Saýytbek Abdrahmanov: «Egemendik deklaratsııasynyń qabyldanýyna Joǵarǵy Keńes balkonynda kýá boldyq»
ASTANA. KAZINFORM — Memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Saýytbek Abdrahmanov — el tarıhyndaǵy kóptegen oqıǵaǵa kýá bolǵan azamat. Respýblıka kúni qarsańynda agenttik tilshisi tanymal pýblıtsıst-qalamgerge jolyǵyp, osy mereke týraly birer suraqqa jaýap berýin ótingen edi.
— Elimiz basty ulttyq merekeniń aldynda tur. Osy aıtýly datanyń mán-mańyzy, qadir-qasıeti týraly ne aıtar edińiz?
— Bul suraqqa jaýap bererden buryn osydan 34 jyl burynǵy kezeńge azdap sheginis jasaǵym keledi. Ol kezde men Prezıdent Ákimshiligi men Mınıstrler Keńesiniń birlesken apparatynda bólim meńgerýshisiniń orynbasary qyzmetin atqaratynmyn. Jumys ornymyz qazirgi Abylaı han dańǵyly men Tóle bı kóshesiniń, burynǵy Kommýnıstik dańǵyly men Komsomol kóshesiniń qıylysyndaǵy Joǵarǵy Keńes ǵımaratynda edi. Sol ǵımarattyń Panfılov kóshesi jaq betinde birlesken apparattyń vıtse-premer Myrzataı Joldasbekov jetekshilik etetin bólimderi ornalasqan bolatyn. Apparat qyzmetkerlerine Parlamenttiń keńeıtilgen otyrystary ótetin zaldyń balkonyna kirip-shyǵý erkin edi. Jaýyn-jaýynnyń arasynda degendeı, jumystan sańylaý tapqan kezde sol zalǵa baryp, aıtylyp jatqan áńgimeniń bárin tyńdaı alatynbyz. Al osy qujat qabyldanatyn kúni bar jumysty jınap tastap, kúni boıy balkonda bolǵanbyz. Bárin tyńdaǵanbyz, bárin kórgenbiz. Óıtkeni ol kúnniń el taǵdyryn aıqyndaıtyn kún ekenin anyq bildik. Sóıtip, Egemendik deklaratsııasynyń qabyldanýyna Joǵarǵy Keńes balkonynda kýá boldyq.
1990 jyldyń 25 qazanyndaǵy kórinis kóz aldymda, sol kúngi sózdiń bári qulaǵymda turǵandaı. Akademık Salyq Zımanov Egemendik týraly deklaratsııa jónindegi komıssııanyń tóraǵasy retinde baıandama jasady, talaı saǵat boıy tikesinen tik turyp, san túrli suraqqa egjeı-tegjeıli jaýap qaıtardy. Ol kezde Joǵarǵy Keńes áli kásibı parlament emes edi. Depýtattar sany 350 adam bolatyn. Senseńiz de sol, senbeseńiz de sol — Memlekettik egemendikti jarııalaǵan qujat jobasy daýysqa túskende 350 adamnyń 71-i Deklaratsııaǵa qarsy daýys bergen edi. Soǵan ań-tań qalǵanym este. Ol qujattyń qandaılyq qıyndyqpen, shyn máninde eldik úshin eren aıqaspen dúnıege kelgenine osy mysaldyń ózi dálel dep bilemin.
— Deklaratsııanyń basty jetistigi dep neni aıtar edińiz?
– Deklaratsııanyń basty jetistigi — respýblıkanyń memlekettik egemendigin jarııalaǵandyǵy, eldiń saıası-quqyqtyq táýelsizdiginiń baǵdarlamasy belgilengendigi deý oryndy. Deklaratsııa el aýmaǵynyń tutastyǵyn naqtylady, oǵan qol suǵylmaıtyndyǵyn jarııa etti. Ulttyq qadir-qasıetti nyǵaıtý memlekettiń asa mańyzdy mindetteriniń biri ekendigi málimdeldi. Konstıtýtsııalyq qurylysqa qarsy jasalatyn kez kelgen áreket jazalanatyny eskertildi.
Memlekettik egemendik týraly deklaratsııa Qazaqstannyń prezıdenttik respýblıka retindegi sıpatyn aıqyndady. Prezıdenttiń eń joǵarǵy ákimshilik-atqarýshylyq bıliktiń ıesi ekendigi naqtylandy.
Qazaqstanda ókimet bıligi ony zań shyǵarý, atqarý jáne sot bıligine bólý prıntsıpi boıynsha júzege asyrylatyny atap kórsetildi.
– Egemendik týraly deklaratsııany elimizdiń memlekettiligi jolyndaǵy tarıhı qadam dep ataýdyń jóni bar ǵoı?
– Árıne, bar. Bar bolǵanda qandaı. Deklaratsııa Qazaqstannyń táýelsiz memleket retindegi saıası-quqyqtyq negizin jasady ǵoı. Mundaı mysaldar álemde az emes. Aıtalyq, uly kórshimiz Qytaı 1949 jylǵy 1 qazanda ózin respýblıka dep jarııalady. Eldiń endigi atyn Qytaı Halyq Respýblıkasy dep belgiledi. Sodan beri ol kún — Qytaıdaǵy eń basty mereke. Túrkııa da solaı. Atatúrik 1923 jyly 29 qazanda Túrkııany respýblıka dep jarııalaǵan. Ol kún de — Túrkııanyń basty merekesi.
Deklaratsııada respýblıkanyń ókimet bıligi syrtqy qarym-qatynasta ústem, derbes, tolyq júzege asyrylady dep kórsetildi. Halyqaralyq qatynastardyń derbes sýbektisi bolatynymyz, syrtqy saıasatty óz múddemizge saı belgileıtinimiz, Birikken Ulttar Uıymynyń qyzmetine qatysýǵa quqyly ekenimiz de jazyldy. Bul — shyn mánindegi táýelsizdikke jasalǵan naqty qadam. Deklaratsııa — egemendik týyn tikken qujat.
– Osy oıyńyzdy tarata túsińizshi...
– Tarataıyn. Deklaratsııa Qazaqstandy egemendi memleket dep jarııalady. Ol kezde bul sóz osylaı – «egemendi» dep jazylatyn. Qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazeti de tıisinshe «Egemendi Qazaqstan» dep atalatyn. Deklaratsııanyń qazaqsha mátininde sol kezdegi qoldanys boıynsha «fınans», «tamojnıa», «pravo» sózderi paıdalanylǵan. Olardyń keıin «qarjy», «keden», «quqyq» dep ornyqqany ózińizge málim.
Respýblıkany «memleket» dep ataýdyń ózinde de kóp maǵyna jatyr. «Qazaq SSR-i Odaqtan erkin shyǵý pravosyn ózinde saqtap qalady» degen sózdiń de astary tereń. «Respýblıkanyń barlyq ult azamattary Qazaqstan halqyn quraıdy» degen tujyrym da óte mańyzdy. Osy arqyly bizdiń tutas, bir halyq ekenimiz aıtyldy.
– Deklaratsııa taǵy qandaı múmkindikterge jol ashyp berdi?
– Ondaı múmkindik óte kóp. Bireýin ǵana aıtaıyn. Respýblıka terrıtorııasynda ıadrolyq qarýdyń synalýyna jol berilmeıtini de sol qujatta jazyldy. Munyń naqty tetigin biz 1991 jylǵy 29 tamyzda júzege asyra aldyq. Sol kúni Prezıdenttiń Jarlyǵymen Semeı polıgony jabyldy. Memlekettik egemendigimiz bizdiń respýblıkamyzǵa 1991 jylǵy atyshýly tamyz búligi kúnderinde Qazaqstanda tótenshe jaǵdaı jarııalamaýǵa, sóıtip shyn máninde GKChP atalǵan toptyń aıtqanyn oryndamaýǵa múmkindik berdi. Bulardyń bári de el egemendigin naqty tanytqan qadamdar boldy.
San túrli sebepterge baılanysty kezinde ózindik erekshe sıpatynan aırylyp qalǵan Respýblıka kúni 2022 jyly Prezıdent Jarlyǵymen eldiń ulttyq merekesi dep jarııalandy.
– Iá, qazir 25 qazan - Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq merekesi. Osy ulttyq mereke uǵymyna da toqtala ketseńiz. Sonymen birge memlekettik merekeler jóninde de aıtsańyz artyq bolmas edi.
– Ulttyq merekeler dep biz Qazaqstan memlekettiliginiń damýyna eleýli yqpal etken, erekshe tarıhı mańyzy bar oqıǵalardyń qurmetine belgilengen merekelerdi aıtamyz. Ulttyq merekelerdi meıramdaý kezinde ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdarda resmı is-sharalar ótkiziledi, ıaǵnı ol mereke búkil el kóleminde resmı túrde, keńinen atalady. Al memlekettik merekeler – qoǵamdyq-saıası mańyzy bar oqıǵalarǵa arnalǵan, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary dástúrli túrde atap ótetin merekeler. Memlekettik merekelerdi meıramdaý kezinde resmı is-sharalar ótkizilýi múmkin. Mundaı merekelerge 1-2 qańtardaǵy Jańa jyl, 8 naýryzdaǵy Halyqaralyq áıelder kúni, 21-23 naýryzdaǵy Naýryz meıramy, 1 mamyrdaǵy Qazaqstan halqynyń birligi merekesi, 7 mamyrdaǵy Otan qorǵaýshy kúni, 9 mamyrdaǵy Jeńis kúni, 6 shildedegi Astana kúni, 30 tamyzdaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy kúni, 16 jeltoqsandaǵy Təýelsizdik kúni jatady. Osyǵan qatysty bir pikir aıta ketýdi artyq kórmeı otyrmyn. Zańda «Memlekettik merekelerdi meıramdaý kezinde resmı is-sharalar ótkizilýi múmkin» dep jazylǵan. Bul ol kúni resmı is-sharalar ótkizilmeıdi degen sóz emes qoı. Ótkizilýi de múmkin, ótkizilmeýi de múmkin. Jumysyn jeńildetetin adamdar úshin, árıne, «ótkizilýi múmkin» degendi is-sharalar ótkizbeý úshin paıdalaný yńǵaıly. Keı jerde solaı bolyp ta júrgen sııaqty.
Osy oraıda, Respýblıka kúniniń qadirin arttyrýdy Táýelsizdik kúniniń mánin tómendetýmen baılanystyrýdyń jóni joqtyǵyn aıtý artyq bolmaıdy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ulytaýdaǵy alǵashqy Quryltaıda «Táýelsizdik kúniniń bastapqy máni saqtalady» dep atap aıtý arqyly bul máseleniń de basyn ashyp bergen edi. Táýelsizdik kúni – jańa memlekettiń resmı túrde dúnıege kelgen kúni. Eldiń eren eki merekesi bir-birin tabıǵı túrde tolyqtyrady, jarasymdy jalǵastyrady. Táýelsizdik kúnin sol kezde el basqarǵan adamnyń atymen baılanystyryp qaraý tym ásiresaqtyq bolar edi.
Dál keshe, 23 qazanda – Respýblıka kúnine oraı memlekettik nagradalardy tapsyrý saltanatty rásiminde Qasym-Jomart Toqaev elimizdi damytýdyń keleshegi týraly óziniń paıymyn aıtty. Óz sózinde Qazaqstannyń burynǵy basshysynyń qyzmetine de qysqasha toqtaldy. Mine, oqyp ta bereıin. «Elimizdiń eń basty merekesi – Respýblıka kúninde biz Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń tabandy eńbegin atap ótýge tıispiz. Onyń qazirgi Qazaq memleketin qurý isinde sheshýshi tarıhı ról atqarǵanyn mindetti túrde aıtýymyz qajet. El úshin jasalǵan qyzmet eshqashan umytylmaýy kerek, el jadynda saqtalýǵa tıis. Bul – elimizdiń bolashaǵy úshin óte mańyzdy. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt» degen halqymyz. Búgingi tarıhqa ádil baǵa berilýi úshin keshegi tarıh ádil baǵalanýǵa tıis», – dep atap ótti Memleket basshysy. Bul baǵany da Ádiletti Qazaqstannyń bir belgisi dep qaraý oryndy. Ótkenimizdi óshire bergennen óse qalmaımyz. Ol kezeń endi tarıh enshisi. Alǵa qaraý kerek. Aldaǵy belesterge umtylý kerek.
Bizdegi tilek bireý. Eldiń amandyǵy, jurttyń tynyshtyǵy. Halqymyzdyń egemen el retinde ósýi, órkendeýi, ál-aýqatymyzdyń da, ulttyq rýhymyzdyń da kóterile berýi. Eldigimizdi eńselentý isinde Táýelsizdikke jol ashyp bergen asa mańyzdy tarıhı qujattyń – Memlekettik egemendik týraly deklaratsııanyń qabyldanǵan kúni, 1990 jyldyń 25 qazanyn bizdiń basty merekemiz – Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq merekesi retinde laıyqty atap ótýdiń, bul merekeniń bólekshe qadir-qasıetin barsha jurtshylyqqa, ásirese jas býynǵa tıisinshe nasıhattaýdyń, ony otanshyldyqty kúsheıtýdiń qýatty bir tetigi retinde paıdalanýdyń orny erekshe.
Mereke qutty bolsyn!
