Egemendik deklaratsııasy – Qazaqstan memlekettiliginiń negizi
ASTANA. KAZINFORM – 25 qazan - Qazaqstan tarıhyndaǵy eń mańyzdy datalardyń biri. 1990 jyldyń dál osy kúni Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly Deklaratsııa qabyldanǵan bolatyn. Shyndyǵynda, bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy alǵashqy qadamy edi. Bul kún 1995-2001 jyldary ulttyq mereke retinde atap ótildi. 2001 jyly atalǵan mereke memlekettik merekeler tizimine endi. Alaıda keıinirek 2009 jyly elimizdiń Tuńǵysh Prezıdentiniń jarlyǵymen ol memlekettik merekeler tiziminen alynyp tastalǵan-dy.
2022 jyldyń jazynda Ulytaý óńirinde ótken Ulttyq quryltaıdyń alǵashqy otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usyndy. Osylaısha, on jyldan astam ýaqyt boıy umyt qalǵan mereke qaıta toılana bastady.
«Ulttyq merekeler men ataýly kúnder tizbesine birqatar ózgeris engizgen jón. Men Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynamyn. Sondyqtan qazannyń jıyrma besi kúni jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń egemendigi týraly deklaratsııa qabyldandy. Bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy tuńǵysh qadamy bolatyn», - degen edi Memleket basshysy.
Tarıhqa kóz júgirtsek, Qazaq KSR Joǵarǵy keńesinde Memlekettik egemendik týraly deklaratsııanyń eki jobasy ázirlengen. Alǵashqy resmı nusqasy akademık S.Zımanovtyń basshylyǵymen jasalsa, balama dep atalatyn ekinshi nusqaǵa «Demokratııalyq Qazaqstan» depýtattyq toby (bastapqy quramynda E.Ertisbaev, B.Belık, M.Ospanov, P.Svoık, B.Qadyrbekov) bastamashy boldy. Deklaratsııa jobasyn talqylaý keń aýqymda júrgizildi. «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetiniń 1990 jyly 16 qyrkúıektegi sanynda deklaratsııa jobasy ashyq talqylaýǵa usynylǵan. Osy joba 15 tarmaqtan turdy.
25 qazanda Qazaq KSR Joǵarǵy keńesiniń tańerteńgilik otyrysynda Qazaq KSR-niń Memlekettik egemendigi týraly deklaratsııanyń jobasyn jetildirý jónindegi Joǵarǵy keńes komıssııasy atynan onyń tóraǵasy S.Zımanov sóz sóıledi. Joǵarǵy keńestiń keshki otyrysynda deklaratsııa jobasy árbir bap boıynsha talqylandy. Ár bap jekeleı daýys berý arqyly sheshildi. Talqylaý alty saǵatqa sozylyp, nátıjesinde, 350 depýtattyń 71-i qarsy bolǵanyna qaramastan, kópshilik daýyspen deklaratsııa qabyldandy.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Respýblıka kúnine oraı Aqordada ótken saltanatty jıynda: «Egemendik deklaratsııasy – táýekel men dıplomatııanyń, aqyl men sabyrdyń jemisi. Osy tarıhı qujattyń áseri kóp uzamaı baıqala bastady. Biz qoǵamnyń irgetasyn jańartyp, jańa belesterge umtyldyq. Qazaqstan qıyn ótkelden ótip, irgeli el bolýǵa baǵyt ustady», dep deklaratsııanyń táýelsiz Qazaqstan tarıhynda alar orny men mán-maǵynasyna asa zor baǵa bergen bolatyn.
Egemendik deklaratsııanyń qabyldanýyna dıplomat, qazaqtyń kórnekti memleket qaıratkeri, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, sol kezdegi Qazaq KSR Joǵary keńesiniń tóraǵasy Erik Asanbaevtyń eńbegi de erekshe.
Erik Asanbaev 1936 jyly Qostanaı oblysy, Amangeldi aýdany, Baıǵabyl aýylynda dúnıege kelgen. 1991 jyldyń sáýir-qazanynda Qazaq KSR-i Joǵary Keńesiniń tóraǵasy, 1991–1996 jyly QR vıtse-prezıdenti, 1994–1996 jyly QR Prezıdenti janyndaǵy adam quqyqtary jónindegi komıssııanyń tóraǵasy qyzmetterin atqardy. 1996 jyly aqpannan QR-nyń GFR-degi Tótenshe jáne ókiletti elshisi bolǵan. Bul qyzmette júrgende Berlın qalasynda Abaıǵa kóshe atyn berýge kóp eńbek sińirgen.
Egemendik deklaratsııasy qabyldanǵan kezde Joǵarǵy keńes depýtaty bolǵan, búginde Májilis depýtaty Jıgýlı Daırabaev Erik Maǵzumulynyń atyn óshirmeı, urpaq jadynda máńgi saqtalýy tıistigin aıtady.
«Erik Maǵzumuly, 70-ke tolmaǵa ómirden erte ketip qaldy. Óte názik jandy, saýatty, bilimdi azamat edi. Elimizdiń egemendigin, táýelsizdigin jarııalaýǵa qosqan úlesi óte zor. Ol kisiniń atyn óshirmeı, aýyldarǵa, mektepterge, kóshelerge esimin berse, artyq etpes edi. Jalpy, Reseı ımperııasynyń otary, keıin KSRO-nyń qolastynda bolǵan Qazaq eliniń ǵasyrlar boıy ańsaǵan azattyǵyna 1990 jyldyń 25 qazanynda qoly jetti deýge tolyq negiz bar. Óıtkeni bul deklaratsııa bizge táýelsizdikke baratyn joldy ashyp berdi. Men osy tarıhı oqıǵanyń kýágeri bolyp, atalǵan qujattyń qabyldanýyna óz úlesimdi qosqanym úshin ózimdi baqytty sanaımyn. 1991 jylǵy «Táýelsizdik týraly» konstıtýtsııalyq zańdy da bizdiń shaqyrylymdaǵy depýtattar qabyldady. Sol shaqyrylymdaǵy Parlamentte ultymyzdyń elim-jerim degen birtýar azamattary, atap aıtqanda, Salyq Zımanov, Saýyq Tákejanov, Sherhan Murtaza, Ábish Kekilbaev, Serikbolsyn Ábdildın, Táńirbergen Toqtarov, Ómirbek Joldasbekov, Mars Úrkimbaev syndy marǵasqalar boldy. Úlken saıası máni bar qujat kóp talqyǵa tústi. Aqyry osy aǵalarymyzdyń tabandy áreketiniń arqasynda deklaratsııa mátini tolyq jetildirilip, qorǵalyp, qabyldandy», - dep eske alady Májilis depýtaty.
