Egistikter tozyp barady, tyńaıtqysh qoldaný kórsetkishi nege tómen
ASTANA. KAZINFORM - Ǵalymdar aýyl sharýashylyǵy jerleriniń jyldan-jylǵa qunarsyzdanyp bara jatqanyn aıtyp, dabyl qaǵyp otyr. Elimizde mıneraldy tyńaıtqyshtarǵa arnaıy sýbsıdııa beriledi, sonda da qara jerge nár beretin ıgilikti paıdalaný keń taraı qoımaǵan. Bul naryqtaǵy ahýaldy Kazinform tilshisi zerdelep kórdi.
Ǵylymǵa súıene otyryp jumys isteý
Aýyl sharýashylyǵy salasynda ǵylymǵa baǵyna otyryp jumys isteý - asa mańyzdy nárse. Biraq árdaıym olaı bola bermeıdi. Eginshilik mádenıeti tómen, jerdi paıdalaný «bizden keıin dúnıe kúıip ketse de báribir» degen prıntsıppen júredi. Bul jaǵdaı jerdiń degradatsııasy sııaqty ózekti máseleni odan ári ýshyqtyra túsedi.
BUU málimetinshe, Qazaqstanda aýyl sharýashylyǵyna paıdalanylatyn jerlerdiń shamamen 75 paıyzy shóleıttený, tuzdaný, erozııa jáne tozý sııaqty ártúrli degradatsııa formalaryna ushyraǵan.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine qarasty Jerdi zertteý memlekettik ınstıtýtynyń derekterine sáıkes, sońǵy jyldary topyraqtyń qunarlylyǵy 17 paıyzǵa tómendegen, bul aýyl sharýashylyǵy daqyldary ónimdiliginiń azaıýyna ákelip otyr.
— Qazaqstandaǵy topyraqtyń degradatsııaǵa ushyraý sebepteri keshendi sıpatqa ıe. Birinshiden, bul — baıaǵydan qalyptasqan egistik jerlerdi topyraqqa qorektik zattardy jetkilikti túrde qaıtarmaı, ıaǵnı eshbir qunarlandyrý jumystaryn júrgizbesten paıdalanatyn ekstensıvti jer óńdeý tájirıbesine baılanysty. Ekinshiden, klımattyń ózgerýi, ásirese ońtústik pen batys aımaqtarda shóleıttený úderisteriniń kúsheıýine baılanysty. Sondaı-aq zamanaýı topyraq óńdeý men sýarý tehnologııalarynyń jetkiliksiz deńgeıde engizilýin atap ótpeske bolmaıdy, — deıdi topyraqtanýshy, S. Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıtetiniń professory Amangeldi Jumabaev.
Onyń aıtýynsha, jaǵdaıdy ózgertý úshin, aldymen jer jaǵdaıyn júıeli túrde baqylap, aımaqtyq topyraq qunaryn arttyrý baǵdarlamalaryn ázirleý kerek. Sondaı-aq ol baǵdarlamaǵa organıkalyq jáne mıneraldy tyńaıtqyshtardy sebý jumystary enýi tıis. Basym baǵyt retinde — eginshiliktiń turaqty tájirıbelerin engizý, sonyń ishinde egis aýystyrý, topyraqty mınımaldy óńdeý jáne agrarlyq orman melıoratsııasy sanalýy tıis.
Qazaqstannyń agroónerkásip keshenin damytý tujyrymdamasynda (2021–2030 j.j.) topyraq qunarlylyǵyn saqtaý jumystarynyń tıisti deńgeıde júrgizilmeı otyrǵany aıtylady. Qujat ázirlengen ýaqytta mıneraldy tyńaıtqyshtardy paıdalaný kólemi ǵylymı negizdelgen normanyń bar bolǵany 23 paıyzyn alǵan. Bul jaǵdaıdy túzetý úshin kórsetkishti 2030 jylǵa qaraı 50 paıyzǵa jetkizýge baǵyttalǵan júıeli sharalar ázirlengen.
«Nysanaly ındıkatorlar men kútiletin nátıjeler» bóliminde atalǵan kórsetkishke jetý úshin mynandaı ósim bolýy kerektigin jazylǵan:
- 2022 jyl – 25%
- 2023 jyl – 26%
- 2024 jyl – 27%
- 2025 jyl – 29%
- 2026 jyl – 30%
- 2027 jyl – 32%
- 2028 jyl – 35%
- 2029 jyl – 38%
- 2030 jyl – 50%.
Qazirgi tańdaǵy nátıje qandaı? Bizdiń agenttik joldaǵan resmı saýalǵa jaýabynda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi «búgingi kúni mıneraldy tyńaıtqyshtardy engizý ǵylymı qajettiliktiń 40 paıyzynan aspaıtynyn» málimdeıdi. Budan kestedegi talaptyń ázirshe oryndalyp kele jatqanyn baıqaımyz.
Sýbsıdııalardyń qoljetimdiligi
Tyńaıtqyshtar aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń ónimdiligin 30 paıyzǵa deıin arttyra alady. Osy oraıda «mıneraldy tyńaıtqyshtar nege keń qoldanysqa ıe emes?» degen suraq týyndaıdy. Olar sharýalar úshin qanshalyqty qoljetimdi?
Qoljetimdilik máselesi jaıly aıtqanda biz sýbsıdııa taqyrybyn aınalyp óte almaımyz. Bul turǵyda elimizdiń aýyl sharýashylyǵynda kemshilikter boldy. Máselen, byltyr Májilistegi otyrysta Joǵarǵy aýdıtorlyq palatanyń tóraǵasy Álıhan Smaıylov sýbsıdııalaý júıesin qatty synǵa aldy. Ol bul salada «oıyn erejeleriniń» jıi ózgeretinin — 5 jyl ishinde 70-ten astam ózgeris bolǵanyn atap ótti. Kóptegen ótinim boıynsha sýbsıdııalardyń tólenýi eki jylǵa deıin keshiktirilgen. Al alýshylarǵa taldaý júrgizilmegen.
- 2,5 myńnan astam sýbektige 5 mlrd teńge kóleminde sýbsıdııa tólengen, olar sýbsıdııa alǵanǵa deıin nemese keıin qyzmetin toqtatqan. 5,4 mlrd teńge kóleminde sýbsıdııa alǵan 3 myńǵa jýyq zańdy tulǵa múlde AÓK sýbektisi bolmaǵan, — degen edi Álıhan Smaıylov.
Mıneraldy tyńaıtqyshtarǵa beriletin sýbsıdııalardyń da erejeleri ózgergen. Byltyr jemqorlyq táýekelderin azaıtý jáne qoljetimdilikti arttyrý maqsatynda qarajat otandyq óndirýshi zaýyttarǵa tikeleı tólene bastady.
— Eń basty yntalandyrý sharasy mynaý: fermerler tyńaıtqysh qunynyń tek 40 paıyzyn tóleý arqyly zaýytqa tapsyrys bere alady. Qalǵany sýbsıdııa túrinde zaýytqa aýdarylady. Bul shara fermerlerge de, otandyq óndirýshilerge de zor qoldaý kórsetedi. Qarajattyń saqtalýyn qamtamasyz etý úshin zaýyttar paıdalanylmaǵan qarajatty bıýdjetke qaıtarady, — dep habarlady mınıstrlik.
Mınıstrliktiń málimetinshe, 2024 jyly mıneraldy tyńaıtqyshtardy sýbsıdııalaýǵa 46,4 mlrd teńge bólingen, onyń ishinde 17 mlrd teńge avanstyq mehanızm arqyly iske asyrýǵa baǵyttalǵan. Bıylǵy jyly baǵdarlamaǵa bólingen qarjy eki esege jýyq ósip, 83,4 mlrd teńgege jetken (onyń ishinde jergilikti bıýdjetterden – 35 mlrd teńge, úkimet rezervinen – 48,4 mlrd teńge).
Sondyqtan memlekettik qoldaý sharalary týraly aıtatyn bolsaq, bul baǵyttaǵy kómek aıtarlyqtaı aýqymdy. Al tólemderdiń keshigýi bolmaıdy dep boljaýǵa da negiz bar.
«Bıylǵa arnalǵan bıýdjet sýbsıdııalary aı saıyn ákimdikterdiń bekitilgen qarjylandyrý josparlaryna sáıkes zaýyttardyń arnaıy shottaryna aýdarylady», – dep sendirdi mınıstrlikten.
— Aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn, ásirese ondaǵan jyl boıy bir jerde jumys istep, ónimdiliktiń tómendeýine tap bolǵan sharýalar bul problemany jaqsy túsinedi. Alaıda turaqty agrotehnologııalardy engizý deńgeıi áli de jetkiliksiz. Basty kedergi – ekonomıkalyq qıyndyq. Jańa tehnologııalardy engizý bastapqy ınvestıtsııalardy talap etedi, al fermerler, ásirese shaǵyn sharýashylyqtardyń árdaıym mundaı qarjysy bola bermeıdi, – dep atap ótti professor A. Jumabaev.
Degenmen, sarapshynyń aıtýynsha, sýbsıdııalaý júıesi jumys isteıtin, bilim men tehnıkalyq qoldaý qoljetimdi jerlerde oń ózgerister baıqalady. Sondyqtan basty mindet – turaqty eginshilikti ekologııalyq jaǵynan ǵana emes, ekonomıkalyq turǵydan da tıimdi etetindeı jaǵdaı jasaý.
Al zaýyttar she?
Úshinshi — otandyq zaýyttardyń mıneraldy tyńaıtqyshtarǵa degen ishki suranysty qamtamasyz ete alýy máselesi.
Mınıstrlik: «tólemqabiletti suranysty eskerer bolsaq, otandyq óndiris aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń negizgi túrlerine arnalǵan tyńaıtqyshtarǵa degen ishki suranysty tolyq jaba alady (ammıak selıtrasy men ammofos)», — dep habarlaıdy. «Tólemqabiletti suranys» degendi tyńaıtqyshtyń tolyq qunyn birden tólep ala alatyn kásipkerlerdiń suranysy dep túsindik.
Ǵylymı qajettilik jaıly aıtar bolsaq, elimizdegi egin egiletin jerdiń barlyq aýmaǵyna jalpy 3,2 mln tonna tyńaıtqysh sebilýi kerek, onyń ishinde 1,2 mln tonnasy — azottyq tyńaıtqysh, 1,6 mln tonnasy — fosforly tyńaıtqysh, 0,4 mln tonnasy — kalııli tyńaıtqysh. Otandyq óndirýshiler osy qajettiliktiń 56 paıyzyn jaba alady. 2025 jylǵa arnalǵan tyńaıtqyshtar engizý jospary — 1,9 mln tonna nemese qajettiliktiń 59 paıyzy.
Bul kórsetkishter josparǵa sáıkes kelmeıdi, ıaǵnı jańa tyńaıtqysh zaýyttaryn salý qajet ekeni anyq.
Búginde bul baǵyttaǵy jobalardyń da sheti kórinip tur. Mysaly, túrkııalyq «ESTA» jáne «YDA» kompanııalary ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrý joldaryn qarastyra bastady.
Jambyl oblysynda «EvroHım – Qarataý» JShS jobasy iske asyrylyp jatyr. 2026 jyly iske qosylatyn zaýyt jylyna 1 mln tonna ónim óndiredi.
Sondaı-aq tyńaıtqyshtardyń tutyný kólemi de jyl saıyn ósip keledi:
- 2020 j. – 600,2 myń t
- 2021 j. – 626,5 myń t
- 2022 j. – 667,1 myń t
- 2023 j. – 679 myń t
- 2024 j. – 1,3 mln t (aldyńǵy jyldary ıgerilmeı qalǵan qaldyqtardy qosa eseptegende).
— Bizge tyńaıtqyshtyń kólemi ǵana óskeni emes, onyń túrleriniń de artqany kerek. Atap aıtqanda, keshendi tyńaıtqyshtar, mıkroelementter men bıoqospalardy da kóbeıtý qajet. Memleket osy saladaǵy ǵylymı zertteýler men óndiristi jergiliktendirýdi qoldaýdy jalǵastyrýy tıis, — deıdi professor Amangeldi Jumabaev.
Qoryta kelgende, memlekettik deńgeıde aýyl sharýashylyǵyn qoldaý boıynsha eleýli mehanızmder iske qosylyp jatqanyn atap ótýge bolady. Jańa óndiris oryndary ashylyp jatyr, tyńaıtqysh baǵasy 60 paıyzǵa deıin arzandaǵan.
Alaıda aımaqtyq statıstıka mundaı qoldaýdyń birkelki qoldanylmaıtynyn kórsetedi. Mysaly, Soltústik Qazaqstan, Aqmola, Qostanaı oblystarynda jer óńdeý mádenıeti joǵary bolsa, Batys Qazaqstan men Atyraý oblystarynda tyńaıtqyshtardy qoldaný tómen.
— 2024 jyldyń qorytyndysy boıynsha, Batys Qazaqstan oblysynda tek 8,2 myń tonna tyńaıtqysh qoldanylǵan, bul - ǵylymı qajettiliktiń 9 paıyzy ǵana. Atyraý oblysynda — 16 paıyz, — delingen mınıstrlik habarlamasynda.
— Memlekettik agrarlyq saıasattaǵy júıeli qatelikter men jerdi paıdalanýdy durys baqylamaý klımat pen tehnologııalardan kem emes zalal keltirgenin aıtpasqa bolmaıdy. Eger májbúrleý jáne baqylaý tetikteri bolmasa, egis aýystyrý men mınımaldy óńdeý týraly sózder jaı ǵana deklaratsııa bolyp qala beredi, — deıdi professor Jumabaev.
Onyń aıtýynsha, jaǵdaıdy ózgertý úshin resýrstar men bilimge qoljetimdilik qajet. Óńirlerdegi agroekologııalyq saýattylyq deńgeıi óte tómen. Bul salada jer óńdeý mádenıetin arttyrýǵa, tyńaıtqyshtardy qoldaný kórsetkish joǵarylatýǵa, jerdiń tozýynyń aldyn alatyn sharalardy tezirek engizýge basymdyq berilmeıinshe, zamanaýı tájirıbeler tek qaǵaz júzinde ǵana qalady.
Aıta keteıik, QR Úkimetiniń rezervinen tyńaıtqyshtardy (organıkalyq tyńaıtqyshtardy qospaǵanda) sýbsıdııalaý úshin 48,4 mlrd teńge bólindi. Tıisti qaýlyǵa Premer-Mınıstr Oljas Bektenov qol qoıdy.