Edige Nábıev: Dombyra jasaý – úlken óner

ORAL. QazAqparat – Qazaqtyń tabıǵatyna keletin dombyrany jasaýdyń syry nede? Qazirgi aspaptar talapqa saı ma? Mine, osy saýaldar tóńireginde elge belgili kúıshi ári dombyra jasaýshy sheber, «Úkili dombyra» respýblıkalyq baıqaýlarynyń jeńimpazy, «Eren eńbegi úshin» medaliniń ıegeri, Mahambet atyndaǵy syılyqtyń laýreaty, Oral qalasynyń qurmetti azamaty Edige Nábıev QazAqparat tilshisine suhbat berdi.

- Edige Qýanǵalıuly, Astrahan óńirinde týyp-óstińiz, sizge kúıshilik qasıet kimnen daryǵan dep oılaısyz?

- Kúıshilik qasıet qanmen keldi dep oılaımyn. Óıtkeni ákem Qýanǵalı da, aǵam Sydıyq ta dombyrashy boldy. Ákem Jańaqala aýdanynyń 26-aýylynda elge tanymal kúıshi, «tesiktamaq» atanyp ketken Sabyr Muqatovpen birge ósken. Ekeýi de Orda aýdany Meshitqum eldi mekeninde oryn tepken Mustafa meshitinde dáris alǵan. Ol meshitte qazirgideı ýaǵyz aıtý ǵana emes, bilim-tárbıe berip, sóz sóıleı bilýge, dombyra tartýǵa úıretken.

1917 jyly qazan tóńkerisinen keıin jaǵdaıy táýirlerdiń qýdalaýǵa tap bolǵany belgili. 1932 jyly maldaryn tartyp alǵannan keıin ákemder Astrahan oblysy Qarabaıly aýyly Basta degen aýylyna qonys aýdarǵan. Sol Altyn Orda dáýirinen qalǵan tarıhı mekende týyp-óstim. Sabyr Muqatov Jańaqala qyrynan 200 shaqyrymdaı jerden salt atpen kelip turatyn.

1937 jyly ákem ekeýi Astrahanda kúneltis qamymen kontsert berip turǵan mezgilde Sabyrdyń tamaǵy bitip qalǵan. Sodan astrahandyq dárigerler tamaǵyn tesip, trýbka qystyryp qoıǵan. Sodan sóılegende ysyldap, trýbkasyn basyp otyratyn edi.

Sabyr Muqatov ta, ákem de bastapqyda jyrshy bolǵan. Ákem Isataı-Mahambet, Shernııazdardy jyrlaıtyn edi. Qanshama ótkelekten ótse de, dombyrasyn tastamaǵan otbasynda tárbıelendim. Mástýra, Marfýǵa degen apalarym dombyra tartpasa da, kimniń kúıi ekendigin bilip, bireýler qate oryndasa, aıtyp otyratyn edi.

- Jas kezińizde jaqsy sportshy da bolǵan ekensiz?

- Iá, 1966 jyly mektep bitirgennen keıin Oral pedagogıkalyq ınstıtýtyna túsip, tórt jyldan keıin sport fakýltetiniń alǵashqy túlekteri atandyq. 10-synypta oqyp júrgende-aq, 800 metrge júgirýden eresekter arasyndaǵy 3-razrıad normasyn oryndadym.

Voleıbol da oınadym. Instıtýtta sol kezde qazaq jastary jaqsy kórinip, jeńil atletıka, voleıbol, basketboldan namysty qoldan bermeı júrdi. Ózim sport salasynda da túrli qyzmetter atqardym. Degenmen báribir ózińniń tabıǵatyńa jaqyn ónerge qaıtyp keledi ekensiń.

- Siz án de aıttyńyz ǵoı?

- Án de aıtamyn, daýys jetedi. Jas kelip, úlkeıgen soń án shyrqaýdy qoıdym deýge bolady. Jalpy, ózim quımaqulaq kúıshimin, nota bilmeımin. Negizinen Qurmanǵazy, Dına, Seıtek sııaqty osy batyr óńir kompozıtorlarynyń kúılerin tartamyn. «Kóńil tolqynyn» da sherte alamyn, biraq shertpe kúılerge áýestengen joqpyn. Óz basym HІH ǵasyr qazaq kúı óneriniń altyn ǵasyry boldy dep esepteımin. Qazirgi kezde ondaı uly talanttar joq.

- Qansha kúı bilesiz, arasynda sırek oryndalatyndary bar ma?

- Alpysqa tarta kúı bilemin. Arasynda sırek oryndalatyndary bar. Mysaly, Qurmanǵazynyń «Aıda, bulbul, Aıjan-aı» kúıin aıtýǵa bolady. Ony belgili kúıshi-kompozıor, Qazaqstannyń halyq ártisi, marqum Tuıaqberdi Shámelov ekeýmiz oryndap júrdik. Ózim Dáýletkereıdiń sazdy kúılerin oryndaǵandy jaqsy kóremin.

- Kúıdi jyldam tartýdy sheberlik dep esepteıtinder bar sııaqty, oǵan qalaı qaraısyz?

- Ókinishke qaraı, biz tez oryndaımyz dep, kúıdiń tabıǵatyn buzyp alamyz. Mysaly, Qurmanǵazynyń «Saryarqasyn» alaıyq. Ony sydyrtyp tartyp shyqqannan ne utamyz? Sol sekildi «Balbyraýyndy» tez oryndaýshylardy túsinbeımin.

Shyn mánisinde «Bal Braýna» degen sózden shyqqan ǵoı. Gýbernator Braýnnyń baly kezinde er jáne áıel adamnyń bıine laıyqtalǵan kúı ǵoı. Olar qatty jyldamdyqpen bılemeıdi ǵoı. Mine, tez tartamyz dep, kúıdiń mán-maǵynasyn joǵaltyp alamyz. Túptep kelgende, qazaq halqy qońyr dalada jaıbaraqat ómir súrgen ǵoı.

- Sizdiń dombyra qaǵysyńyz bııazy, lırıkalyq kúılerge kóbirek keletindeı. Sodan keıin kúılerdiń tarıhyn aıta otyryp, tartady ekensiz?

- Ol endi árkimniń minezine baılanysty. Durys aıtasyń, kúıdiń qaıdan shyqqanyn bilip tartý kerek. Sosyn tarıhyn aıtyp alsań, kúıdi tereńirek túsinýge kórermendi daıyndaısyń. Mysaly, Aqbıkeshtiń «Aınam qaldy», Esjannyń «Qosh, aman bol, Aqbıkesh», «Soqyr Esjan» kúılerin shyǵý tórkinin tarqatyp otyryp birge tartsań, qandaı jarasymdy.

On toǵyzynshy ǵasyrda aıttyrylyp qoıylatyn zaman, Aqbıkesh pen Esjan birin-biri unatqanmen, qosyla almaıdy. Aqbıkesh uzatylar toıynda «Aınam qaldy» degen buryn eshkim estimegen muńdy kúı tartady. Sonyń aldynda shettetilip, túrmeden shyǵyp kelip otyrǵan Esjan oǵan jaýap retinde «Qosh, aman bol,Aqbıkeshti» oryndaıdy.

Sol aýyldaǵy talas-tartys kezinde jigitterdiń biriniń qamshysy tıip, Esjannyń bir kózi aǵyp ketedi. Sodan kúıshi «Soqyr Esjan» kúıin shyǵarady.

Taǵy bir aıtaıyn degenim, sońǵy kezde kontsertterde orkestrge kóbirek mán beriledi de, jeke oryndaýshylar eleýsiz qalatyndaı. Buryn Ermek Qazıev, Mamaı Otarbaev, Temiresh Kereev sııaqty oryndaýshylar jıi kórinetin edi. Qazir ol úrdis qalyp bara jatqandaı. Bári de kúıdi buzbaý oryndaýǵa kelip tireledi.

- Sizdi Aq Jaıyq jurtshylyǵy dombyra jasaýshy sheber retinde de jaqsy biledi. Bul jóninde ne aıtar edińiz?

- Dombyra jasaý – úlken óner. Ákem erturman jasap, dombyra oıatyn sheber edi. Sodan juqqan bolar, bul ónerdi de úırenip kettim. Úsh ret «Úkili dombyra» respýblıkalyq baıqaýynyń laýreaty atandym.

- Qurmanǵazy dombyrasynyń kóshirmesin qalaı jasap júrsiz?

- Astrahan oblysy Altynjar aýylyndaǵy Qurmanǵazy atyndaǵy mádenı ortalyq qorynda saqtalǵan kúıshi dombyrasynyń dál ólshemderin alyp, jasap shyqtym. Bireýi Almaty qalasyndaǵy Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq aspaptar mýzeıine, ekinshisi Astanadaǵy ortalyq mýzeıge, úshinshisi Oraldaǵy oblystyq mýzeıge tabystaldy. Tórtinshisi BQO halyq shyǵarmashylyǵy ortalyǵyna beriletin bolady. Endi osydan keıin dombyra jasamaımyn.

- Sózińiz aýzyńyzda, dombyra jasaýshy sheber kúı tarta bilýi kerek dep oılaısyz ba?

- Menińshe, kishkene bolsa da, dombyra tarta bilýi kerek. Aspap jasaǵan kezde onyń dybysyn izdeýge týra keledi. Konveıerden shyǵarǵandaı etpeı, ár dombyrany jeke jasaý kerek, sonda sapa bolady. Qazir dúkenderde sapasyz aspaptar tolyp ketti.

- Dombyrany qandaı aǵashtardan jasaǵan jón?

- Jańǵaq, qaraǵaı aǵashtaryn ábden keptirip alyp, kirisý kerek. Qaqpaǵyna emen, qaıyń aǵashtaryn qoldanýǵa bolady. Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldary akademık Ahmet Jubanovtyń bastaýymen orkestr qurylyp, Emanýıl Romanenko degen sheber dombyrany bir qalypqa túsirgen ǵoı. Negizi dombyra jasaýshy sheberler qaı kezde de bolǵan.

Bálkim, Qurmanǵazynyń ózi de, kim bilsin, dombyra jasaǵan bolar. Al onyń dombyrasy qazirgiden múlde bólek qoı. Qaıtken kúnde de biz dombyra jasaý dástúrimizdi de joǵaltyp almaýymyz kerek. Qudaıǵa shúkir, izbasar shákirtterim bar. Bizdiń isimizdi solar jalǵastyrady dep senemiz. Keıingi kezde el-jurttyń dombyraǵa qyzyǵýshylyǵy artyp keledi. Bul – óte jaqsy nyshan. Osy baǵytymyzdan tanbaýymyz kerek.

- Áńgimeńizge rahmet. Denińiz saý bolyp, kúı ónerin damytýǵa úles qosa berýińizge tilekshimiz.