Ekinshi dúnıejúzilik soǵys: 1941 jylǵa deıin jáne 1945 jyldan keıin
ASTANA. KAZINFORM – HH ǵasyrda bolǵan adamzat tarıhyndaǵy eń zulmat soǵystyń aıaqtalǵanyna 79 jyl tolyp otyr. Osynaý surapyl qantógistiń tutanýyn Germanııanyń 1941 jyldyń 22 maýsymynda KSRO-ǵa shabýylymen bastap, aıaqtalýyn 1945 jyldyń 9 mamyrynda ótken Jeńis sherýimen túıindep júrmiz. Alaıda, Ekinshi dúnıjúzilik soǵystyń bastalý tarıhy tereńde jatyr.
Soǵys alǵysharty
1914-1918 jyldardaǵy Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin bodaýyndaǵy biraz jerden aıyrylyp qalǵan Germanııada Ulttyq sotsıalıstik nemis jumysshylar partııasy kúsh ala tústi. Partııa azdaǵan ýaqyttyń ishinde qaýqarly saıası kúshke aınalyp, bılik basyna 1933 jyly Adolf Gıtlerdiń kelýine yqpal etti.
1933 jyly jeltoqsanda Frantsııa men KSRO úkimetteri Eýropada Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart jasasý týraly birlesken usynys jasady. Germanııa, Ulybrıtanııa, Fınlıandııa, Chehoslovakııa, Polsha, Estonııa, Latvııa jáne Lıtvaǵa kelisimge qosylý týraly usynys berildi. Shart jobasy «Shyǵys paktisi» dep ataldy. Bul pakti Germanııa men Polshanyń oǵan qatysýdan bas tartýyna baılanysty oryndalmaǵan edi. 1934 jyly naýryzda Polsha Germanııamen shabýyl jasaspaý týraly kelisimge keldi. Ol Gıtler úkimetiniń alǵashqy syrtqy saıası jetistikteriniń biri sanalady. Al 1935 jyly naýryzda Germanııa 1919 jylǵy Versal beıbitshilik kelisiminiń áskerı baptaryn saqtaýdy túbegeıli toqtatty. Elde jalpyǵa birdeı áskerı qyzmet engizilip, armııany jappaı qarýlandyrý bastaldy.
1939 jyldyń 23 tamyzynda Máskeýde KSRO men Germanııa bir-birine shabýyl jasamaý týraly kelisimge qol qoıdy. Qujatty eki eldiń syrtqy ister mınıstrleri Vıacheslav Molotov pen Ioahım fon Rıbbentrop rásimdedi. Sondyqtan da bul qujat tarıhta «Molotov-Rıbbentrop paktisi» degen ataýmen belgili. Shartqa sáıkes, kelisim taraptary bir-birine shabýyl jasaýdan bas tartýǵa jáne eger olardyń bireýi úshinshi taraptyń soǵys qımyldarynyń obektisine aınalsa, beıtaraptyqty saqtaýǵa mindettendi. Kelisimge qatysýshylar «tikeleı nemese janama túrde ekinshi tarapqa baǵyttalǵan» basqa derjavalarmen odaqtyq qatynastardan» bas tartty.
Shart tómendegideı 7 qysqa baptan turdy:
- 1-bap - taraptar bir-birine qatysty shabýyldan bas tartady;
- 2-bap - taraptar úshinshi eldiń ózge tarapqa shabýylyn qoldamaıdy;
- 4-bap - taraptar ózge tarapqa baǵyttalǵan áskerı odaqqa qosylmaıdy;
- 5-bap - janjaldardy beıbit jolmen sheshýdi usynady;
- 6-bap - sharttyń áreket etý merzimi kórsetilgen;
- 3 jáne 7-baptar – tek tehnıkalyq sıpattaǵy máseleler.
Aıta keterligi, kelisimniń qosymsha qupııa hattamasy boldy. Onda taraptardyń Shyǵys Eýropaǵa qatysty múddeleri kózdelgen, ıaǵnı hattamada Latvııa, Estonııa, Fınlıandııa, Polıak memleketiniń quramyna kiretin shyǵys aımaqtar men Bessarabııa KSRO, al Lıtva men Polshanyń batys bóligi Germanııanyń múdde salasyna kirgizildi. 1939 jyly 1 qyrkúıekte Germanııa Polshaǵa basyp kire bastady. Sol jyldyń 17 qyrkúıeginde Keńes áskerleri de Polsha aýmaǵyna kirdi. KSRO men Germanııa arasyndaǵy Polshany aýmaqtyq bólý 1939 jylǵy 28 qyrkúıektegi dostyq jáne shekara týraly shartqa jáne sol jyldyń 4 qazanyndaǵy oǵan qosymsha hattamaǵa qol qoıýmen aıaqtaldy. 1940 jyly KSRO Baltyq jaǵalaýy, Bessarabııa jáne Soltústik Býkovına elderin, sondaı-aq fın terrıtorııasynyń bir bóligin qosyp aldy. 1941 jyldyń 22 maýsymynda Germanııa tutqıyldan Keńes odaǵyna shabýyl jasady. Soǵys negizinen eki blok arasynda, atap aıtqanda Germanııa, Italııa, Japonııa bastaǵan agressor memleketter men KSRO, AQSh, Ulybrıtanııa, Frantsııa, Qytaı bastaǵan qarsy tarap arasynda alty jylǵa jalǵasty. Bul soǵysqa álemdegi bes qurylyqtyń da memleketteri qatar qatysty. Soǵystyń kesirinen qaza tapqan adamdar sany 55 mıllıonǵa jýyq bolsa, onyń álemdik deńgeıdegi ekonomıkalyq shyǵyny 4 trıllıon AQSh dollaryn qurady. Shamamen 10 myńǵa jýyq eldi meken qıratylyp, búlindi.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys negizinen bes maıdanda ótti. Birinshisi – Shyǵys Eýropada, ıaǵnı KSRO men Germanııa arasynda, ekinshisi – Batys Eýropada Anglııa, Frantsııa sııaqty elder men Germanııa arasynda, úshinshisi – Jerorta teńizi aýmaǵynda Italııa, Grekııa, Albanııa, Soltústik Afrıka syndy elder arasynda, tórtinshisi – Afrıka jerinde Efıopııa, Somalı, Kenııa, Sýdan taǵy basqa elder arasynda, besinshisi – Tynyq muhıty basseıninde nemese Ońtústik Shyǵys Azııa aýmaǵynda Japonııa, Amerıka, Qytaı, Keńes odaǵy jáne ózge elderdiń qatysýymen boldy.
Qazaqstannyń jeńiske úlesi
Maıdan dalasyna elimizden attanǵan 1 mln 400 myńǵa jýyq adamnyń jartysynan astamy qaıtyp oralmady. Olar barlyq shaıqasqa belsendi qatysty. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta kórsetken erligi úshin Qazaqstannyń júzdegen myń jaýyngeri KSRO-nyń áskerı ordenderimen jáne medaldarymen marapattaldy. 500-den astam adam Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe boldy. Olardyń ishinde qazaq qyzdary - pýlemetshi Mánshúk Mámetova men mergen Álııa Moldaǵulova bar. Tórt qazaqstandyq áskerı ushqysh - Talǵat Bıgeldınov, Leonıd Beda, Ivan Pavlov, Sergeı Lýganskıı eki márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵynyń ıegerleri boldy.
1941 jyldyń qyrkúıek aıynyń sońynda bastalǵan Máskeý shaıqasynda Qazaqstanda qurylǵan general I.V. Panfılovtyń 316-shy atqyshtar dıvızııasy erekshe oryn alǵany belgili. 16 qarashada Panfılovtyń dıvızııasy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń ańyzyna aınalǵan shaıqasqa qatysty. Bul shaıqasta 28 panfılovshylar Dýbosekovo torabynyń qarsańynda nemis tank batalonynyń jolyna turyp, 20-dan astam tankini joıyp, toqtatty. 1945 jyly 30 sáýirde Reıhstagqa Jeńis týyn qazaqstandyq leıtenant Raqymjan Qoshqarbaev jáne reseılik jaýynger Grıgorıı Býlatov birinshi bolyp kóterdi.
Qazaqstan maıdannyń qýatty arsenalyna da aınaldy. Respýblıkanyń ekonomıkasy áskerı qajettilikterge baǵyttaldy. Qazaqstan áskerı ónerkásipte qajetti mys, qorǵasyn, vısmýt, molıbden, polımetall óndirýdiń jetekshi oryndaryna aınaldy. Qazaqstannyń qorǵanys zaýyttary qarýdyń jańa túrleriniń, snarıadtardyń, mınalardyń jáne basqa da áskerı maqsattaǵy quraldardyń óńdiristerin ıgerdi. Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy maıdandy azyq-túlikpen, ónerkásipti – qajetti shıkizatpen qamtamasyz etti. Soǵys kezindegi 10 oqtyń 9-y qazaqstandyq qorǵasynnan jasaldy. Maıdanǵa 1500 vagon kıim men azyq-túlik jiberildi.
Soǵystyń sońǵy satysy
1945 jyldyń 17 maýsymy men 2 tamyzy aralyǵynda Potsdam konferentsııasy ótip, onda Germanııany qaraýsyzdandyrý týraly sheshim qabyldandy. Munan bólek, Germanııanyń odaqtasy bolǵan Japonııadan tize búgý talap etildi. Alaıda, Japonııa úkimeti bul talapqa moıynsunǵan joq. Osylaısha, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń sheshýshi kezeńi bastaldy.
1945 jyldyń 6 tamyzynda AQSh áýe kúshteriniń V-29 bombalaýshy ushaǵy Japonııanyń Hırosıma qalasyna qýaty 13-18 kıloton trotıl «Little Boy» dep atalatyn atom bombasyn, úsh kúnnen keıin Nagasakı qalasyna qýaty 19-21 kıloton trotılge teń «Fat Man» atom bombasyn tastady. Eki bomba jarylysynan bir sátte 80 myń adam mert boldy. Al sol jyldyń sońyna qaraı atom bombasy saldarynan qaza tapqandardyń sany Hırosımada 90-166 myń adamǵa, Nagasakıde 60-80 myń adamǵa jetti.
Nagasakıge bomba tastalǵan kúni Keńes armııasy Mońǵolııa Qarýly kúshterimen birge Japonııaǵa qarsy soǵysqa aralasty. Keńes armııasy Soltústik-Shyǵys Qytaıdy, Soltústik Koreıany, Sahalın jáne Kýrıl araldaryn azat etti.
Jalpy, atom bombasynyń qýaty Japon úkimetiniń soǵysty odan ary jalǵastyrýdan bas tartýyna túrtki bolǵany anyq. 1945 jyldyń 14 tamyzynda japon ımperatory Hırohıto Japonııanyń sózsiz tize búgetindigine moıynsundy. Bir kúnnen keıin Japonııa tize búkkendigin jarııa etti. Al Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń naqty aıaqtalǵany týraly, ıaǵnı Japonııanyń tize búkkeni jaıly aktige 1945 jyldyń 2 qyrkúıeginde qol qoıyldy.