine tereń boıla, Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla,- dep uly aqynymyz jyrlaǵandaı, áli de zertteýdi qajet etetin Abaı muralary ashylmaǵan qazyna, aqtarylmaǵan áńgime, jazylmaǵan dastan dese de bolǵandaı.
Abaı taqyryby bolashaq ǵalymdarǵa taýsylmaıtyn taqyryp ekeni daýsyz.
Abaı jas kezinen qazaqtyń aýyz ádebıeti men mádenıetin boıyna sińire otyryp, arab, parsy, shaǵataı tilderin úırenedi. Shyǵys ádebıetiniń alyptary Nızamı, Hoja Hafız, Naýaı, Fızýlı syndy aqyndardyń jyrlaryn jattap ósti. Keıin ol orys ádebıeti men tilin ózdiginen úırenip, orystyń uly oıshyldary Pýshkın, Gogol, Lermontov, Şedrın, Nekrasov sekildi aqyndardyń shyǵarmalarymen tanysty. Sonyń arqasynda dúnıetanymyn keńitip, bilimin shyńdaı berdi. Osyǵan oraı abaıtanýshy Muhtar Áýezov «Abaı óz halqynyń mádenı murasy men Shyǵys, Batys elderiniń rýhanı qazynasynan nár aldy» degen bolatyn. Abaı bilimin tolyqtyra júrip, qyryqtan asqan shaǵynda aqyndyqqa birjola den qoıdy. Halqyna asa qundy jyr jaýharyn qaldyrdy, aqylǵa toly qarasózin syıǵa tartty.
Endigi aıtpaǵym, Abaı ómiriniń jalǵasy - urpaqtary jóninde bolmaq. Men ózim biraz ýaqyttan beri Abaıdyń uly Aqylbaıdyń balasy Israıyldyń qyzy Kásıra apaımen aralasamyn. Tektiligi ár sózinen baıqalatyn, Abaı atasynan aýmaıtyn shóberesiniń tańdy tańǵa uryp aıtar áńgimesi de bir tóbe. Árıne, qanmen kelgen sheshendik bul kiside de basym. Áńgimesi tuşymdy, maǵynaly keletin apaıymyzdan babalar shejiresin sýyrtpaqtap suraǵanymda ol kisi áńgimesin áriden bastap edi: - Óz zamanynyń Abaı atamnyń úsh áıeliniń úlkeni Dildádan alty bala dúnıege kelipti. Tuńǵyshtary - Aqylbaı, odan keıingileri Ákimbaı, Ábdirahman, Maǵaýııa. Qyzdary - Gúlbadan, Raıhan. Ekinshi áıeli Áıgerimnen - Turaǵul, Mekaıl, Іzkaıl, Kenje týady. Úshinshisi - Ospannyń áıeli Erkejandy ámeńgerlikpen inisi qaıtys bolǵan soń alǵan eken, biraq odan bala bolmapty. Aqylbaı bir jasqa tolǵanda Qunanbaıdyń toqaly Nurǵanym apamyz baýyryna basypty. Aqylbaıdyń Álimqul, Áýbákir, Israıyl degen balalary boldy. Meniń ákem Israıyl orta boıly, baısaldy, óńdi kisi edi. Skrıpka, syrnaı, mandolın, sybyzǵy, dombyrany sheber oınaıtyn, kúıshiligi de bar edi. Ol óziniń «Búrkitshi», «Boran», «Qos qyz», «Bulaq jigit» sekildi birneshe kúılerin sheber oryndaıtyn. Sonymen qatar Abaı atanyń «Maı túni» atty kúıin óte sheber oryndaýshy edi. Al Aqylbaı atam ánshi, dombyrashy bolypty. Onyń «Daǵystan», «Zulys» degen poemalary bar. Anamyz Turar Káripjanqyzy aqjarqyn, kishipeıil jan edi. Anamyz alty qursaq kótergen. Kúlásh, Maıra degen eki qyzy, Saryjan degen uldary náreste shaqtarynda shetinep ketipti. Sóıtip júrgende Názıpa, Kúlzıpa dúnıege keldi de, men 1943 jyly týdym, - dep ózi týraly aǵynan jarylǵan edi.
Qazaq radıosynyń «Altyn qorynda» saqtalǵan bir habardaǵy Shyǵys Qazaqstan oblysy Zaısan qalasynda ómir súrgen Kúlzıpa Israıylqyzynyń kózi tirisinde aıtqan áńgimesi kóńil tolqytady:
- Abaı atam óz balalarymen qosa nemerelerin de arabsha oqytqan.
Araltóbe degen jerde Muhtar aǵamyz boldy da, bir-eki dóńnen keıin Tyshqan degen jerde bizdiń qoramyz boldy.
Ákem Israıyl ónerli bolǵanymen jýas, al sheshem sózge sheshen, sondaı pysyq adam boldy.
Abaı atamnyń jeri - Qaraýyl jerinde úlken dóń bar. Jazyqta taý bar edi. Biz Qaraýylda turdyq. Keıin Ospan atamnyń qoryǵy Jıdebaıǵa kóship keldik. Jıdebaıda Abaı atamnyń mýzeıi ashyldy. Qur tórt qabyrǵa. Mýzeıdi ashqan soń ákem basqardy. Bunyń bári soǵysqa deıingi oqıǵa. Qazaqı tósek, dombyra, aıaq-tabaq, qazan-oshaq, jez samaýyryn, syrmaq, kilem deısiń be, bárin el bolyp jınaı bastady.
Israıyl Abaı atasy qaıtys bolǵanda segiz-toǵyzdaǵy bala eken. «Atamyzdyń kózi ótkir adam edi. Abaı atam jaılaýda qaıtys boldy. Jaılaýda qaıtys bolǵanmen arbaǵa salyp, on segiz shaqyrym jerdegi Jıdebaıǵa ákep qoıdy. Jaılaýdan, Qaraýyldan, joldan qosylǵan adamdar jylap-eńirep, atamdy jerlegen edi» dep, óz ákem Israıyl aıtyp otyratyn».
Aqylbaıdan týǵan úsh uldyń úlkeni Álimquldan Baǵyfýr, Shábáp jáne Taıyr esimdi úsh ul, Ǵazıza, Zábish, Qaýash degen úsh qyzy bolǵan.
Shábap erterekte qaıtys bolǵan. Odan urpaq joq. Al Baǵyfýrdan Ernest, Baýer, Aıdar atty uldary qalady. Ernesten týǵan Aıdos qazir Almatyda turady. Al Aıdar bolsa Sank-Peterbýrgten oqý bitirip kelgen uly Danııarmen birge Aqtaýda turady. Danııardyń da eki qyzy bar.
Oqyǵan-toqyǵany mol Baýer úılenbeı jatyp qaıtys bolady.
Álimquldyń Ǵazızasy da erte kóz jumdy. Zábishten Baǵıra, Baǵıradan Vıra, Kenje esimdi eki qyz bar. Al Qaýash apamyzdan Tele, Roza, Láıla esimdi úsh qyz jáne bir ul qalǵan. Bári de búginde Semeıde turady.
Osy jaıly maǵlumat bergen Kúlzıpa apaı bala kezinde qaıta oraldy:
- Qyzdardyń jóni bir basqa. Meniń Sarjan degen baýyrym keremet aqyldy boldy. Óler bala ójet bolady eken. Úıdegi qyzdar shekisip qalsaq, «apaılar, qoıyńdarshy, qoıyńdarshy» dep shyr-shyr etetin. Sarjan qaıtys bolǵanda sheshem jyndanyp kete jazdaǵan. Segiz qyzdyń ishinde ósken segiz jasar Sarjan ólgende áke-sheshemnen basqa búkil áýlet, aýyl bolyp qaıǵyrdy.
Asharshylyq jyly el-jurtymyzdy tastap, Semeıge ketip qaldyq. Áke-sheshemiz shanaǵa otyrǵyzyp, tekemetke orap bizdi qalaǵa alyp ketti. Tekemettiń shetin kóterip qoıdy. Bala emespiz be, syǵalap qarasaq, aınala qoısha qyrylǵan ólikter.
Biz Ekeı deıtin baıdyń kireberisine ornalastyq, qara nanǵa zar bolǵan kúnder ótken,- dep Kúlzıpa apaı kózine jas alǵan-dy.
Kúlzıpa Israıylqyzynyń aqyndyq shabytynan týǵan jınaǵy jaryq kórdi. Ol kisi Abaı atasyna arnap:
Botasyz nardaı bozdaǵan, Ǵasyrlar ótti tizilip. Óleńiń seniń tozbaǵan, Tozsa da taýlar mújilip. Tyńdadyń zaryn jarlynyń, Qıyla kúıdiń muńyna. Urpaqqa ańyz ómiriń, Nadandar muny uqty ma? Zamannan óttiń qamshy jel, Alystyń jalǵyz muńmenen. Asyl sóz qaldy máńgi bop, Ótse de ǵasyr jylmenen. Túnekti jaryp shyqty úmit, Óshpeıtin ómir bir óziń. Ónege aıtqan uqtyryp, Máńgilik bizge jyr óziń,- dep bir kezde tolǵaǵan eken. Kúlzıpa apaıdyń jyrlary merzimdi baspasózde ara-kidik jarııalanyp turatyn. Kúlzıpa Israıylqyzy 19 nemere, 21 shóbere, eki shópshek súıgen baqytty ana edi. Birer jyl buryn qaıtys boldy.
Aqylbaıdyń Áýbákir degen balalarynan qalǵan urpaqtardyń naqty sany beımálim. Biraq onyń Ǵabdysálim, Álıhan esimdi balalary keshegi 1941 jylǵy soǵysta qaza tapqan. Áýbákir atamyzdyń ózi Ońtústik Qazaqstanǵa jer aýyp, sol jaqta qaıtys bolǵan desedi.
Osy bir qysyltaıań kezde Baǵyfýr Israıyl balalaryna kómek berip, qanatynyń astyna alady.
Israıyl otbasymen Semeıden Syntas degen jerge, odan Jarma aýdanynyń Qazanshuqyr degen jerine kóship keledi. Keıin Georgıevka degen jerge kóship keldi, ol jerde Baǵyfýr aǵalary kadrlar bóliminde istedi.
Kúlzıpa apaı jazýshy Ázilhan Nurshaıyqovpen bir synypta oqypty. Keıin ata-anasymen Balajal degen jerde turypty. Sol jerden bes-alty shaqyrymda «Jeti úı Tobyqty» dep atap, aǵaıyndar úı salady.
Bir kúni Baǵyfýr aǵasy Kúlzıpaǵa báteńke satyp áperedi, sonda kishkentaı qyz jańa dúnıeni kııýge aıap, jeti shaqyrym moınyna asyp alyp jalańaıaq kelgen eken, balalyq qoı.
Qaı jerde Baǵyfýr qyzmet etse, sol jerde Israıyl otbasymen panalap júrgen eken. Keıinnen Baǵyfýr Myńbaev atyndaǵy qoı sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda qyzmet atqarady.
Abaı urpaqtaryna ıadrolyq synaqtyń da áseri bolmaı qoıǵan joq. Israıyl atamyz qyltamaqtan qaıtys bolady.
Al Kásıra Israıylqyzynyń balalyq shaǵy Jıdebaıda ótipti. Mektepke bararda ol ata-anasymen Qaraýylǵa kóship kelipti. Abaı atamyzdyń urpaǵy dep mekteptiń tusynan ákimshilik úı bergen eken. Birde Almatydan Muhtar Áýezov kelip, «Kásırany oqýǵa jiber» dep ótingen eken. Kásıra bolsa úı sharýasyna, malǵa qarap otyrǵan ata-anasynyń jalǵyz qolqanaty edi. Sodan onjyldyqty bitirgen soń ata-anasy qyzdaryn Almatyǵa jiberedi. Kásıra Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirip, Amanjol esimdi jigitke turmysqa shyǵady. Qazir bes qyzdyń anasy.
Abaıdyń shóberesi, ıaǵnı báıbishesi Dildádan týǵan uly Maǵaýııadan taraıtyn Ishaǵy Jaǵyparqyzy 92 jasynda dúnıeden ozdy.
Apaly-sińlili Ishaǵy (1922 jyly týǵan) men Ǵazel (1925 jyly týǵan) Maǵaýııanyń balasy Jaǵypardan taraıdy. Qazaq ádebıetinen oryn alǵan "Eńlik-Kebek", "Medǵat-Qasym", "Abylaı" poemalarynyń avtory Maǵaýııadan qalǵan urpaqtar osy kisiler edi. Búginde Ishaǵy apamyz da o dúnıelik boldy. Ǵazel Jaǵyparqyzy Almatyda turady. Jaǵyparda úsh qyz, eki uly bolǵan desedi.
Abaı atamyzdyń onshaqty urpaǵy Uly Otan soǵysyna qatysqan eken. Solardyń ishinde Joshyhan Maǵaýın men Ishaǵy Jaǵyparqyzy da bar edi. Joshyhan tiri bolsa Abaı atasynyń jolyn qýyp, belgili aqyndardyń biri bolar edi.
Nebir zar zamandardy basynan ótkerip, oqý-bilim izdep, jaryq sáýlege umtylǵan Abaı urpaqtarynyń arasynda óner-bilimge qushtar shóbereler men shópshekter ósip keledi.
Abaı Qunanbaev izgiliktiń gúlin egip, zamana aǵymyna ún qosqan, búginde álem tanyǵan shoqtyǵy bıik uly tulǵa.
Qazaq radıosynyń áýe tolqynynan úzbeı nasıhattalyp turatyn Abaıdyń «Qara sózi», Muhtar Áýezovtyń «Abaı» epopeıasy, «Abaı» radıoqoıylymy», «Tatıananyń qyrdaǵy áni» habarlary men Іlııa Jaqanovtyń «Aqylbaıdyń áni», «Abaıdyń án murasy», «Abaı arııasy», «Qarańǵy túnde taý qalqyp» shyǵarmalary, Kemelbek Shamataevtyń Abaı Qunanbaevtyń týǵanyna 150 jyl tolýyna oraı daıyndaǵan «Asyl sózdiń astarlary» atty 45 habary, Sultanǵalı Sadyrbaevtyń «Men bir jumbaq adammyn» habarlarymen qosa Latıf Hamıdı men Ahmet Jubanovtyń «Abaı» operasy, 500-ge jýyq ár oryndaýdaǵy Abaı ánderi tyńdaýshynyń janyn baıytatyn qundylyǵymen erekshe.
90 jyldyq tarıhy bar Qazaq radıosynyń «Altyn qorynan» berik oryn alǵan Abaıdyń rýhanı bolmysyn zerttep, joǵary baǵa bergen qundy habarlardyń ishinde áli de zerttelip, tyńdaýshysyn tabatyn tyń dúnıeler barshylyq. Tek barymyzdy baǵalaı biletin halqymyz aman bolǵaı!
Altyn Imanbaeva, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri
