Egilgen aǵashtan jınalǵan qaǵaz kóp: Ekologııa mınıstrligi jospardan nege jańyldy
ASTANA. KAZINFORM — Eki mıllıard aǵash egý bastamasy alǵashqy jyldary-aq jospardaǵy mejege jete almaı, artta qala bastady. Qarqyndy qalpyna keltirip, qýyp jetý nege múmkin bolmaı qalǵanyn Kazinform analıtıkalyq sholýshysy anyqtap kórdi.
Qaǵaz júzinde bári jaqsy bolatyn
Adam áreketi áserinen jer sharynda jyldan jylǵa aýa temperatýrasy kóterilip keledi. Ásirese, bizdiń Ortalyq Azııa aımaǵynda temperatýra ortasha álemdegi kórsetkishten eki ese jyldam jylynyp jatyr. Muzdyqtar erip, shóldi alqaptar kóbeıip keledi, sý tapshylyǵy qatty bilinip, tabıǵı sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılar jıilep ketti.
2023 jyly Dýbaıda ótken Klımat jónindegi dúnıejúzilik sammıtte sóz sóılegen Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev jahandyq jylynýǵa qatysty boljamdardy ortaǵa saldy.
— 2050 jylǵa qaraı jahandyq temperatýranyń 1,5 gradýsqa deıin kóterilýin shekteı alǵanymyzben, Ortalyq Azııa elderi báribir temperatýranyń 2,5 gradýsqa deıin joǵarylaý máselesimen betpe-bet keledi. Bul sý tapshylyǵyna, qatty ystyqqa, shólge jáne ekstremaldy gıdrologııalyq qubylystarǵa ákep soqtyrady, — dedi Memleket basshysy.
Qazaqstan bul rette ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartý boıynsha keshendi jumys júrgizip keledi. Onyń mańyzdy bóligi retinde Prezıdenttiń bes jyl ishinde orman qorynda 2 mıllıardtan astam, al eldi mekenderde 15 mıllıon aǵash otyrǵyzý týraly tapsyrmasyn atap ótýge bolady. Tapsyrma 2020 jylǵy Joldaýda aıtylǵan edi.
Ne isteldi? Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń málimetinshe, 2021-2024 jyldary respýblıka boıynsha 1 mıllıard 150 mıllıon kóshet otyrǵyzylǵan. Jumys júrip jatyr, biraq jospardan qalyp qoıdyq. Óıtkeni bastapqyda 2025 jyldyń sońyna deıin 2 mlrd aǵash egý kózdelgen bolatyn. Biraq birqatar sebepterge baılanysty bul merzim 2027 jylǵa deıin shegerildi.
Tsıfrlar ne deıdi? 2022 jylǵy qyrkúıekte Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi 2021 jyly 66 myń ga aýmaqqa 138 mln aǵash egilgenin habarlaǵan edi.
2022 jyly 166 myń ga jerge 283 mln aǵash otyrǵyzyldy.
2023 jyly 340 mln dana kóshet egildi.
Keltirilgen sandardan aǵash egý qarqynyn baıqaýǵa bolady. Úsh jylda 761 mln aǵash otyrǵyzyldy. Al bes jylda eki mıllıardqa jetý úshin jylyna 400 mln aǵash otyrǵyzý kerek edi. Bul jaǵdaıda úshinshi jyly aǵash sany 1,2 mlrd-qa jetýi kerek edi, bul mejege biz tek 2025 jyldyń ortasyna qaraı ǵana jaqyndadyq.
Edáýir keshigý, árıne, nazardan tys qalmady. 2024 jylǵy naýryzda mınıstrliktiń keńeıtilgen alqa otyrysynda bir jyl buryn aǵash egý boıynsha jyldyq jospardyń 73%-y ǵana oryndalǵany atap ótildi. Aqmola (83%), Aqtóbe (66%), Pavlodar (5%), Qaraǵandy (12%), Qostanaı (45%), Qyzylorda (82%) jáne Soltústik Qazaqstan (77%) oblystarynda, sondaı-aq «Semeı ormany» (47%), «Býrabaı» MUTP (42%) jáne «Jasyl aımaq» RMK (76%) kásiporyndarynda tıisti jumys júrgizilmegen.
Negizgi problemalardyń biri — qarjy tapshylyǵy, sonyń saldarynan orman tuqymdary men egý materıaldary jetispegen.
Onyń ústine, alqa májilisinde jospardaǵy kórsetkishti qýyp jetý ekitalaı ekeni aıtyldy. 2024 jáne 2025 jyldary aǵash egý úshin pıtomnıkter eń kóp degende 242 mln dana kóshet qana bere alady dep boljanǵan.
Jospar qalaı ózgerdi?
Endi máseleniń mán-jaıyna toqtalaıyq. Bastapqyda oblys ákimdikteri ormandardy molyqtyrý jáne qalpyna keltirý jónindegi 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan josparlaryn bekitip, Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligimen kelisti.
tabigat.gov.kz saıtynda «2 mlrd aǵash otyrǵyzýdyń ınteraktıvti kartasy» bóliminde bul máseleniń egjeı-tegjeıimen tanysýǵa bolady. Resýrs qoǵamdyq monıtorıng júrgizý úshin quryldy jáne OKQ brıfıngteriniń birinde atap ótilgendeı, «orman sharýashylyǵy is-sharalary júrgizilgen saıyn jańartylyp otyrady».
Mysaly, Aqmola oblysyn alaıyq. 2025 jylǵa deıingi keshendi (bastapqy) josparda kelesideı aǵash sany egiledi dep kútilgen bolatyn:
2021 j. — 6,8 mln dana
2022 j. — 9,3 mln dana
2023 j. — 22,3 mln dana
2024 j. — 60,2 mln dana
2025 j. — 74,9 mln dana.
Qarjylandyrýǵa kelsek, orman egýge, jobalaý-izdestirý jumystaryn júrgizýge, orman tuqymdaryn jınaýǵa, óńdeýge jáne saqtaýǵa, otyrǵyzý materıalyn ósirýge, jańa pıtomnıkter qurýǵa jáne t.b. Aqmola oblysy boıynsha kelesi somalar (jergilikti bıýdjet) qarastyrylǵan:
2021 j. — 581 mln teńge
2022 j. — 6,5 mlrd teńge
2023 j. — 2,2 mlrd teńge
2024 j. — 4 mlrd teńge
2025 j. — 3,9 mlrd teńge
Bul, esterińizge sala keteıik, 2021 jylǵa belgilengen bastapqy jospar bolatyn. Sosyn olar ózgerdi. Saıttyń atalǵan bóliminde eski josparlar (2025 jylǵa deıingi) PDF qujat túrinde saqtalsa, jańa josparlar (2027 jylǵa deıingi) keste túrinde berilgen. Olardy salystyrý, sondaı-aq basqa da derekterdi zertteý jaǵdaıdyń qalaı ózgergenin kórýge múmkindik beredi.
Atap aıtqanda, Aqmola oblysy boıynsha 2025 jyly buryn josparlanǵandaı 74,9 mln emes, 17,9 mln aǵash egý kózdelgen.
Degenmen, kestege sensek, tipti jańa «jeńildetilgen» jospar da oryndalmaı otyr. Aqmola oblysynda is júzinde 11,6 mln aǵash egildi, bul talap etilgennen 6,3 mln-ǵa az. Árıne, jyl áli aıaqtalǵan joq jáne sandar ózgerip jatyr. Alaıda shildege kelip jettik, kestege qaraǵanda, keıbir óńirler aǵymdaǵy jospardyń ¼ bóligin de oryndamaǵan (08.07.2025 kúngi derekter).
Mysaly, ShQO-da 944 myń aǵash otyrǵyzyldy, al jyl sońyna deıin 14,8 mln aǵash egý kerek. Túrkistan oblysynda 38,2 myń egilgen, al qajet meje — 27,1 mln. Basqa óńirler boıynsha málimetterdi siltemedegi kesteden kórýge bolady. Ondaǵy sandar apta saıyn ózgerip otyrady, sondyqtan jyl sońyna deıin artta qalý kórsetkishi azaıady degen úmit bar. Biraq bıylǵy jospar oryndalmaı qalady degen qaýip te joq emes.
Aǵash egildi degenimizben, ol ósip shyǵady degen sóz emes
Taǵy bir nazar aýdarǵymyz keletin jaıt — otyrǵyzylatyn materıaldyń tirshilikke beıimdiligi. Óıtkeni egý men ósip shyǵý — eki bólek nárse.
2021 jyly Kazinform basqa BAQ-tarmen qatar «Býrabaı» ulttyq parkine shaqyryldy, onda jýrnalısterge orman qory aýmaǵynda aǵash egý boıynsha júrgizilip jatqan jumystar týraly aıtyldy. Sol kezde «ádette Aqmola oblysy boıynsha ósip ketý kórsetkishi 75%» degen aqparat aıtyldy.
Bul jalpy statıstıkada eskerile me, álde otyrǵyzylǵan aǵashtardyń jalpy sany ǵana alyna ma? Túgendeýden keıin jospar túzetile me? Esep berilgen mıllıondaǵan kóshetterdiń qanshasyn jalpy statıstıkadan syzyp tastaý kerek? Sebebi ol esepte sińip úlgermegenderi bar ǵoı…
Premer-Mınıstr byltyr qazan aıynda osy máseleni qatań synǵa aldy. Úkimet otyrysynda Oljas Bektenov ákimdikterdiń jersingen ósimdikterdiń naqty paıyzy týraly jaq ashpaı otyrǵanyn atap ótti.
Basqasha aıtqanda, esepterde kórsetilgen shynaıy orman emes, eger jappaı tekserý júrgizilse, sandar áldeqaıda az shyǵýy múmkin. ıAǵnı, jospar oryndalmaı, túzetiletininen bólek, usynylǵan derekter de suraq týdyrady.
Otandyq buqaralyq aqparat quraldary sol otyrystan keıin, mysaly, Aqmola men Jetisý oblystaryndaǵy ólsheý nátıjesi boıynsha úsh jyl ishinde egilgen kóshetterdiń ósip ketý kórsetkishi 60%-dan aspaǵanyn habarlady.
Oljas Bektenov Úkimet otyrysy barysynda ákimdikterdi kóshet sany jóninde qate aqparat bergeni úshin jazalaý qajet dep atap ótti.
Kóp qarjyny talap etetin aýqymdy joba retinde 2 mıllıard aǵash otyrǵyzýdyń ár qadamyn jiti baqylap otyrý jáne jalǵan esep faktileri bolsa, quqyqtyq baǵalaý qajet.
Jobanyń mańyzy jaıly
Aǵash egý bastamasy el úshin nege sonshalyqty mańyzdy? Óıtkeni aǵash otyrǵyzý ekojúıeni qalpyna keltirýge múmkindik beredi, shyǵaryndylardy azaıtýǵa jáne jergilikti bıoalýantúrlilikti saqtaýǵa yqpal etedi, paıdalanylmaı otyrǵan sanatyna jatatyn tozǵan jerlerdi qalpyna keltirýdi jedeldetedi.
— Bizde, ókinishke qaraı, shamamen 90 mln gektar jer degradatsııaǵa, sonyń ishinde shóleıttenýge ushyraǵan. Bul qubylyspen kúres kóbinese Ekologııa mınıstrligi arqyly júredi, — dep atap ótti QR Májilisiniń depýtaty, «Aýyl» partııasynyń jetekshisi Serik Egizbaev BIZDIÑ ORTA podkastynda.
Onyń aıtýynsha, topyraq degradatsııasymen kúresý úshin Prezıdent aıtqan 2 mlrd aǵash egý tapsyrmasy óte mańyzdy. Óıtkeni jer erekshe kútimdi qajet etedi. Depýtattyń sózinshe, bir santımetr topyraqty qalpyna keltirý úshin shamamen 70-80 jyl qajet. Organıkalyq tyńaıtqyshtar shashý, kópjyldyq shópter egý de bul úderisti tezdetýi múmkin.
— «Aýyl» partııasynyń fraktsııasynda «Topyraqtyń qunarlylyǵyn saqtaý týraly» zań jobasy daıyndalyp jatyr, onda biz jer ıeleriniń topyraq úshin jaýapkershiligin qarastyrǵymyz keledi, óıtkeni qazir olar tek paıdalanyp otyr, — dep atap ótti Serik Egizbaev.
Jahandyq jylyný qaýpin eskersek, aǵashtar qala men aýyldarymyzdy shóleıtten qutqaratyn qalqan bolady. Aqparat úshin: bir túp sekseýil 4 tonna qumdy ustap qala alady.
Sondyqtan aǵash egý — jaı ǵana búginde sánge aınalǵan «jasyl» shara emes, bul — bolashaqta adamzattyń aman qalý máselesi. Sol sebepti bastamanyń júzege asyrylýyn qatań baqylaý kerek.
Joǵaryda atalǵan Úkimet otyrysynda Premer-Mınıstr egý qarqynynyń tómendigi, aǵashtardyń nashar sińisip ketýi jáne órt Prezıdent tapsyrmasyn ýaqytyly oryndaýǵa kedergi keltirip otyrǵanyn atap ótti.
Bul turǵyda ákimdikter sapaly jumys istep, mınıstrlik tarapynan naqty úılestirý júrgizilýi kerek ekeni aıtyldy, ókinishke qaraı, bul jumystar baıqalmaı otyr. Áńgime tıimsiz jospar, egý materıaldarynyń jetispeýshiligi týrasynda boldy.
Kórip otyrǵanymyzdaı, búgingi jaǵdaı da máz emes.
P. S. Taqyrypty egjeı-tegjeıli túsiný úshin Kazinform agenttigi bıyl 21 mamyrda Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligine saýal joldady. Biraq, ókinishke qaraı, mınıstrlik qyzmetkerleri jaýapty sozyp jiberdi. Sirá, kóp qaǵazdyń arasynan shyǵa almaı qalǵan shyǵar…