E.Qarın: Aqtóbedegi oqıǵa - memleket pen qoǵamǵa úlken sabaq

ASTANA. QazAqparat - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory, belgili saıasattanýshy, terrorızm men ekstremızm máseleleriniń zertteýshisi, «Halıfat áskeri: ańyz ben shyndyq» kitabynyń avtory Erlan Qarın «Aıqyn» gazetine ergen suhbatynda Aqtóbedegi teraktige maman retinde baǵa beredi.

Onyń oıynsha, sońǵy jaǵdaıǵa 2011-2012 jyldary elimizde osy tektes oqıǵalarǵa sebepker bolyp, ustalǵan sodyrlardyń teris ıdeologııasymen sanasy ýlanǵan «uıqydaǵy» top ókilderiniń qatysy bar. Ótken jyly álemniń 95 elinde bolǵan teraktiler Qazaqstan úshin de úlken qaýiptiń basyn ashyp otyr. Erlan Qarın «Aıqyn» gazetine bergen suhbatynda ekstremızmniń sebebi men saldary týraly ashyq áńgimeledi. 

- Erlan aǵa, Aqtóbede bolǵan ekstre­mıstik shabýyldar búkil Qazaqstan halqynyń qabyrǵasyn qaıystyrdy. Siz áleýmettik jelidegi jazbalaryńyzda Aqtóbedegi oqıǵalardyń radıkaldy «uıqydaǵy» uıashyqtyń is-áreketke kóshkeniniń nátıjesi bolýy múmkindigin jetkizdińiz. Bulardyń oıanýyna ne sebep boldy: syrttan kelgen tapsyrma ma, álde ishtegi kúshterdiń qozǵaýy ma? 

- Bul elimizdegi radıkaldy is-árekettiń birinshi kórinisi emes. Ókinishke qaraı, osyǵan deıin de ekstremızm men ter­rorızmniń basqa da kórinisteri, uqsas oqıǵalar elimizde bolǵan edi. Ásirese, 2011-2012 jyldary respýblıkamyzdyń ártúrli óńirlerinde radıkaldy toptardyń belsendi áreketteri saldarynan qarýly qaqtyǵystar bolyp, onyń nátıjesinde beıbit aza­mattarmen qatar, quqyq qorǵaý organ­darynyń ókilderi de qaza tapty. Biraq mundaı oqıǵalar buryn-sońdy bolsa da, qazirshe elimizde terrorızmniń qaýip-qateri ınstıtýtsıonaldy formaǵa ıe bolmaǵanyn moıyndaýymyz kerek. ıAǵnı terrorızmmen uzaq jyldar kúresip kele jatqan basqa elder naqty bir radıkaldy kúshtermen, ter­rorıstik uıymdarmen ashyq soǵysyp jat­sa, sáıkesinshe, bul elderge radıkaldy ter­­rorıstik uıymdar, máselen, «ál-Ka­ı­da», «Ózbekstan ıslam qozǵalysy», «Túr­kistan ıslam partııasy» sııaqty qury­lymdar qaýip tóndirip jatsa, bizdiń elimizde negizgi qaýip-qaterdi tóndirip otyrǵan avtonomdy, usaq radıkaldy toptardyń oshaqtary bop tur. Kóp jaǵdaıda olardy «uıqydaǵy radıkaldy uıashyqtar» dep ataımyz. Bul - terrorızmdi zertteýmen aınalysyp kele jatqan sarapshylardyń zertteý barysynda qoldanatyn ataý­larynyń biri. Olar belgili bir syrttaǵy terrorıstik uıymdarmen tyǵyz baılanysy joq nemese halyqaralyq, sheteldegi belgili bir terrorıstik uıymnyń bólimshesi emes toptar. Negizinen, olar qylmystyq múddelerdiń toǵysýynyń nátıjesinde, radıkaldy oılardyń tóńireginde toptasady. Kóbine teris oılaryn talqylaýmen ýaqyt ótkizip, naqty is-áreketke kóshpeıdi. Belgili bir is-áreketke qandaıda faktorlardyń áserimen kóshýi múmkin. Máselen, egerde syrttan tapsyrys kelse nemese óz betterimen oqyp júrgen úgit-nasıhat materıaldarynyń yqpaly zor bolsa, áreket ete bastaıdy.
Meniń oıymsha, Aqtóbedegi top - osyndaı radıkaldy uıashyqtardyń biri. Olarda qandaıda bir sheteldik uıymdarmen ekijaqty turaqty baılanys bolmaǵan. Biraq sońǵy kezde ınternettegi, áleýmettik jelilerdegi erkin taralyp jatqan ekstremıstik baǵyttaǵy materıaldardyń yqpalymen radıkalızatsııalanýǵa ushyrap, naqty bir is-áreketke kóshken bolýy da múmkin. ıAǵnı, bul uzaq josparlanbaǵan, beı-bereket jasalǵan terakt. 
- Jastardyń radıkaldy uıymdarǵa ketýine ne sebep: jumyssyzdyq pa, ál-aýqattyń tómendigi me, álde Sırııa týraly adasýshy hám «romantıkalyq» kózqaras pa? Jalpy, Sırııadan oralǵandar elge qanshalyqty qaýipti?
- Bul suraqty ekige bólýge bolady. Jastardyń radıkaldy toptarǵa kirýine birneshe sebep bar. Siz aıtyp otyrǵan qoǵamdaǵy basqa da qubylystar sııaqty, terrorızm de - qoǵamdaǵy bir emes, birneshe faktorlardyń áserimen damyp jatqan qaýip-qaterlerdiń biri. Bul qandaı faktorlar? Eń aldymen, áleýmettik-ekonomıkalyq faktorlar: jumyssyzdyq máselesi, azǵantaı tabys taýyp, soǵan kún kórýi. Bul arada olar ártúrli toptardyń jalǵan úgit-nasıhatyna, yqpalyna ońaı ótip ketedi. 
Ótken jolǵy suhbatymyzda kótergen máselemiz de - jastar arasyndaǵy mar­gınaldaný problemasy edi. Onyń ústine, jemqorlyq ta úlken qoǵamdyq dertke, qaterge aınalyp otyr. Jemqorlyq máselesi áleýmettik ádiletsizdik prob­lemasyn odan beter qozdyryp, asqyn­dyryp, jaǵdaıdy shıelenistiredi. Osyndaı barlyq faktorlardyń jıyntyǵynda qo­ǵamda radıkaldandyrý problemasy júzege asýy múmkin. Ekinshi jaǵynan, osyndaı jaǵymsyz qubylystar qoǵamda júrgizilip jatqan modernızatsııalyq prots­es­terge qarsylyqtardyń nemese sony túsin­beý­shiliktiń saldarynan týyndaıdy deýge bo­lady. ıAǵnı belgili bir qoǵamdaǵy ózgerister qatty júrip jatqan kezde jas­tardyń bel­gili bir bóligi osy protsesterge ilese al­maıdy. Buǵan qarama-qarsy balama tabýǵa ózderinshe tyrysatyny da sodan. Osy­laısha, jańa ıdeologııalyq normalar­dy shyǵaryp, solardyń sońynan erip ketedi. 
Budan tys qoǵamda baıqalyp jatqan taǵy bir úlken másele - krımınaldaný. Eldi, aýdan-aýyldardy aralap júrgende baıqaıtynymyz, shynynda da, ortasha deńgeıdegi qylmystyq is-áreketterdiń kóbeıýi, zańbuzýshylyqtardyń jıi oryn alýy, keıbir jastardyń ońaı tabys tabamyz dep qylmysqa jıi barýy ózekti bop tur. Sonyń nátıjesinde jastar qylmystyq jaýaptylyqqa tartylyp, túrme, kolonııaǵa túsedi. Al túrme-kolonııalardan radıkaldy oılarmen ýlanyp, bylaısha aıtsaq, túrmege qylmysker bop túsip, túrmeden radıkal bop shyǵyp jatady. Aqtóbedegi terrorıstik shabýyldarǵa qatysqan 18 azamattyń 7-i buryn ártúrli qylmystyq is-áreketter boıynsha sotqa tartylǵan eken, atap aıtsaq, urlyq, tonaý, kisi óltirý baptary boıynsha sottalǵan. Al 2-i ekstremızm baptary boıynsha jazasyn ótegen. 
- Al Sırııadan oralyp jatqandar qoǵamǵa qaýipti me? 
- Sırııa máselesi óz aldyna úlken de qıyn taqyryp. Bul qazirgi tańda úlken jahandyq problemaǵa aınaldy. Sırııadaǵy janjalǵa álemniń kóptegen elderindegi radıkaldy toptar umtylyp otyr. Sonyń nátıjesinde sońǵy derekter boıynsha, ol jaqqa álemniń 80 elinen 30000-ǵa jýyq azamat qarý alyp qosylǵan. Sarapshylar sol 30000 azamatty shartty túrde úsh topqa bóledi. Birinshisi - arab tilinde sóıleıtin arab elderinen barǵan sodyrlar. Ekinshisi - aǵylshyn jáne frantsýz tilinde sóıleıtin, Eýropa elderinen baryp qosylǵan ekstremıster. Úshinshisi - TMD elderinen, dálirek aıtsaq, Reseı men Ortalyq Azııa elderinen barǵan sodyrlar. Ásirese, 2013 jyly Sırııada áskerı janjaldyń kúsheıýiniń saldarynan úgit-nasıhat jumysy kúsheıip, sonyń ishinde bizdiń elden de biraz azamattar soǵys oshaǵyna umtylǵan bolatyn. Sońǵy málimet boıynsha, 200-ge jýyq azamatymyz Sırııa eline ketken. Biraq sońǵy zertteýlerdiń nátıjesi boıynsha, Sırııaǵa baryp jatqan qazaqstandyq azamattardyń sany birshama azaıǵan. Máselen, Qyrǵyzstannan 500-ge tarta, Tájikstannan 1000-ǵa jýyq azamat sodyrlar qataryn tolyqtyrǵan. Olarmen salystyrǵanda, bizdiń elden Sırııaǵa attanýshylardyń sany birshama azaıdy. Degenmen Ortalyq Azııadan, onyń ishinde Qazaqstannan ketip jatqan azamattar asa belsendi, belgili bir toptardyń basshysy bolýǵa nemese jeke jasaqtar qurýǵa umtylyp jatady. Sırııaǵa ketkenderdiń biraz bóligi oqqa ushyp, qaza tapqan. Sońǵy derekter boıynsha 100-ge tarta qa­zaqstandyq azamat árqıly áskerı is-qımyldardyń nátıjesinde mert bolǵan. Olardyń birqatary óz otbasylarymen birge ketkenin eskersek, budan taǵy bir problemanyń basy shyǵady. Qaza tapqan qazaqstandyqtardyń áıelderi men bala-shaǵalary janjal bolyp jatqan jerlerde óz erkimen emes, belgili bir máselelerdiń áserimen soǵystyń qurbanyna aınalyp otyr. 
Áke-shesheleri oqqa túsip ólgennen keıin sodyrlar balalaryn bólip, olardy balalardan jasalǵan áskerı jasaqtardyń quramyna engizedi. Munyń ózi úlken problema. Sırııaǵa ketken árbir adamnyń oqıǵasy, hıkaıasy - úlken tragedııa. Olardyń jalǵan ıdeologııalarǵa senip, óz Otanyn tastap, basqa bir múddeler úshin óz ómirlerin qurbandyqqa shalyp jatqany ókinishti.
Kezinde men Sırııadan qaıtyp kelgen nemese belgili bir sebeptermen tut­qyndalǵan adamdarmen suhbat jasaǵan edim. Sonda kópshiligi sol jaqqa jetkennen keıin onda, shyn máninde, qasıetti soǵys - jıhad emes, belgili bir toptardyń, kúshterdiń ózara esep aıyrysýy júrip jatqanyn jáne syrttan kelgenderdi óz maqsattary úshin paıdalanyp otyr­ǵandaryn túsinedi. Biraq artqa sheginý múmkin emes. Ol jaqqa barý ońaı da, qaı­typ kelý qıyn. Sondyqtan bul jerde osyndaı ıdeologııaǵa beıim azamattardyń, jastardyń arasynda meılinshe óz Ota­nyńnan artyq meken joǵyn túsindirýimiz kerek. Óz memleketiń qashanda seni qorǵaıdy. Óz memleketińe opasyzdyq jasap, qolyńa qarý alyp, basqa bir memleketke ketýińe eshqandaı da negiz joq. Ol jerde iri memleketter men belgili bir kúshter arasyndaǵy teketires qana bar. Sırııaǵa ketkender usaq múddeler úshin ózge bir kúshterdiń oıynshyq quralyna aınalyp, qurbandyqqa shalynyp, ómirleri bostan-bosqa qıylyp jatyr. 
- Terrorızm men ekstremızmdi zerttep, tipti, Aýǵanstan, Sırııa sııaqty tolassyz terrorlyq aktilerdiń oshaǵynda bolyp-qaıtqan bilikti maman retinde bul oqı­ǵalardan qandaı sabaq alýymyz kerek dep oılaısyz? Estýimizshe, sizdiń oıyńyzsha, bul jaıt elimizge uzaqqa kelgen trendke aınalýy múmkin sııaqty ǵoı... 
- Joǵaryda aıtqanymdaı, terrorızm men ekstremızmniń qaýpi bizde ınstıtýtsıo­naldy formaǵa ıe bolmaǵan. Bul osy jyldardaǵy radıkalızm, terrorızmmen kúrestegi belgili bir nátıjelerimiz. ıAǵnı biz osy ýaqytta radıkaldy toptardyń úlken bir uıymdarmen birigýine jol bermeı, qarsylasqan qarýly is-áreketterdi boldyrmaý baǵytynda nátıjeli jumystar atqardyq. Degenmen bizge eshqandaı da qaýip tónip turǵan joq deı almaımyz. Bul - obektıvti qubylys. Alyp memleketter arasyndaǵy qarym-qatynas jyldan-jylǵa nasharlaı túsýde, memleketter ashyq teketireske deıin barýy múmkin. Biz muny Ýkraına, Sırııa sııaqty elderdiń mysalynan kórip otyrmyz. Sońǵy 5 jylda álemde 15 jańa janjal oshaǵy paıda bolǵan. Jyl saıyn álemde 12000-ǵa jýyq terrorıstik faktiler oryn alýda. Mysaly, ótken jyly álemniń 95 elinde terrorıstik shabýyldar jasalǵan. Osydan-aq bul derttiń, qaýip-qaterdiń búkil álemdi qalaı jaýlap jatqanyn kórýge bolady. Ekinshi jaǵynan, biz ashyq memleketpiz, jahandyq geosaıası protsesterge belsene aralasyp otyrmyz. Sondyqtan ashyq protsess júzege asyp jatqan soń, bizge jaǵymdy faktorlar qalaı áser etse, jaǵymsyz faktorlar da dál solaı yqpal etedi. 
Radıkalızm men terrorızmniń erekshelikterin eskere otyrsaq, ol vırýs sııaqty. Sebebi, elimizde onyń oshaqtary alǵash 2003 jyly paıda bolǵan edi. Syrttan elimizge eki sodyr kelip, arnaıy maqsatpen top qurǵan bolatyn. Ol top der kezinde áshkerelenip, músheleriniń barlyǵy qamaldy. Biraq mańaıynda júrgen birneshe kisi 7-8 jyldan keıin elimizdiń ártúrli óńirlerinde «uıqydaǵy» radıkaldy oshaqtardy quryp, olar óz kezeginde 2011-2013 jyldardaǵy oqıǵalardy qolmen jasaǵan toptardyń qurylýyna sebepker bolǵan. Al Aqtóbedegi shabýyldy uıymdastyryp otyrǵan top músheleri - 2011 jyly talqandalǵan radıkaldy toptyń qaldyqtary. ıAǵnı áshkerelep, quryqtap, qamap, jaýapkershilikke tartyp otyrsa da, olar báribir de óz zalalyn tıgizbeı qoımaıdy. Organızm men denege vırýs qalaı kirse, dál solaı terrorızm de adamnyń sanasyn ýlaıdy. Sondyqtan eń aldymen osyny túsinip, tabandylyqpen belgili bir sheshimderdi qabyldap, júıeli túrde kúres júrgizip otyrýymyz kerek. 
- Qaı zaman bolmasyn, Qazaqstan úshin dinı másele asa ózekti boldy. Qaıbir jyly «Hız-ýt-Tahrır», «Musylman baýyrlar», «Talıban», «Shyǵys Túrkistandy azat etý», t.b. uıymdardyń belsendiligine baılanysty kúres ózekti bolsa, bertin kele ısmatol­lashylardyń aǵymy aıaýsyz áshkerelendi. Bul memlekettiń kópdindi saıasatty qoldap, kóp jerde uranshyldyqqa boı aldyryp, óz qoldarynan ıdeologııalyq tetikter men ulttyń basyn biriktiretin faktorlardy shyǵaryp alǵanynan emes pe?
- 2011 jyldary da, qazir de bul oqıǵalarǵa qatysqan azamattardyń jas erekshelikterin baıqaıtyn bolsańyz, Aqtóbedegi teraktige qatysqan aza­mattardyń keıbiriniń jasy 2011 jyly nebary 14-te bolǵan. Ortasha jastary 25-te bolǵan. Árıne, tereń bilim, tanym-túsinik bolmaǵan soń, aınaladaǵy oqıǵalar men protsesterdi qarapaıym túrde qabyldap, óz betterinshe tujyrym jasaýǵa asyǵady. Ekinshiden, biz ashyq saıasat júrgizip jatqan memleketpiz, mundaı oqıǵalarǵa jol bermeýdiń tásili op-ońaı. Ol - bárinen oqshaýlanyp, jabyq memleketke aınalý. Bizdiń kórshilerimiz ben basqa da elderdiń úlgilerine qarasaq, olar osyndaı prob­lemalardy sheshýge bas qatyrmaı, shekarany tars jaýyp, basqa bir memleket azamattarynyń kelip-ketýine shekteý qoıyp, oqshaýlanyp, ózderimen-ózderi ómir súrip jatyr. Árıne, bul eń ońaı tásili. Biraq olaı ómir súrý de qaterge toly. Búgingideı bári bir-birimen qaınasyp jatqan ýaqytta oqshaýlanyp ómir súrý múmkin emes. Onsyz ekonomıka, ǵylym, mádenıet, bilim, jalpy qoǵam men memleket damymaıdy. Sondyqtan biz ashyq, jarııaly memleket quryp jatyrmyz. Osyndaı saıasat júrgizgennen keıin, árıne, osyndaı teris faktorlardyń yqpaly bolmaı qoımaıdy. Soǵan sáıkes, biz dinı salada rasynda da, ashyq, lıberaldy saıasat júrgizdik. Bárine birdeı múmkindik ja­saldy. Sol múmkindikti keıbir aǵymdar teris maqsatta paıdalanǵany bar. Osyny uǵynǵannan keıin buǵan belgili bir tos­qaýyldar qoıyldy. 
Bir nárseni umytpaýymyz kerek, bizde ıdeologııalyq vakýým problemasy bar. 25 jyl buryn biz basqa memlekettiń qu­ramynda, basqa ekonomıka men ıdeologııa­lyq saıasat júrgizilgen elde turdyq. Keshe ǵana táýelsizdik alyp, jańa júıeni qalyptastyrýǵa kóshtik. Osyndaı kezde qoǵamdyq sana-sezim qalyptastyrý men ıdeologııalyq-aqparattyq salada belgili bir vakýým, keshegi jastardy tárbıeleýde qoldanylǵan pıoner, komsomol sııaqty qoǵamdyq ınstıtýttardyń ornyn jańa ınstıtýttarmen toltyrý máselesi týyn­dady. Biz keńestik kezeńdegi ınstıtýttardy jaı kóshirip alyp, qoǵamǵa engize almaımyz. Biz totalıtarly memleket emespiz. ıAǵnı birtekti ıdeologııany sińirte almaımyz. Bizde alýan túrli kózqarastar bar. Qoǵamnyń aınasyna aınalǵan Feısbýkti qarasańyz, on adam on túrli jazady. Ár oqıǵanyń birneshe ólshemi shyǵatyn boldy. Biz qoǵamda úlken transformatsııa bolyp jatqanyn eskere otyryp, soǵan sáıkes jumys jasaýymyz kerek. 
Bul problemany qozǵaǵanda, dinı saladaǵy túıtkilderdi aıtpaı ketpeýge bolmaıdy. Sebebi, radıkaldaný men ekstremızmdi týdyrtyp otyrǵan negizgi faktorlardyń taǵy biri - dinı saladaǵy máselelerdiń kúrdelenýi. ıAǵnı bizde musylmandar arasynda úlken bólinýshilik baıqalady. Elimizdiń din jolynda júrgen azamattarynyń bólingeni bir bólek, ártúrli toptarǵa, ártúrli aǵymdarǵa jiktelip, ózara kúresip jatady. Esińizde bolsa, 5-6 jyl burynǵy suhbatta dinı máseleni de qozǵaǵanbyz. Sol suhbatta qazaqtyń jiktele bastaǵanyn, buryn ekige, úshke bólinse, búgin bóliný sebepteriniń kóbeıip ketkenin aıtqan edim. Rasynda da, buryn bireý qazaqsha sóılese, soǵan qýanatyn edik. Bireý «bismillá» dese, «mynanyń ımany bar eken» dep oılaýshy edik. Qazir qazaqsha sóılegeni de, «bismillá» dep namazǵa jyǵylǵany da jetkiliksiz, onyń din jolynda qalaı júrgeni, qandaı baǵytta bolǵany da ańǵarylýy tıis. Qazir eń bastysy - barsha musylman baýyr­lary­myzdyń yntymaǵyn arttyrý. Menińshe, eń aldymen osy máseleni sheshýimiz kerek. 
- Siz terrorıster tirkelgen Vkontakte áleýmettik jelisin shekteýdi usynyp, kóptegen saıasattanýshylar men BAQ ókilderiniń qoldaýyna ıe boldyńyz. Qanshalyqty bul bastama máseleni sheshýge yqpalyn tıgizbek?
- Kóbisi muny málimdeme sııaqty qabyldady. Shyn máninde, bul Feısbýkte jarııalanǵan jaı jazba pikir ǵana edi. Anyǵyn aıtsam, Vkontakte jelisin jabaıyq dep naqty usynys bildirgenim joq. Tek jurttyń nazaryn jalpy áleý­mettik jelilerge, onyń ishinde, ásirese, Vkontakte jelisinde bolyp jatqan jaǵdaıǵa aýdartqym keldi. Ókinishke qaraı, bul jelide balalardy sýıtsıdke shaqyratyn kontentten bastap ashyqtan-ashyq memleketke qarsy áreketke úndeıtin arnaıy aýdıo, vıdeo, fotomaterıaldar jarııalanǵan. Onyń ishinde kóp jastar búrkenshik atpen emes, óz attarymen ony paıdalanyp júr. Sebebi, olardy eshkimniń baqylap otyrmaǵanyn bári biledi. Son­dyqtan bul memleketke emes, eń aldymen óz oqyrmandaryma jasalǵan úndeý edi. 
Árıne, elimizde sheshilmegen saıası-ekonomıkalyq problemalar bar, biraq tárbıe, ulttyq pedagogıka men psıhologııa, dástúr degen salada eshqandaı da komıssııa qura almaısyń, sebebi ol abstraktili másele sııaqty. Áý bastan jer máselesinde múddeli azamattar bolyp bas qosyp, bárin sheshe alatynymyzǵa sendim. Al balalardy tárbıeleý, otbasyndaǵy jaǵdaılarǵa, moraldyq-etıkalyq máselelerge baılanysty kimmen komıssııa quryp, kimmen bul máseleni talqylaısyz? Bul -  ártúrli minber men alańda aıtylatyn aǵartýshylyq másele. Tárbıe, dástúr sııaqty tanymdyq máselelerdi kúnige talqylap, kúnige túıtkildi tustaryn sheship otyrýymyz kerek. Keshe ǵana Aqtóbede bolǵan oqıǵalardan keıin sodyrlardyń týǵan-týystary «baıqamadyq, bilmedik» dep aqtalyp jatyr. Olar da bizdiń qan­dastarymyz. Árıne, erlikpen qaza tapqan ákesiniń jaýyngerlik baskıimin kıip, jylap turǵan balanyń sýretin kórseń, júregiń qan jylaıdy. Biraq sol jaýyn­gerlerge qarsy shyǵyp, óz áıelin jesir, óz balalaryn jetim qaldyrǵan sodyrlardyń jylap otyrǵan áke-sheshesin kórip, oǵan da janyń ashıdy. 
Men únemi aıtyp kelem, memlekettiń problemalaryn sheshemiz demesten buryn óz balalarymyzdyń tárbıesin durystap alaıyqshy. Biz osyǵan deıin patrıotızmdi qalaı ólshep keldik? Kim ádemi sóılep, urandatsa, shynshyl sııaqty kórinse, sonyń bárin «mynaý patrıot eken» dep baǵalap jattyq. Biraq aldaǵy ýaqytta patrıotızm munymen ólshenbeıdi. Patrıotızm, eń aldymen, árkimniń óz otbasyndaǵy balalaryna jaýap berýi. 
- Tań qalarlyǵy, shabýyl bolǵan birinshi kúni, jeksenbide búkil qazaqstandyq BAQ, ásirese, telearnalar qalypty jumysyn jasap, shoý-kontsertterin berip, breaking news, ıaǵnı shuǵyl jańalyq taratpaǵan soń halyq arasynda úreı men qaýeset taralyp jatty. Resmı organdar da shuǵyl málim­demeler jasap úlgermeı jatqanda, búkil áleýmettik jelilerge feık-uıymdar týraly aqparat pen Reseıdiń bılik jáne aqparat kózderinen árqıly málimetter tarap, aqparattyq keńistigimiz taǵy da reseılik ustanymda qaldy. Buǵan kim jaýapty jáne onyń saldary qandaı bolmaq? 
- Árıne, birqatar tosyn jaǵdaılardy kórdik. Degenmen bizde jyldan-jylǵa aqparattyq júıe men qurylymdar terakt sııaqty daǵdarystyq jaǵdaılar kezinde jumys isteýdi úırenip keledi. Men bir aqparat quralyn bólip alyp, maqtaǵandaı bolǵym kelmeıdi, biraq óz basym «Qazaqstan» ulttyq arnasyna rıza boldym. Ulttyq aza tutý kúni olar óz arnasynan 3-4 saǵatqa sozylǵan jaqsy baǵdarlamalar uıymdastyrdy. Kezekpe-kezek kelip jatqan stýdııa qonaqtaryn sóıletip, Aqtóbedegi stýdııasymen baılanystyryp, jan-jaqty aqparat taratýǵa tyrysty. Bul eń aldymen - kásibı biliktilik. Bir óńirde bolǵan oqıǵany eldik deńgeıde ortaq tragedııa retinde kórsete bilgeni, jan-jaqty talqylaý jasaǵany - biliktilik. Mundaı ashyq talqylaýlar qoǵamǵa asa qajet. Dál osyndaı talqylaýlar kezinde biz qoǵam ne isteý kerektigin túsinemiz. Onyń ústine, biz eldiń ishinde aqparattyq saladaǵy múddelerimizdi qorǵaýdy úırenip jatqan sııaqtymyz. Endigi kezektegi maqsat - eldiń syrtynda memlekettik pozıtsııamyzdy resmı ınstıtýttarmen birge qorǵaýdy úırený. 
- Kóptegen sarapshylar resmı jáne jekemenshik BAQ-qa balama retinde áleýmettik jelilerdiń shyqqanyna ókinishin bildiredi. Aqparattyq salada uzaq jyldar júrgizilgen saıasat aqparat quraldary basshylary men jýrnalısterdiń ishki tsenzýrasyn da arttyryp tastady. BAQ qyzmetin áleýmettik jelilerdiń óz qolyna alǵanyn jáne munyń qaýpin bılik qanshalyqty túsinedi? 
- Memleket bárin de birdeı óz qolynda ustaı almaıdy. Memleket te ony túsinedi. Aqparat taratý bastamasy burynnan-aq áleýmettik jelilerde taralyp ketken bolatyn. Sondyqtan bul jerde aqparattyq resýrstar, medıalar áleýmettik jelilerde jumys isteýdi úırenýi kerek. Biz, sarapshylar da jelide jumys isteýdi úırenip kelemiz. Buryn biz ártúrli basylymǵa jeke-dara suhbat beretin edik, qazir osyndaı jaǵdaılar kezinde áleýmettik jelilerge óz pikirimizdi jarııalaımyz, al BAQ-tar ózderine qajet jerin paıdalanyp, taratady. Biraq bul jerde qaıtadan biliktilik máselesine tap bolamyz. Berip otyrǵan aqparatty toǵyz BAQ durys beredi de, ishindegi bireýi burmalap áketedi. Keshe Baıan Esentaeva hanymnyń jaǵdaıyna baılanysty bireýler aqparatty rastaý úshin Oblystyq Іshki ister departamentine habarlasyp jatsa, endi bireýler Talǵardaǵy aýdandyq aýrýhanadan aqparat alyp jatty. Endi bireýleri sol jaǵdaıǵa baılanysty jalǵan aqparat taratyp úlgerdi. Bul da biliktilik máselesin ańǵartty. Ekinshi jaǵynan, reıtıng pen paraqshalaryna laık jınaýdy kózdegen BAQ-tar da boldy.
- Sizdiń «Halıfat áskeri: ańyz ben shyndyq» atty birinshi kitabyńyz sarap­shylardyń joǵary baǵasyna ıe boldy. Ekinshi kitabyńyzdyń josparda ekenin bilemiz. Onda Aqtóbedegi jaǵdaı men feık, ıaǵnı, jalǵan terrorlyq uıymdar týraly aqparat engizile me? Kitabyńyz qashan shyǵýy múmkin?
- Bul kitapty aıaqtap jazyp bitirýge ýaqyt bolmaı jatyr. Kúnde bir jaǵdaı, kúnde bir oqıǵa... Negizgi jumysym taǵy bar. Múmkin, jaz aılarynda ony tııanaqtap alýym kerek shyǵar. Bul kitap, negizinen, azamattardyń Sırııaǵa ketý máselesine arnalmaq. Ortalyq Azııadaǵy azamattardyń Sırııaǵa nelikten barǵany, ol jaqta qalaı bólinip, ózara soǵysyp ketkenine arnalady. Aqtóbedegi jaǵdaıdy naqty taldamaımyz, biraq bólek qarastyrý oıda bar. 
- Budan bylaı memlekettik jáne qo­ǵamdyq deńgeıde qandaı saqtyq sharalaryn ustanýymyz kerek? 5 maýsymnan keıingi ómir qandaı bolýy kerek?
- Eń aldymen, ómir jalǵasa beredi. Árıne, saq bolýymyz kerek. Tıisti sheshimderdi tabandy túrde qabyldaýymyz kerek. Eń bastysy, biz ózimizdiń modernı­zatsııalyq baǵytymyzdan taımaýymyz kerek. Munda eń qaýiptisi - elde ja­rııalanǵan, qabyldanǵan betburystar men ózgeristerdiń josparyn buzý. Teris faktorlarǵa áreket etýdiń bir joly - jan-jaqty tıimdi modernızatsııa. Onyń jospary bar. Ol - Elbasy bekitken «Ult jospary». Bizde strategııalyq baǵyttar belgilengen. Endigi másele - ony is júzinde qalaı júzege asyrý kerektigin uǵyný. 
Sońǵy kezde sarapshylar ózgeristerdi aıtqan kezde, kóbinese, Grýzııany mysalǵa keltirip jatady. Grýzııadaǵy aıqyn ózgeristiń bir belgisi - polıtsııa reformasy. Múmkin, bizge de barlyq baǵyttar boıynsha kórsetkishter kórsetýge asyqpaı, halyqtyń turmysyna tikeleı qatysy bar sezimtal baǵyttar boıynsha nátıjelerge qol jetkizý kerek shyǵar. Meniń oıymsha, buǵan qosa sot reformasy men bilim berý júıesine de ózgeris qajet. Sebebi, sot reformasy -ádilettilikti ornatýmen qatar, jemqor­lyqty aýyzdyqtaýǵa jol ashatyn másele. Bilim berý júıesin ózgertý - jas urpaqty tárbıeleý. Qalaı bolǵan jaǵdaıda da ótken oqıǵalar bárimizge sabaq boldy. Arnaıy quqyq qorǵaý organdaryna da, úkimetke de, memleket pen qoǵamǵa úlken sabaq bul. Sondyqtan bul jerde, ásirese, tárbıe máselesine únemi alańdap, talqylap, ony sheshý joldaryn qarastyrǵanymyz jón. 
- Suhbatyńyzǵa raqmet. 

Kámshat TASBOLAT

«Aıqyn» gazeti, 2016 jyl 16 maýsym, №88 (2964)