Ekibastuz kómirin ashqan Qosym Pishenbaev jaıynda ne bilemiz
EKІBASTUZ. KAZINFORM – Aty ańyzǵa aınalǵan áıgili kentanýshy Qosym Pishenbaevtyń esimin búginde otandyq geologııa salasy asa qaster tutady. Baıanaýyldyń túkpirindegi Úrpek aýylynda týyp, ken ónerkásibine qatysty eshbir kásiptik bilimi bolmasa da tabıǵatqa, qorshaǵan ortaǵa degen erekshe súıispenshiligi ony jastaıynan tastyń tilin túsinýge jetelegeni anyq. Bıyl áıgili «dala akademıginiń» týǵanyna 180 jyl tolyp otyr.
Qosym Pishenbaıuly 1844 jyly týǵan. Jaratqannyń boıǵa bergen erekshe syıy bolar, Qosym bala shaǵynan taý-tasty kezip, shalǵaı jerlerdi aralaýǵa qumar bolypty. Ol tusta jer barlaýshy, geologııa ǵylymy degendi qazaq túsinbeıdi. Eshqandaı kásibı bilimi joq Qosym jigittik shaqqa deıin salt atpen, túıemen biraz óńirdi sholyp, sol tusta-aq bolashaq ken kózderiniń birazyn zerdesine túıip úlgergen. Osy bir elden erek qasıetin aýyldastary jaqtyrmaı, «Kezbe Qosym» dep atap ketken desedi.
Ol – HІH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda qazaq jerindegi 20-dan astam ken ornyn alǵash ashqan qazaq. Ekibastuz sekildi alyp óndiristik aýmaqtyń negizin salyp bergen kentanýshynyń qaı eńbegi bolsyn ataýǵa turarlyq. Q. Pishenbaev izdep tapqan ken oryndary ishinde «Ekibastuz», «Aleksandrovka», «Berikqara», «Qazanaýyz», «Maıkóbe», «Maıqaıyń», «Josaly», «Kóktas», «Jeltaý», «Jartas», «Úshqatyn», «Naızatas», «Úshqara», «Qaraqura», «Shóptikól», «Altyndy» sııaqty nysandar bar.
Bir derekterde ǵulama ǵalym, Qazaq KSR akademııasyn alǵash uıymdastyrýshy Qanysh Imantaıuly Sátbaev Qosymdy erekshe syılap, onymen únemi baılanysyp turǵandyǵy, syrtta júrgende Qosymǵa telegramma jibergeni aıtylady. Budan biz qarapaıym ken barlaýshynyń ǵalym tarapynan zor qurmetke ıe bolǵanyn baıqaımyz.
Al ataqty jazýshy Qalmuqan Isabaev «Qanysh aǵa osyndaı edi» kitabynda akademıktiń mynadaı sózderin keltiredi: «Pishenbaev Qosym degendi estýleriń bar ma?.. Ol qazir dúnıede joq adam. Ekibastuz kómirin tapqan sol. Qujattaryn izdestirip taýyp, myna razrezdi (qazirgi «Bogatyr» kenishi) sonyń atyna qoıǵandaryn durys bolar edi...»
Qalmuqan aǵa buǵan qosa birneshe zertteý materıaldaryn jarııa etip, nátıjesinde Ekibastuzda tulǵanyń záýlim eskertkishi ashylyp, atyna kóshe berildi.
Qosym jaıly keńes ókimetinen arǵy patsha zamanyndaǵy derekter de mol kezdesedi. «Qosym aıyrymy» degen geologııalyq belgi sol kezeńde ken izdeýmen aınalysqan ónerkásipshiler úshin úlken jańalyq bolǵan. Al Ekibastuz kómiri men Maıqaıyńdaǵy baı altyn qoryn izdep tabýy tarıhı turǵydan úlken oqıǵalar ekeni sózsiz. Ol jaıynda aımaqtyń belgili ólketanýshylary, sonyń ishinde Dmıtrıı Bagaev ta mol estelikter jazyp ketti.
«Altyn ónerkásibi jáne taý-ken isi jarshysynyń» 1990 jylǵy №10 sanynda Ekibastuzdaǵy kómir orny týraly bylaısha baıandalady.
«Derov isker adam retinde kómir óndirýdiń mańyzdylyǵyn jáne bul istiń tabysty ekenin túsindi (ol ýaqytta Batys-Sibir temirjolyn salý máselesi sheshilip jatqan, al kómir eń negizgi problema edi) jáne 90-jyldardyń basynda ol kómirdiń senimdi jerlerin izdeýge belsene kiristi, aqyry mundaı jerdiń biri Ekibastuz alabynda 1893 jyly ashyldy. Bul ken ornyn ashý qurmeti jergilikti qazaq Qosymǵa tıesili. 1895 jyly Qosym aıyrymynda (Qosymnyń talaby boıynsha ol jer Qosym alaby dep ataldy) iske berilgende áýeli betki topyraǵy alynyp, ken qazýshylar kómirge jetti. Odan soń 5-shi jáne 6-shy sajynda ońtústik-batysqa jáne soltústik-shyǵysqa qaraı birlik vektorlary belgilendi, bul jerde nazar aýdarýǵa turarlyqtaı kómir qabattary tabylǵan edi. Kómir qabattarynyń ornalasýdaǵy jalpy sıpattamasyn aıqyndaý úshin taý-ken ınjeneri Meıster kóldiń batys jaǵalaýyna jaqyn ornalasqan Qosym shahtasynan Voskresenskaıa shahtasyna deıingi qabattardyń keńeıýine oraılastyryp qosymdyq barlaý jelisin júrgizdi. Qosym shahtasy janyndaǵy qabattardyń qulaýy ıÝ-3-te kúrt keledi...»
Týma talant geolog Qosym Pishenbaevtyń esimi keıingi ǵylymı ádebıette de umytylǵan joq: «Qazaqstandaǵy tóńkeriske deıingi tústi metallýrgııa jáne taý-ken isi» – Voskresensk temirjol zaýytynyń jazbasynda mynadaı joldar kezdesedi:
«Voskresensk zaýyty 1900 jyldyń 17 sáýirinde iske kiristi. Ol halyq ańyzy boıynsha kóshpelilerden shyqqan mal baǵýshy Qosym Ishenbaev ashqan (bul jerde teginde qate jiberilgen) Ekibastuzdyń kómirimen jumys istedi».
Ólketanýshy Aleksandr Cherkashın Qosymnyń Shaqpaq ken ornynda qazaq jumysshylarynyń basyn qurap, alǵashqy artel uıymdastyrǵany týraly da jazǵan. Dala qazaqtary sol jerde alǵash «qara tastyń» otqa janatynyn kórgen. Artel kóp uzamaı tarap ketse de, bul áńgime áli kúnge deıin el arasynda aıtylyp júr.
Endi Qosymnyń urpaqtary men ómiri jóninde birer sóz aıtsaq. Qosym Pishenbaevtan qalǵan urpaq búginde bar. Keıbireýler 32-niń ashtyǵynda onyń otbasy túgel qyrylyp qaldy dep oılaıdy. Joq, shyndyǵynda odan Ábish, Muqysh deıtin eki ul qalǵan. Ábishten Qaısha, Qatyken, Hadısha atty qyz balalar týǵan. Hadıshanyń qyzy Rymtaı kishkene shaǵynda naǵashy atasy Ábishtiń qolynda ósken. Rymtaıdan búginde Gaýhar, Gúlnár degen eki qyz tarap otyr. Ókinishke qaraı, Qosymnan erkek kindik urpaq qalmaǵan. Dese de, onyń atalas týysy Amantaı Aqyshuly Esimbaev búginde kózi tiri, shejireli qarttardyń biri. Amantaı aǵa – Qosymnyń inisi Esimbaıdyń urpaǵy. Ekibastuz shaharynda turatyn aqsaqalmen jolyǵyp, kóp jaıttyń anyq-qanyǵyn durystap alǵandy jón sanadyq.
Qosym Qulboldy rýynyń Maılytonynan taraıdy. Maılytonnyń keıingi urpaqtarynyń biri – Qonys. Qonystyń tórtinshi áıelinen Pishenbaı týǵan. Pishenbaıdan Qosym men Esimbaı kindik taratty. Esimbaı – Amantaı aǵamyzdyń atasy. Amantaı Aqyshuly búginde Pishenbaı áýletinen qalǵan jalǵyz er azamat.
«Qosymdy kórgen, onymen bir shańyraq astynda kúneltip, talaı qıyndyqty birge bólisken azamattarmen dastarqandas boldym. Sonyń biri – Baıanaýyldyń Kúrkeli aýylynda turǵan marqum Ábdirahman aqsaqal edi. 1970 jyldardyń aıaǵynda ıÝjnyı sovhozyna zootehnık bolyp barǵanda, Ábekeń kóp jaıtty aqtarǵan edi. «Qaraǵym, men ólsem moınymda qaryz bolyp qalady. Qosekeń 88 jasqa kelip qaıtty. Úsh adam óz qolymyzben jerledik, onyń biri men edim. Saǵan jerlengen jerin nusqap keteıin» dep, meni Maqash qystaýyna alyp baryp, sol jerdegi kóp zırattyń arasynan Qosymnyń qabirin kórsetip ketti. Keıin basyna eskertkish tas ornatyp, aınalasyn qorshadyq.
Ábekeń óle-ólgenshe Qosymnyń arýaǵyna rıza bolyp ketti. 1932 jyldyń ashtyǵynda Maqashta 5-6 otbasynyń aman qalýyna Qosym tikeleı sebepker bolǵan eken. Sonyń arasynda Ábdirahman otbasy da bar. Sol jyly jazda-aq jer tanyǵysh Qosekeń bıyl jut bolǵaly tur, erterek qamdanaıyq dep ózi jaqsy biletin er azamattardy tize biriktirýge shaqyrady. Elde asyra silteýdiń qyzyp, jurtshylyqtyń maly tartyp alynyp jatqan kez. Osy jazda-aq saı-salaǵa bosyp júrgen ash-aryqtar tolyp ketedi. Ash adam jyrtqysh adamnan da qaýipti. Qosymnyń jón silteýimen jańaǵy 5-6 otbasy bir úıge kelip qonystanady. Úıde adam qarasy kóp bolsa, jalǵyz-jarym azyq izdep kelýge júregi daýalamaıtyny aıqyn. Qosekeń qolda qalǵan barlyq mal-múlik, teri-tersekti Qoıandy jármeńkesine aıdatyp, bıdaı, shaı, qant sekildi qat azyqtarǵa aıyrbastatady. Atpen alyp kelgende bıdaı 6 qap shyqqan eken. Qosym «bul bıdaı bizdiń áýletterimizdiń saqtalyp qalýyna birden-bir sebepker bolady. Osyny kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz kerek» dep, álgi úsh bólmeli úıdiń jal peshin buzǵyzyp, ortasynan qýys qaldyryp, barlyq dándi sol jerge tógip, qaıtadan qalatyp tastaıdy. Áıgili 32-niń qysynda bul úıdegi barlyq jan osy bıdaıdan kúnine qýyryp jep, jan saqtaǵan eken. Olardyń arasynda qos uly – Ábish pen Muqysh bar. Mine, bul da Qosymnyń bir erligi edi.
Ókinishke qaraı, osy qysta Qosym kóz jumady. Ashtyqtan emes, aýrýdan. Sol jyly Maıqaıyńnan aǵylshyndardyń barlyq óndiristi tastap, údere ketip jatqan kezi. Alǵashqy qar túskende aǵylshyndar qos at jekken shanalarymen kóshe bastaıdy. Sonda atamyz: «Shirkin, bul shanalardyń ishi altynǵa toly, bireýin qolǵa túsirsek, arman ne!» - degen eken. Sóıtse, álgi shanalardyń tabanyndaǵy aǵashtardyń ishi oıylyp, túıir altynǵa toltyrylǵan eken. Syrt kózge baıqalmaıtyn aǵylshyndardyń qýlyǵyn Qosekeń burynnan bilgen ǵoı. Atamyz kúzdiń qara sýyǵynda túıesine minip, aǵylshyndardy torýyldap ketedi. Alaıda, joly bolmaı, qarýly áskerden seskenip, shanany qolǵa túsire almaı qaıtady. Uzaq jol júrip sharshap kelgen, onyń ústine júdegen Qosekeńniń jasy da syr bere bastaǵan ýaqyt. Tósek tartyp qalǵan. Sol qysta o dúnıelik bolady. Sonda bir úıde qonystanǵan Ábdirahman, Jámin jáne taǵy bir (atyn umyttym) azamat úsheýlep Maqashtaǵy zıratqa ákep jerlep, ústine eski úılerdiń birinen qalǵan esikti japqan eken. Topyraqtyń toń bolyp qalǵany sonshalyq, súımen batpaı, eski zırattyń qabyrǵasyn qulatyp, qabirdi sonyń astynan qazdyq dep otyratyn Ábekeń», - deıdi Amantaı aǵa.
Amantaı aǵamyzdyń aıtýynsha, Maıqaıyńnyń qyzyl altyny Qosymǵa deıin de belgili bolǵan. Ertede bul jerde tıbettik monahtar biraz ýaqyt ken óndirgen desedi. Keıin altyny taýsyldy dep boljanǵan eken. Altyn izdegen aǵylshyndarǵa Qosym bul jerde áli de bolsa altynnyń mol qory bar dep kórsetip bergen. Sóıtip bul mańda eldiń qonystanýyna, aımaqtyń damýyna úles qosady. Ol orystyń kópesteri men aǵylshyndarǵa jer ólsheýshi bolyp jaldanyp jumys istep, aqysyna aqsha alyp otyrǵan. Maıqaıyńnyń altyny, Baıanaýyldyń mysy Ertis ózeni arqyly parohodpen tasymaldana bastaǵan kezeń bul. Taýardy keme aılaǵyna deıin par ógizben jetkizý (tike jolmen júrgende 110-120 shaqyrymdaı bolady) asa qıyndyq týǵyzatynyn baıqaǵan orys kópesteri Maıqaıyń tusynan qazirgi Aqsý qalasy ornalasqan aýmaqqa deıin temirjol sala bastaıdy. Endi parovozdy júrgizetin otyn – kómir qajet edi. Qosym bastaǵan jer barlaýshylarǵa shuǵyl túrde jaqyn jerden kómirdiń baı ken ornyn tabý mindeti júkteledi. Qosym bul tusta da óz mindetin adal atqardy. Qazirgi Ekibastuz alabynan alǵashqy kómirdi taýyp, jer betindegi eń iri kenishke qazyq qaqty. Bul týraly verhotýrlyq kópes Aleksandr Benardakıdyń habarlamasynda aıqyn kórsetilgen.
Qosym jaıly ańyzdar kóp. Onyń aǵylshyn kópesteriniń shaqyrtýymen Londonǵa barýy, «ataman Óske»-men egeskeni, qorqaý qasqyrdy óltirgeni, tipti elde bıdaı men kartop, temeki japyraǵyn ósirgeni jaıly da áńgimeler jetip artylady. Anyǵy, «Ol týma daryn ıesi boldy. Elge, jerge jasaǵan jaqsylyǵy kóp boldy» deıdi biletinder. Tulǵanyń eńbegin elge tanytyp, urpaqqa nasıhattaý úshin Qosym jaıly zertteýler júrgizý qajet. Buǵan qosa onyń esimi Maıqaıyń kentinde umytylyp qalǵany ókinishti...
Budan tórt-bes jyl buryn Baıanaýyldaǵy Qosym Pishenbaevtyń basyna kesene turǵyzylǵanyn aıtyp óteıik.
