Dýblıaj tili taza qazaqy maqamǵa túskende ǵana kórermen qazaqsha kınoǵa qaıta oralady - Ásemǵazy Qapanuly
óz talpynysymen quryp alǵan «dúmshe dýblıajdarynan» shyqqan, tárjimasy soraqy fılmder kórermendi jerintip jibergen edi. Biraq áıteýir sońǵy kezderi «Qazaqstan» ulttyq arnasy men astanalyq «Era» telearnasy sekildi jekelegen telearnalarda osy dýblıaj salasynyń sapasyn kóterýge talpynys bary baıqalady.
QazAqparat tilshisi soǵan oraı, osy salanyń mamany, Qytaı telearnasynda uzaq jyl jumys istegen, elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi ýaqytta atamekenge oralǵan, qazir respýblıkalyq «Jetinshi» telearnanyń dýblıaj bóliminiń bastyǵy Ásemǵazy Qapanulymen suhbattasqan edi.
- Ásemǵazy Qapanuly, jalpy dýblıaj uǵymyn bireý bilgenimen, bireý bile bermeıdi, áńgimeni osydan bastasańyz.
- Dýblıaj óz aldyna bir dúnıe. Dýblıajdy teatrdyń qalqasynda qaldyrýǵa bolmaıdy. Onyń tehnıkalyq jáne shyǵarmashylyq bólimderi bar. Shyǵarmashylyq bólimniń ishindegi aýdarma salasynyń ózi bir tóbe. Bylaısha aıtqanda, aýdarmashylar toby men ártister toby jáne tehnıkalyq mamandar toby jumys isteıtin, kópqyrly arnaıy bólim. Aýdarmashylar aýdaryp beredi, al redaktorlar óńdeıdi, rejısserler aýyzǵa túsirip, emeýringe keltirý jaǵyn retteıdi. Ary qaraı dybys akterlary sezimdik boıaýyn jetkize otyryp dybystaýy kerek. Sózdiń mánin bilmeseń, qalaı bolsa, solaı sóıleı salýǵa bolmaıdy. Barlyǵy óz jumysyn jaqsy isteýi kerek. Tehnıkalyq jaǵy óte mańyzdy. Qosanjar daýystar (ıntershým) degen bar, máselen, tabıǵattyń dybystary, jeldiń soqqany, shóptiń sybdyry, sıyrdyń móńireýi, adamnyń júrgen dybystary t.b. bulardy da úılestire bilý kerek. Barlyǵynyń óz ólshemi bar, sonyń barlyǵyn óz ornyn taýyp, úılestirgende ǵana jaqsy kıno shyǵady.
- Dybys akterlerine qandaı talaptar qoıylady?
- Dýblıajdyń tili qarapaıym sóıleý tili. Onyń ishinde áskerdiń sózi bar, qaraqshynyń sózi bar, dárigerdiń sózi bar, laýazymdy tulǵalardyń sózi bar. Aýdarmashylar osynyń barlyǵyn óz maǵynasyndaǵy boıaýyn bere otyryp aýdarýy, al dybys akteri ony túsinip aıtýy kerek. Mynadaı bir «Jaqsy ártis jaman sózge jan kirgizedi, jaman ártis jaqsy sózdiń janyn alady» degen sóz bar. ıAǵnı ádemi marjandaı sózińdi durys dybystamasań, sózdiń janyn alǵanmen birdeı. Áýeli dybystalatyn sózdiń maǵynasyn durystap túsinip alý kerek, aldyn ala daıyndalý kerek, qaı jerinde kúledi, qaı jerinde jylaıdy, qaı jerinde tynys alady, sonyń bárin aldyn ala bilip turýy kerek. Máselen men Shyńǵyshannyń daýysyn dybystaýym kerek bolsa, ol úshin men aldyn ala Shyńǵyshan aqyryp sóıleı me, jaı bııazy sóıleı me, sony bilip alýǵa mindettimin jáne ártistiń túrine qaraı daýysymdy beıimdeýim kerek. Mysaly, ol denesi úlken adam bolsa, jińishke daýyspen shińkildep tursań bolmaıdy. Toıǵa barsań, kıinip baratynyń sekildi, dybys berer aldynda dybysyńdy durystap, sahnalyq túrge keltirip alý qajet. Óıtkeni bul fılmdi erteń búkil Qazaqstan kóredi. Seniń sóziń árbir adamnyń qulaǵyna naqty ári jaǵymdy estilýi tıis. Dybystaýshy dýblıajshymyz súle-sapa oqı salsa, erteń halyqtyń aldyna solaı jetedi. Ádette kınodaǵy barlyq ártisterdiń árqaısysyna bir-bir adamnan dybys berý múmkin emes. Sondyqtan, bir adam birneshe daýysty dybystaı bilýi kerek, sonda ǵana ol naǵyz dýblıajshy bola alady. Ol úshin rejısserler ártisterge baǵyt bere otyryp, jumys isteýi kerek. Qosanjar dybystyń bárin berip, akterlerdiń daýys erekshelikterine qaraı dybystardy bólý qajet bolady. Bastyqqa, balaǵa, shalǵa, kempirge keletin dybys bolady, sonyń barlyǵyna óz rólin taýyp berý qajet. Jalpy árbir nársege mahabbat kerek. Alla Taǵala adamdy mahabbatpen jaratty. Biz de óz jumysymyzdy mahabbatpen istesek qana nátıje shyǵady. Sosyn ár nárseni óz mamany isteýi kerek. «Altyndy zerger soqsyn» degendeı, dýblıajdy dýblıajshynyń ózi istesin, sonda ol kórermenniń de kóńilinen shyǵady.
- Bizde dýblıajshylardy tárbıeleıtin arnaıy oqý orny bar ma?
- Qazir bizde negizinen arnaıy dýblıaj salasyna tárbıeleıtin oryn joq. T. Júrgenov atyndaǵy óner akademııasynda sahnalyq til bólimi bar, sodan ótedi. Sol dýblıajshy bolyp eseptelip júr. Menińshe, buǵan beıim jastardy tárbıeleıtin arnaıy oryn ashý kerek. Múmkin, sol óner akademııasyna arnaıy jeke mamandyq retinde qosýǵa bolatyn shyǵar. Shet elderde dýblıaj salasyna arnaıy tárbıeleıtin oryndar bar.
- Qazirgi aýdarylyp jatqan kınolarǵa kóńilińiz tola ma?
- Qazir elimizde telearnalar kóbeıdi, bir-birimen básekelese damý ústinde. Burynǵymen salystyrǵanda, til men sóıleý jaǵynan bolsyn, aýdarma jaǵynan bolsyn, deńgeıleri joǵary. Jalpy aýdarmanyń jaqsy-jaman bolýy aýdarmashyǵa baılanysty. Keıbireýler shuraıly tilmen jaqsy aýdarady. Aýdarmanyń tilin kórkem etip, tigisin jatqyzyp aýdarsa, jaqsy nátıje shyǵady. Bul úshin bilikti maman kerek. Kınonyń óziniń qalpy, sóıleý tili degen bolady. Mysaly «doroga» degendi «jol» dep alasyń ba, álde «soqpaq» dep alasyń ba? Sol kóriniske qaısysy dál keledi? Sol týraly oılaný kerek. Sózbe-sóz aýdarýǵa bolmaıdy. Kórip júrmin. Keıde adam uıalatyn qatelikter ketip jatady. Dáıeksiz pikir bolmasyn, mysal keltire keteıin. «Kózime shóp saldyń» degenniń orysshasy «ty mne ızmenıl»ekeni belgili. Men osyny sózbe-sóz aýdaryp, «sen meni ózgerttiń» dep qoldanǵanyn kórdim. Sonda bul sózden ne túsinýge bolady. Kınoda áıelimen sóılesip otyr: «Sen meni ózgerttiń!» «Joq, men seni ózgertken joqpyn». Buny kimniń qalaı túsinetini beımálim. Biraq qazaqtyń qunarly tilimen sýsyndap, ana tilin qurmetteı biletin, sózdiń qadirin túsinetin kez-kelgen qazaq muny kórse, qorlanatyny, ashynatyny anyq. Qazaq kórermenderi osylaı-osylaı úıindegi «kók jáshikten» qazaqsha kıno kórýden qalyp barady. Menińshe, aýdarmadaǵy mundaı soraqylyqtardyń barlyǵy oryssha oılaýdyń, oryssha sóılemniń jeteginde ketýdiń áserinen. Biz kóbinde kınony orys tilinen aýdaramyz, aýdarma salasyndaǵy qatelikterdiń basym kópshiligi de sodan bolady. Mysaly, túriktiń kınosyn orysshaǵa aýdardyq. «Assalamýaleıkúm» degendi orysshada «Zdrastvýıte» dep aýdarǵan, al ony orysshadan qazaqshaǵa aýdarǵandar «sálemetsiz» qylyp jibergen. Mine qatelik qaıda jatyr? Bunyń barlyǵy túpki maǵynasymen bastapqy ana tilinen aýdarmaǵannyń saldary. Sondyqtan meniń aıtarym, ár kınony múmkindiginshe onyń túpnusqa tilinen aýdarýǵa kúsh salǵanymyz jón.
- Qytaıda oqydyńyz, Qytaı telearnalarynda jumys istedińiz. Qazaqstanǵa kelip dýblıaj salasynda jumys istegenińizge de biraz ýaqyt bolypty. Eki eldiń teleóner salasynda qandaı ózgeshelelikter men artyqshylyqtar bar dep oılaısyz?
- Ár eldiń óziniń artyqshylyǵy bar ǵoı, Qytaıdyń teledıdar salasynyń tájirıbesi mol, al bizdiń telearnalarymyzdyń endi-endi damyp, bir izge túsip kele jatqanyn aıtýǵa tıispiz. Kóptegen jaqtary áli de aqsap jatyr. Birinshiden, til jaǵy, ekinshiden urpaqqa úlgi bolatyn ulttyq boıaýy joǵary kınolardyń azdyǵy adamdy oılandyrady. Jalpy aqparat salasy boıynsha bir elde bir ult basym orynda turýy kerek. Ol árıne memleket quraýshy ult bolýy tıis. Qytaıda qytaı telearnasy qytaı ulty úshin tolyqqandy jumys istep jatyr. Óz ultyn otanshyldyqqa tárbıeleıtin kınolaryn qoıady, balalar kóretin qýyrshaq fılmderdiń ózi izgilikke, tálim-tárbıege qurylǵan. Al bizdiń keı telearnalar bıliktiń tikeleı aralasýymen ǵana qazaq tiliniń efırdegi ýaqytyn 50 paıyzdyq kórsetkishke jetkizgen bolyp otyr. Sol jarty sannyń sapasy da jarty kúıinde qalyp kele jatqany jasyryn emes. Basqasyn aıtpaǵanda, eki mıllıondaı qazaq turatyn Shynjań jerinde 24 saǵat qazaqsha sóıleıtin úsh telearna bar. Osymen salystyrǵanda qazaq shańyraǵynda óz tilimizdiń osynshalyq aqsaýy úlken olqylyq.
- Múmkin, bizdiń telearnalardyń tehnıkalyq jabdyqtalýy kemshin bolar?
-Tehnıkalyq jaǵynan salystyrǵanda, otandyq telearnalar qazir eshkimnen kem emes, álemdik deńgeıdegi eń sońǵy tehnologııalarmen jabdyqtalǵan dep aıta alamyn. Biraq tehnıka bárin sheshe almaıdy ǵoı, oǵan jaqsy maman kerek. Qur temirdiń kimge keregi bar? Tehnıka joq kezde de túsirilgen qanshama tartymdy kınolarymyz bar.
- Tehnıkanyń sońǵy múmkindigimen qarýlanǵan bolsa, onda nege úıdegi «kógildir jáshikten» ulttyq bolmysymyzǵa jaqyn, dilimizben úndes fılmderdi kóre almaı júrmiz?
- Jalpy ulttyq baǵyttaǵy kınolardy túsirýge degen ynta-yqylasymyzdyń joǵary ekeninde sóz joq. Biraq qazirge deıin jasalǵan biraz fılmderdiń árbiriniń basynan bir kem dúnıe bultıyp shyǵyp qalady. Biz keıbir kınolarymyz shetelden júlde alyp keldi dep maqtanyp jatamyz. Kórseń túkke keregi joq, ylǵı basqa ulttardyń shashbaýyn kótergen kınolar. Qazaqta tektilik degen uǵym bar. Qansha myqty bolsa da tektiligin joǵaltqan nárse qazaqqa, ultqa dushpan. Ondaı kıno bizge eshteńe ákelmeıdi, sondyqtan kınoda da tektilikti saqtaý kerek. Qazaqtyń soıylyn soqpaǵan kınonyń bizge keregi de shamaly.
Sheteldiń bir jigiti qazaqtyń qyzyn atqa mingestirip bara jatsa, buny jaqsylyqqa jorymaýymyz kerek. Biz óz asylymyzdy baǵalaı almaı júrmiz. Menińshe tárbıelese, qazaqta ónerli adamdar jeterlik! Shetelge júgirip keregi qansha? Alla Taǵala bizdiń árqaısymyzdy tanyp alý úshin ultqa bólip jiktedi. Quranda aıtady: «Halqy zulym bolǵandyǵy úshin, ózin-ózi bile almaǵandyǵy úshin, men olardy qurtyp jiberdim» - deıdi. Buny árbir qazaq bilýi kerek. Óziniń tilin, dilin saqtamasa, ol bir kúni Qudaıdan qarǵys alady. Qazaqstanda qanshama myqty ártister bar. Sheteldik ártisterdi shaqyrýdyń eshqandaı qajeti joq. Qazaqty tek qazaq balasy kóteredi.
- Óz elińizge qandaı bir jańa jetistikter ala keldim dep oılaısyz?
- Men Qytaıda 10 jyldaı qazaqsha telefılm jasaý salasynda jumys istedim, sol eldegi 24 saǵat qazaqsha taratylatyn telearnalarǵa atsalysqan azamattardyń birimin. Qytaıda júrsem de teńizde júrgen balyqtaı júze berer edim. Biraq qansha degenmen qazaqtyń bolashaǵy - qazaq jerinde. Menińshe, boıynda qazaqtyń qany bar árbir azamat erterek elge oralyp, táýelsiz elimizdiń bir kirpishi bolyp qalanyp, qolynan keler úlesin qosýy tıis. Meni de Qazaqstanǵa jetelep kelgen boıymdaǵy qazaqtyń qany. Elge kelgeli ózim biletin mamandyǵym boıynsha telearna salasynda jumys istep júrmin. 2004 jyly Tańjaryq Joldyuly týraly túsirgen derekti telefılmim «Astana-Báıterek» festıvalinde júldeli orynǵa ıe boldy. Fılmniń rejısseri jáne stsenarııshisi retinde marapattaldym. Bul meniń atamekendegi alǵashqy jeńisim edi. Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵynda Prezıdenttiń: «Qytaı qazaqtary ádebıetiniń jaryq juldyzy Tańjaryq Joldyuly týǵan ádebıetimizdiń tórinen oryn alsyn» - degen sózi bar edi. Bul fılmdi túsirýime sebepshi bolǵan Elbasynyń osy sózi bolatyn.
Endi men pálendeı bir jetistik ákeldim dep te aıta almaımyn. Ony halyq baǵasyn berip aıta jatar, baǵalamasa kóptiń birimin. Qytaıda uzaq jyldar jumys istedim, bilgen tájirıbemdi ákelip osynda salyp jatyrmyn. Aýdarma salasynda ózimshe bir túspen jumys isteımin. Dýblıaj tóńiregindegi aýdarmanyń tabıǵatyn qazaqylandyrýǵa, oryssha qalyptaǵy «qazaqshany» qazaq qalpyna túsirýge tyrysyp kelemin. «Model qyz» degen sózdi «Sán bıke» degen qazaqı sózben almastyrdym. Qazir bul sóz kóptegen kınolarda qoldanysqa túsip júr. Sol sekildi «vızıtka» sóziniń ornyna da «áıgi» degen sózdi qoldandym. Qysqasy, dýblıaj aýdarmasynda jıi kezdesetin sheteldik sózderdi meıilinshe qazaqy uǵymdaǵy sózdermen berýge talpynyp júrmin. Os turǵydan alǵanda, ózindik bir jańalyqtarym da bar shyǵar dep oılaımyn.
Adamda arman kóp qoı. Biraz jumystar istegim keledi. Josparym kóp. «Kúltegin» derekti fılmin túsirip jatyrmyn, 90 paıyz daıyn. Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetinde Qarjaýbaı Sartqojauly degen ǵalym, tarıhshy, ultjandy aǵamyz bar. Sol kisiniń kómegimen, demeýimen osy fılmdi qolǵa alyp jatyrmyn. Qudaı qalasa, az ýaqytta halyqpen qaýyshady dep oılaımyn. Uly tulǵalar jóninde derekti fılm túsirgim keledi, shettegi qazaqtar arasynda saqtalyp qalǵan qazaqtyń úlken mádenıeti bar, sony ashyp elge dáriptegim keledi. Ózim qanyǵyraq biletin Qytaı qazaqtarynyń arasynda ótken arqanyń tól týmasy Áset Naımanbaıuly jóninde derekti kıno túsirý oıymda bar. Oǵan 60-70 paıyz daıynmyn, óıtkeni, Ásettiń basy jatqan Kókqamyr jaılaýynan kelip otyrmyn. Qytaı qazaqtaryna óte tanymal Aqyt Úlimjiuly degen ǵulama kisi bolǵan. Sol atamyz jóninde daıyndyqtamyn. Kúıshi Áshim jóninde kıno túsirý oıymda bar. Astana qalalyq mádenıet departamentiniń qoldaýymen «Qazaqtyń ulttyq bıleri» degen fılm túsirip jatyrmyn. Jaqynda ǵana Qytaıda «Qara jorǵa» bıin 13 myńnan astam adam bılep úlken jetistikke jetti. Ol yntymaqtyń, birliktiń, qazaqtyń óneriniń arqasy. Qazaq erteden ónerli halyq. Bul fılmde umytylyp bara jatqan «Aıý bıi», «Búrkit bıi» sııaqty qazaqtyń ejelgi ulttyq bılerin alyp shyqsam degen oıdamyn.
- Sóz sońynda til máselesine qaıyra oralsaq. Sheteldik sózderdi, halyqaralyq termınderdi aýdarý-aýdarmaý máselesine qalaı qaraısyz?
- Basqa ulttyń mátinderin alǵanda «halyqaralyq termın ǵoı» degenge shash-tyrnaǵymmen qarsymyn! Qazaqtyń qunarly tili maǵynasyn, uǵymyn bere alatyn bolsa, nege aýdarmasqa?! Tildi qazaqsha úrdiske keltirý kerek. Tilderdi jalpy tórtke bóledi ǵoı: qoparma til, qorytpaly til, jalǵamaly til jáne býyndy til. Biz jalǵamaly tilden, túbi bir túrki jurttarynyń tilderinen alaıyq.
- Rahmet.