Egeı teńizinde jer silkinisiniń jıileýi Túrkııa men Grekııaǵa qater tóndiredi
ASTANA. KAZINFORM – 26 qańtardan beri Egeı teńizinde 750-den astam jer asty dúmpýi sezildi. Al bul jaıt atalǵan óńirdegi seısmıkalyq belsendiliktiń joǵary ekendigin bildiredi. Osyǵan oraı Kazinform agenttiginiń menshikti tilshisi seısmologtardyń pikirin usynady.
Óńirge úlken qater tónip tur
750 dúmpýdiń ishinde eń qýattysy magnıtýdasy 4,9 ballǵa jetken jer silkinisi boldy. Atalǵan derekti usynǵan Túrkııa Úkimeti janyndaǵy Tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alý jáne saldaryn joıý basqarmasy (AFAD) sońǵy kúnderi oryn alyp jatqan seısmıkalyq oqıǵalar óńir úshin úlken qaýip ekendigin rastap otyr. Al bul jaıt halyqtyń da jergilikti bıliktiń de, sarapshylardyń da alańdaýshylyǵyn týǵyza túsýde.
Mamandar Mýgla men Aıdyn syndy jaǵalaýda ornalasqan týrıstik ólkeler aıryqsha alańdaýshylyq týǵyzatynyn alǵa tartady. Bul aýdandar kóptegen týrıst úshin óte tartymdy jáne de kez kelgen seısmıkalyq belsendilikdiń paıda bolýy adamdardyń qaýipsizdigi men ınfraqurylymǵa aıtarlyqtaı áserin tıgizýi múmkin.
Buǵan deıin Túrkııa prezıdenti Redjep Taııp Erdoǵan Egeı teńizindegi jer silkinisine qatysty málimdeme jasap, tabıǵı apatqa aldybn ala daıyndyq júrgizý mańyzyn atap ótken bolatyn.
- Endigi ýaqytty jergilikti bılik bul máselege aıryqsha mán berýi jáne saıası dıvıdentterdiń sońyna túspeı, qalalyq transformatsııa jobalarynyń kómegimen ózderi basqaryp otyrǵan qalalardy jer silkinisine daıyndaýy tıis ekendigin málimdegim keledi, - dep atap ótken edi Túrkııa Prezıdenti.
Seısmıkalyq belsendilik sebepteri
Jergilikti seısmologtar, onyń ishinde tanymal sarapshy Nadjı Gerıýr Grekııaǵa tıesili Kıklad arhıpelagynyń eń ońtústigindegi Santorını aralynan 25 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan aýdanda “úlken jarylý” oryn alýy múmkin ekenin aıtady. Olardyń paıymynsha, atalǵan aýdandaǵy geologııalyq belsendilik birden birneshe, atap aıtqanda Afrıkalyq, Anatolııalyq, Eýrazııalyq jáne Arabııalyq tektonıkalyq taqtanyń soqtyǵysýynan týyndaýy múmkin. Bul jaıt tek qýatty jer silkinisine ǵana túrtki bolmaı tsýnamı týdyryp, Túrkııa men Grekııanyń jaǵalaýda ornalasqan qalalary úshin jaǵdaıdy barynsha kúrdelendire túsedi.
Santorını aralyndaǵy jer silkinisi kúsheıip kele jatyr. Jergilikti turǵyndar taýdan tútinniń býdaqtaǵanyn, dúrildegen dybystyń estiletindigin aıtady. Aral Túrkııanyń Fethıe shıpajaı qalasynan parommen 5 saǵatta jetetin jerde ornalasqan. Qarqyndy sesmıkalyq belsendilik Grekııanyń Ios, Amorgos, Anafı jáne onyń tóńiregindegi ózge de araldarda da jalǵasyp jatyr.
Nadjı Gerıýr Egeı teńizi aýdanynda seısmıkalyq belsendiliktiń artýy tosyn jaıt emestigin alǵa tartady. Onyń boljamynsha, jer silkinisi yqtımaldyǵy munan da kóp bolýy múmkin. Al tsýnamıdyń oryn alýy jaǵalaýdaǵy týrıstik aımaqtar úshin aıryqsha qaýip týdyrady. Ólim-jitim men qırandylar óte kóp bolý yqtımal.
Bılik qolǵa alǵkan sharalar jáne TJ-ǵa daıyndyq
Egeı teńizi aımaǵyndaǵy Túrkııanyń 5 ólkesiniń, onyń ishinde Mýgla, Izmır, Aıdyn, Denızlı jáne Manısa qalalarynyń meri artyp kele jatqan qaterge jaýap retinde shuǵyl sammıt shaqyrylatynyn jarııa etti. Kezdesýdi basty maqsaty – ınfraqurylymdy nyǵaıtý boıynsha kúsh-jigerdi úılestirý, sonymen qatar oryn alýy múmkin tótenshe jaǵdaıǵa halyqty daıyndaý.
Aldyn ala eskertý júıelerine, qurylys sapasyn jaqsartýǵa, ǵımarattar men nysandardyń seısmıkalyq tózimdiligin qamtamasyz etýge, sondaı-aq jergilikti turǵyndar men týrısterdi jer silkinisi nemese tsýnamı oryn alǵan kezde qalaı áreket etýge oqytýǵa aıryqsha nazar aýdarylmaq. Aıta keterligi, bul aýdandardyń ekonomıkasynda týrızm negizgi ról atqarady jáne kez kelgen standarttan tys jaǵdaı úlken ekonomıkalyq shyǵynǵa dýshar etýi yqtımal. Sol sebepti de oryn alý múmkin apatqa daıyndyq barǵan saıyn ózekti bola túsýde.
Grekııa da únsiz otyrǵan joq. Eldiń premer-mınıstri Kırıakos Mıtsotakıs dabyldyń eń joǵary deńgeıin jarııa etip otyr.
- Biz qazirdiń ózinde oryn alýy múmkin apatqa daıyndalyp jatyrmyz, - dedi Kırıakos Mıtsotakıs.
Araldardaǵy azamattardyń sany basym. Adamdar áýe jáne parom qatynasymen tasymaldaý úshin qosymsha reıster de qatynap jatyr.
Grekııanyń seısmologııa professory Manolıs Skordılıs aral jaǵalaýyndaǵy seısmıkalyq belsendilik zor alańdaýshylyq týǵyzatyndaı qater tóndirip turǵanyn alǵa tartady. Qazirgi ýaqytta uzyndyǵy shamamen 30 shaqyrymdy quraıtyn jaryqshaq boıynyń belsendiligi óte joǵary bolyp tur. Dál osy jaryqshaq 1956 jyly magnıtýdasy 7,3 ball bolǵan jer silkinisiniń oryn alýyna sebep bolǵan edi. Sarapshylar tsýnamı turyp, qýaty 7-8 ballǵa jetetin jer asty dúmpýynyń oryn alýy múmkin ekendigin eskertip otyr.
Al túriktiń seısmolog ǵalymy Djelal Shenger aralda Santorını janartaýy oıanýy múmkin ekenin aıtady.
Týrızmniń óńir ekonomıkasyna áseri
Túrkııanyń tanymal shıpajaılary men araldaryn qamtıtyn Egeı aımaǵy barlyq ýaqytta da kóptegen týrıst úshin óte tartymdy. Alaıda, seısmıkalyq belsendilik saıahattaýshylardyń qaýipin kúsheıtip tur. Sondyqtan da jergilikti bılik óńirdiń demalys úshin qaýipsiz baǵyt retindegi ımıdjin nyǵaıtý jumysyn jandandyryp jatyr.
Ásirese ekiushty jaǵdaıda týrıstik tartymdylyq saqtap qalý jedel is-qımyldy talap etedi. Shuǵyl sharalar qabyldaý jáne jańa nysandar qurylysyna baqylaýdy kúsheıtý – oryn alýy múmkin qaterdi azaıtýǵa jáne qaýipsizdikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan mańyzdy qadam.
Qańtar aıynyń sońǵy kúnderinde Egeı teńizinde baıqala bastaǵan seısmıkalyq belsendilik Túrkııa úshin de, Grekııa úshin de úlken qater bolyp otyr. Eki eldiń bıligi halyq pen týrısterdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý, sonymen qatar oryn alýy yqtımal ekonomıkalyq jáne áleýmettik saldardy azaıtý úshin úshin jedel sharalar qabyldaýy tıis.
- Volcano Discovery seısmologtarynyń deregine sáıkes, sońǵy 2 kúnde magnıtýdasy 3 balldan astatyn jer silkinisiniń jalpy sany 115 paıyzǵa artty. Álemdik seısmologııalyq ortalyqtar belsendilik deńgeıin “óte joǵary” dep baǵalap otyr. Tipti ony “tótenshe” deńgeıge deıin kóterýge daıyn, dep habarlady EarthquakeTrack.
Aıta keterligi, Jerorta men Qara teńizder de Afrıkalyq jáne Eýrazııalyq lıtosferalyq taqtalardyń soqtyǵysý aımaǵynda ornalasqan. Bul da jer qyrtysyna qosymsha aýyrtpalyq túsiredi.
Eske salaıyq, Túrkııada joıqyn eki zilzala 2023 jyly 6 aqpan kúni Kahramanmarash ólkesinde boldy. Magnıtýdasy 7 baldan asty. Terbelis eldiń 10 provıntsııasynda, sondaı-aq kórshiles memleketterde, sonyń ishinde Sırııada sezildi. Tabıǵı apattan Túrkııaǵa kelgen shyǵyn 105 mlrd dollardan asty.
Sońǵy resmı derekterge sáıkes, zilzala 50 096 adamnyń ómirin qıdy. 107 204 adam zardap shekti.