Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy dabyl qaǵýda: Tyrysqaq taralýynan qandaı qaýip bar
Tyrysqaq indeti órshigen elderdegi ahýal
Qazirgi ýaqytta Afrıka, Azııa jáne Karıb teńiziniń 24 elinde indettiń órshigeni málim boldy. Sonymen qosa, Afrıkanyń taǵy 4 elinde - Tanzanııa, Ońtústik Afrıka, Zımbabve jáne Zambııada bıyl aqpannan bastap tyrysqaqtyń jıi tirkelip jatqany belgili.
20 naýryzdaǵy málimetke saı, Afrıka qúrlyǵynyń ońtústigindegi Malavı memleketinde ınfektsııa juqtyrǵandar men ólim-jitimniń eń joǵary kórsetkishteriniń biri tirkeldi. Atap aıtqanda, indetpen aýyryp jatqan 54,8 myń adamnyń 1 684-i kóz jumdy.
Sarapshylar tyrysqaq aýrýynan ólimniń kóbeıgenine alańdaýly. Óıtkeni, ótken jyldarmen salystyrǵanda azamattardyń osy indetten qaıtys bolý faktileri jıilegen. Máselen, 2021 jyly búkil álem boıynsha tirkelgen tyrysqaqtan ólimniń ortasha deńgeıi 1,9% boldy. Bul epıdemıologııalyq ahýal úshin qolaıly sanalatyn mejeden (qolaıly epıdemıologııalyq ahýal - 1%) asyp túsedi. Sońǵy on jylda mundaı kúrt ósim tirkelmegen edi.
Tyrysqaq degenimiz ne?
Tyrysqaq – antroponozdy jiti ishek ınfektsııasy. Onyń qozdyrǵyshy tyrysqaq vıbrıony dep atalatyn «Vibrio cholerae» bakterııasy. Ol las taǵamdy nemese sýdy tutynǵan kezde paıda bolady. Vıbrıonnyń ınkýbatsııalyq merzimi qysqa - 12 saǵattan 5 kúnge deıin.
HІH ǵasyrda tyrysqaq Úndistandaǵy Gang ózeniniń alǵashqy rezervýarynan bastalyp, búkil álemge taraldy. Odan beri barlyq qurlyqtaǵy mıllıondaǵan adamnyń ómirin qıǵan 6 pandemııa boldy.
Qazirgi, jetinshi pandemııa 1961 jyly Ońtústik Azııada bastalyp, 1971 jyly Afrıkaǵa, al 1991 jyly Amerıkaǵa deıin taraldy. Búginde tyrysqaq kóp memlektterde endemııalyq aýrý sanalady.
Alaıda, pandemııa 2021 jyly qaıta órship, buryn osy indet taralǵan Sırııa men Lıvan sııaqty memleketterde jaıyldy. Munda tyrysqaqtan kóp adam qaıtys boldy.
Infektsııanyń belgileri – dene temperatýrasynyń 34-35 gradýsqa deıin tómendeýi nemese qatty kóterilýi, qaltyraý, qusý, dıareıa, organızmniń tez qurǵaýy. Eger aýrý ýaqtyly anyqtalsa, onda ol tez emdeledi. Al, birneshe saǵat ýaqyt ótkizip alǵan jaǵdaıda, onyń saldary ólimge ákep soǵýy múmkin.
Sýdy qaınatatyn bolsa nemese 30 mınýt +56 gradýs temperatýrada turǵan ınfektsııany qozdyrǵysh «Vibrio cholerae» óledi. Degenmen tyrysqaq vıbrıony tómen temperatýraǵa tózimdi keledi.
Іndet Afrıka elderinde tez taralyp barady
Búginde tyrysqaq aýrýy Afrıka elderinde órship tur. Sońǵy jyldary ınfektsııa Býrýndı, Efıopııa, Kenııa, Malavı, Mozambık, Somalı, Ońtústik Afrıka, Ońtústik Sýdan, Tanzanııa, Zambııa jáne Zımbabve sııaqty 11 elde tez taraldy.
DDSU deregine saı, tyrysqaq Somalı túbegindegi qurǵaqshylyq, maýsymdyq jańbyr jáne Afrıkanyń ońtústigindegi tropıkalyq daýyl sııaqty ekstremaldy klımattyq qubylystarǵa baılanysty jaılap barady.
Atalǵan uıym bıyl naýryz aıynda Afrıkanyń ońtústik-shyǵysynda bolǵan «Freddı» tsıklonynan keıin jaǵdaı odan ári nasharlaýy múmkin ekenin eskertip jatyr.
Zımbabvede tyrysqaqtyń 17 oshaǵy anyqtaldy. Bul – memlekettegi syrqattaný deńgeıiniń kúrt ósýi men ólimniń kóbeıýine sebep bolyp otyr. Al, Malavıde kún saıyn 600-den astam adam indet juqtyrady. Munda byltyr naýryzdan beri tyrysqaqtan 1,5 myńnan astam adam qaıtys boldy, olardyń ishinde 197-i bala. Sondaı-aq, Mozambıkte de táýligine ınfektsııanyń 600-ge jýyq jaǵdaıy tirkelýde. Bul rette atalǵan memleket ortalyq provıntsııalardaǵy 1,1 mln halyqqa vaktsına saldy.
Somalı túbegindegi úsh el – Efıopııa, Kenııa jáne Somalıde de tyrysqaq dendep barady. Býrýndı memleketi de taıaýda Býjýmbýra qalasynda indet shyqqanyn málimdedi. Kongo Demokratııalyq Respýblıkasynyń qaqtyǵys aımaqtaryndaǵy lagerlerde sapaly aýyz sýdyń bolmaýy jáne antısanıtarııa - jaǵdaıdy kúrdelendirip jiberdi.
Taıaý Shyǵysta taralǵan ınfektsııaǵa ne sebep?
Búginde Sırııa men Lıvanda tyrysqaq aýrýy órship jatyr. ıÝNISEF málimetine sáıkes, indettiń jappaı taralýyna Evfrat ózenindegi sýdyń tartylýy, klımattyń ózgerýi, sondaı-aq gýmanıtarlyq jaǵdaı teris áser etti. Sonymen qatar, oǵan bıyl aqpanda bolǵan iri jer silkinisi kesirin tıgizdi.
Alǵash ret Sırııada tyrysqaq aýrýy 2022 jyldyń qyrkúıeginde tirkeldi. Onyń odan ári taralýyn toqtatý maqsatynda ıÝNISEF pen DDSU 1,7 mln-ǵa jýyq sırııalyqqa vaktsına saldy.
6 aqpandaǵy jer silkinisinen keıin Túrkııada tyrysqaq aýrýynyń paıda bolý qaýpi eselene tústi. Sebebi, ol memleketke ınfektsııa Sırııadan barǵan bosqyndar arqyly taraýy múmkin.
Byltyr qarashada Izraıl tarapy Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymyna ıArmýk aǵysynan alynǵan synamalarda tyrysqaq vıbrıony tabylǵanyn habarlady.
DDSU málimetine qaraǵanda, ınfektsııanyń taralýyna Pákistan men Aýǵanstan, Irak jáne Iran arasyndaǵy halyqtyń údere kóshýi yqpal etip otyr. Sonymen qatar tyrysqaq Sırııadan Lıvanǵa tarady, odan ári ıordanııalyqtardyń juqtyrý qaýpi bar.
Aýrýdyń aldyn alý sharalary
Sarapshylardyń aıtýynsha, tyrysqaqtyń aldyn alý úshin taza sý, tıisti sanıtarlyq jaǵdaı, jeke gıgıena erejelerin saqtaý, naýqastardy oqshaýlaý jáne qadaǵalaý qajet. Al vaktsınatsııa osy sharalarǵa qosymsha qoldanylýy múmkin.
DDSU málimdegendeı, saqtalýy tıis epıdemıologııalyq qadaǵalaý, vaktsına jáne ınfektsııanyń aldyn alý sııaqty faktorlar - indetpen kúrestiń tıimdi joly. Alaıda, ekpeniń jetispeýi men medıtsına qyzmetkerleriniń shamadan tys júktemesine baılanysty Azııa men Afrıkanyń keıbir elderinde bul sharalardy iske asyrý qıyn bolyp otyr.
Qazaqstanda tyrysqaq boıynsha epıdemıologııalyq ahýal turaqty
Búginde Qazaqstanda tyrysqaq boıynsha turaqty epıdemıologııalyq jaǵdaı saqtalyp otyr. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe, sońǵy 10 jylda elde atalǵan ınfektsııa tirkelgen joq.
Bıyl aqpannan bastap elimizdiń memlekettik shekarasynda shet elderden kelgenderge kúsheıtilgen baqylaý júrgiziledi. Budan basqa, vedomstvonyń Sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý komıteti aýyz sýmen qatar, ashyq sý qoımalaryndaǵy sýdyń sapasyna turaqty negizde baqylaý júrgizedi.
Tyrysqaq negizinen jyly jáne ylǵaldy klımaty bar elderde jıi kezdesetinine qaramastan, ol álemniń barlyq qurlyǵyna tarady. Bul tizimde Qazaqstan da boldy. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Atyraý oblysyn I tıpti epıdemıologııalyq qaýipti aımaqqa jatqyzady. Óıtkeni, osy oblysqa qarasty Mahambet aýdanynda tyrysqaq aýrýy sońǵy ret 1997 jyly anyqtalǵan.
1 mlrd-tan astam adam tyrysqaq juqtyrý qaýpiniń aldynda tur
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy tyrysqaqtyń álemde odan ári taralý qaýpi óte joǵary dep sanaıdy. Uıymdar 43 eldegi 1 mıllıardtan astam adamnyń tyrysqaq juqtyrýy yqtımal ekenin eskertip jatyr.
Sonymen qatar, byltyr jeltoqsanda DDSU tyrysqaqqa qarsy vaktsına tapshylyǵy jóninde málimdeme jasady. Búginde álem elderinde ekpe qory óte az.
DDSU-nyń Tyrysqaq jáne epıdemııalyq dıareıa aýrýlary tobynyń jetekshisi Fılıpp Barbozanyń aıtýynsha, indettiń ósý úrdisi jalǵasýda. Ol kedeılik, qaqtyǵystar men tabıǵı apattardan zardap shekkenderdiń kóbeıýine baılanysty órship barady.
