Dos Kóshim jańa álipbı jaıynda: Protsess toqtaýsyz júredi
- Dos Qalmahanuly, qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshý qandaı qajettilikten týyndap otyr? Aldymen osyǵan qatysty pikirińizdi bilsek...
- Negizgi maqsat – bul ózimizdiń fonetıkalyq júıemizdi durystaý. Sebebi, kırıllıtsa arqyly tilimizdi buzyp aldyq. Óıtkeni, kırıllıtsada bizdiń artıkýlıatsııamyzda joq dybystar boldy da tól dybystarymyz ekinshi orynǵa túsip qaldy. Jalpy, menińshe, 42 árip, 37 dybys bar el álemde joq sııaqty. Bizge 1939 jyly orys álipbıin berdi jáne soǵan ózimizdiń tól dybystarymyzdy qosqan edik. Sondyqtan bizdiń osy kúnge deıingi álipbıimiz – kırıllıtsa orys-qazaq álipbıi. Bul qazaq álipbıi emes. Sol sebepti ózimizdiń qazaq álipbıin jasaýǵa, kóshýge týra kelip otyr. Muny 1939 jyldan beri tilshi ǵalymdarymyz «qazaq álipbıi» emes dep ashyq aıtyp keledi. Soǵan endi ǵana qolymyz jetip otyr.
- QR Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen 2017 jyly qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jumystary bastalǵany belgili. Odan keıin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń 2019 jylǵy 21 qazandaǵy latyn grafıkasy negizinde qazaq tili álipbıin jetildirý jónindegi tapsyrmasyn oryndaý aıasynda álipbıdiń 40-tan astam nusqasy ázirlenipti. Sol 40-tan astam nusqanyń birde-biri nelikten bekitilmedi?
- Umytpasam, 2017 jyldyń qyrkúıeginde Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń basshysy Erbol Tileshov alǵashqy álipbıdi Parlament qabyrǵasynda tanystyryp, kórsetken bolatyn. Bul nusqadaǵy úlken kemshilik - dıgraftar. Qatelespesem, 8 árip 2 tańbamen beriletin. Bul óte qolaısyz edi. Sondyqtan basqa nusqalaryn izdedik. Sóıtip kele qarasha aıynda Prezıdentpen kezdesýden keıin ekinshi nusqa ázirlendi. Onyń da óz kemshilikteri anyqtaldy. ıAǵnı, áripterdiń ústine qoıylatyn belgiler, apostroftar kóp boldy. Qysqasy árip ústindegi belgilerdiń kóptigi kemshilik sanaldy. Iá, birli-ekili áriptiń ústine apostroftar bolatyn da shyǵar. Biraq, onyń kóp bolýy qolaısyzdyq týdyrady. Sondyqtan osy ýaqytqa deıin ony durystaýmen boldyq. Shyndyǵyna kelgende álipbıi daıyndaýdyń ózine 4 jylǵa jýyq ýaqyt ketti. Degenmen, asyǵatyn eshteńe de joq. Álipbıimizdi asyqpaı daıyndap alǵanymyz durys dep oılaımyn. Al alǵashqy nusqalarynyń báriniń ótpeý sebebi tolyq jetildirilmegendiginde bolyp tur. Bul protsess ekendigin túsinýimiz kerek.
- Keshegi Úkimet basshysynyń tóraǵalyǵymen ótken jıynda jańa jetildirilgen qazaq álipbıi maquldanǵany belgili. Degenmen oǵan kezeń-kezeńmen kóshý 2023 jyldan bastalyp, 2031 jylǵa deıingi aralyqqa josparlanyp otyr. Ýaqytty munshalyqty uzaqqa sozý ne úshin qajet?
- 2000 jyly Ázerbaıjanda ótken saılaýǵa baıqaýshylar mıssııasynyń quramynda bolyp barǵanym esimde. Ázerbaıjan Abýlfaz Elchıbeı Prezıdent bolyp turǵan kezde latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbıge 1991 jyly kóshýdi bastap, endi aıaqtap jatqan sát eken. Jańa álipbıge tolyq kóshý protsesi 9 jylǵa sozylypty. Birde ózim toqtaǵan qonaq úıdiń tómengi qabatyna túsip, gazet satatyn arnaýly dúńgirshekke bardym. Sonda baıqaǵanym, dúńgirshektegi 5 gazettiń ekeýi latyn grafıkasynda, al úsheýi kırıllıtsamen basyp shyǵarylǵan. Al bul Ázerbaıjan latyn álipbıine kóshkennen keıingi toǵyzynshy jylda bolǵan oqıǵa. Munan bólek, kóshelerde jazbalardyń keıbiri latyn álipbıimen, keıbiri kırıllıtsamen jazylyp turǵanyn baıqadym. Demek, bul - úlken, uzaq ýaqytqa sozylatyn protsess. Menińshe, muny asyqtyrýdyń da esh qajeti joq sııaqty. Sebebi, latyn álipbıine kóshý 2-3 jyldyń ishinde bola qoıady degenge óz basym senbeımin. Uzaqqa sozylady. Bir anyǵy, biz endi keıin qaıyrylmaımyz. Osy protsess toqtaýsyz júredi. ıAǵnı, «kırıllıtsaǵa oralý» degen oıdyń ózi bolmaýy tıis. Aqyryndap, ózimizdiń daıyndyǵymyzǵa saı, kezeń-kezeńmen júzege asyrǵanymyz ońdy bolady. Iá, uzaqqa sozylady. Biraq, odan qashpaýymyz kerek.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
