Dinı radıkalızm VS zaıyrly el: Hıdjab máselesi nege qoǵamda jik týdyrdy
Sońǵy ýaqytta dinı jat aǵymdarmen kúres máselesi jıi kóterilip júr. Osydan birer kún buryn Senat pen Májilis depýtattary da elimizde destrýktıvti dinı aǵymdar qarqyndy jumys júrgizip jatqanyn aıtyp, dabyl qaqqan edi. Olar jaǵdaı ýshyǵyp ketpeı turǵanda zańǵa ózgerister engizip, birqatar sharany qolǵa alý keregin eske saldy. Halyq qalaýlylarynyń sózinshe, Qazaqstanda dinge qyzyǵýshylar jasaryp keledi ári dinı saýatyn ashqysy keletinderdiń 75%-y ashyq ınternet resýrstardy paıdalanady eken. Sodan da bolar, mamandar dinı atrıbýttardyń mektepte, oqý mekemelerinde kórinis tabýyna qarsy shyǵyp, daýly máseleniń núktesin qoıý kerek dep otyr. Óıtkeni sońǵy kezderi qoǵamda oqýshylardyń hıdjab/oramal taǵý ne taqpaýyna qatysty pikirtalas kúsheıip ketti. Osy tusta, sarapshylar memleket jumsaqtyq tanytpaı, Konstıtýtsııaǵa saı áreket etý keregin aıtyp otyr.
Osyǵan baılanysty elimizdegi din máselesi, ondaǵy mekteptiń atqaratyn róli, oqý ordalarynda hıdjab kııýge qatysty Konstıtýtsııa ne deıtini, jaýapty memlekettik organdardyń ustanymy, sarapshy-mamandardyń usynystary, sonymen qosa sheteldegi tájirıbege nazar aýdaryp, materıal daıyndaýdy jón kórip otyrmyz. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
«Memlekettik bıliktiń óz ishinde de ýahabızmdi qoldaıtyn laýazymdy tulǵalar bar»
Halyq qalaýlylary sońǵy birer jylda ıslam dinin jamylǵan jat aǵymdar qazaqstandyq qoǵamǵa áleýmettik-turmystyq jarqyshaq salyp, bul sańylaýdyń barǵan saıyn ajyrap bara jatqanyn aıtyp otyr. Májilis depýtaty Ermurat Bápıdiń sózinshe, olar qoǵamnyń shyrqyn buzyp, memlekettik tutastyqqa aýyz sala bastaǵan.
«Olar qazaq halqynyń ulttyq birligi men ulttyq damý dástúrine jáne myńjyldyq qazaqı ıslam saltyna qarsy shabýylǵa shyqqandaı syńaı tanytady. «Bul jerde teris dinı úrdis saıası sıpat alyp bara jatqan joq pa?» degen de qater bar. Sebebi halyqtyń kemshin dinı bilim-tanymyn paıdalanǵan teris top jantalasyp, bizge jalǵan rýhanı qundylyqtar men bóten dástúrlerdi sińirý qamyn jasap jatyr»,-dep dabyl qaqty depýtat.
Sondyqtan da qazaq halqynyń rýhanı dúnıesi meshitpen emes, mekteppen birge, óner ordalarmen qatar damýy kerek ekenin tilge tıek etti.
Budan bólek ol ıslamdyq sekta Qazaqstannyń birqatar aımaǵynda, ásirese Atyraý, Aqtóbe, Mańǵystaý, Ulytaý, Almaty óńirinde etek jaıǵanyn, bul óńirlerdiń shaǵyn bıznesin, ásirese bazar saýdasy tóńiregin ýahabshylar – salafızmge tabynýshylar basyp bara jatqanyn da másele etip kóterdi.
«ıAǵnı bul teris sektanyń damýyna keńinen múmkindik berip, jan-jaqty jaǵdaı jasap otyrǵan jergilikti bılik ókilderi bar degen sóz. Jasyratyny joq, ýaqytynda elge tanymal azamattar, onyń ishinde depýtattar da qoǵamǵa salafızm men arabızatsııany engizýge tyrysty. Jaqtaýshylar izdep, qoldaýshylar tapqandary da bar»,-dedi ol.
Sondaı-aq Ermurat Bápı memlekettik bıliktiń óz ishinde de, ýahabızm men jat aǵymdardy nasıhattaýdy qoldaıtyn laýazymdy qyzmetkerler bar ekenin de atap ótti.
«Destrýktıvti dinı ıdeologııanyń jeteginde ketýdiń basty faktory – bilimniń taıazdyǵy»
Kúni keshe onyń áriptesi Senat depýtaty Nurtóre Júsip te bıik minberden qoǵamdy búldirgi dinı aǵymdardan qorǵaıtyn zańdardy jetildiretin ýaqyt kelgenin aıtqan edi. Sonymen qosa ol qazirgideı jahandaný kezeńinde jastardy túrli gıbrıd, sýbmádenıetterdiń yqpalyna túsip ketýden qorǵaıtyn birden bir ımmýnıtet ulttyq qundylyqtar ekenin eske saldy.
«Qansha dáýirden beri qalyptasqan ulttyq qundylyqtarymyz bar. Solardyń bárin tárk etemiz be? Ata dinimizdi ardaqtaýdyń, salt-dástúrimizdi saqtaýdyń ornyna búkil qoǵam bolyp ózge aǵymdardyń jeteginde ketemiz be? Másele dabyl qaǵarlyq deńgeıge jetti. Elimizde dinge qyzyǵýshylardyń ortasha jas mólsheri jasaryp keledi. Beıresmı derekterge sáıkes, dinı bilim izdeýshilerdiń 75%–y ashyq ınternet resýrstardy paıdalanady. Óz kezeginde destrýktıvti kúshter aqparattyq keńistiktiń barlyq múmkindigin óz qyzmetinde ońtaıly paıdalanyp otyr. Búgingi tańda ashyq ınternet resýrstar arqyly, ıslam dininiń keıbir ustanymdaryn alǵa tartyp, salt-dástúr men ulttyq qundylyqtarymyzdy joqqa shyǵarýǵa tyrysqan kontentter kóbeıdi,-dedi halyq qalaýlysy.
Sonymen qatar ol destrýktıvti dinı ıdeologııanyń jeteginde ketýdiń birden bir faktorlary – bilimniń taıazdyǵy, jumyssyzdyq ekenin basa aıtty. Sondyqtan da shetten óz betinshe dinı bilim oqyp kelip jatqan azamattardy, qaıta daıarlyqtan ótkizetin jáne dıplomdaryn akkredıtatsııalaıtyn ulttyq dástúrge negizdelgen ortalyq qurýdy jáne de Úkimet, bul ózekti máselelerdi qatań baqylaýda ustaýy kerek ekenin eskertti.
Qarap otyrsaq, mamandardyń da, depýtattardyń aıtyp otyrǵany óskeleń jas urpaqty tárbıeleý. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta keshegi ustazdar kúninde sóılegen sózinde osy máselege basa nazar aýdardy. Ol Qazaqstannyń Konstıtýtsııa boıynsha zaıyrly memleket ekenin eske salyp, bul qaǵıdanyń barlyq jerde, sonyń ishinde bilim berý mekemelerinde qatań saqtalýǵa tıis ekenin atap ótti.
«Mektep – eń aldymen, bilim ordasy. Balalar mektepke bilim alý úshin barady. Al dinı ustanym – ár azamattyń jeke máselesi, óz tańdaýy. Elimizde din bostandyǵyna zańmen kepildik berilgen. Balalarymyz eseıip, dúnıetanymy tolyq qalyptasqan soń óz tańdaýyn jasaǵany durys dep sanaımyn. Eń bastysy, kózqarasy aıqyn, sanasy sergek ári dástúrge berik urpaq tárbıeleý kerek»,-dedi Prezıdent.
Zań ne deıdi?
Endeshe, sońǵy kezderi daýǵa aınalǵan mekteptegi hıdjab/oramal máselesine oralaıyqshy. Oqý-aǵartý mınıstrligi «Mindetti mektep formasyna qoıylatyn talaptarda» mektep formasyna tek ıslam ǵana emes, ártúrli din ne konfessııanyń kıim elementterin qosýǵa jol berilmeıtinin belgilegen. Sondaı-aq «Bilim týraly» Zańnyń 47-babynda «Bilim berý salasyndaǵy ýákiletti organ belgilegen mindetti mektep formasyna qoıylatyn talaptardy oqýshylar saqtaýǵa mindetti» delingen.
Buǵan deıin de mektepterde dinı buıymdardy, kıim-keshek pen bas kıimderdi kııýge (hıdjab) ruqsat etilgen joq. Tıisti mınıstrliktiń aıtýynsha, olardy kııý dindi tikeleı nemese janama túrde nasıhattaý bolyp sanalady, bul zaıyrly oqý oryndarynda qabyldanbaıdy.
Sonymen qatar mundaı kıim - mektep formasynyń biryńǵaı standartyna qaıshy. Mektep formasyna qoıylatyn talaptarǵa sáıkes, uldardyń mektep formasyna pıdjak, jılet, shalbar, merekelik jeıde, kúndelikti jeıde (qysqy mezgilde: trıkotaj jılet, vodolazka) kiredi. Uldarǵa arnalǵan shalbarlar erkin tigilgen jáne uzyndyǵy boıynsha tobyqty jaýyp turýy kerek. Al qyzdardyń mektep formasy qatarynda pıdjak, jılet, ıýbka, shalbar, klassıkalyq jeıde (qysqy ýaqytta trıkotaj jılet, sarafan, vodolazka) bar. Qyzdarǵa arnalǵan shalbarlar erkin tigilgen jáne uzyndyǵy boıynsha tobyqty jaýyp turady. Talapqa sáıkes, mektep formasyna túrli dinı konfessııalarǵa qatysty kıim elementterin qosýǵa bolmaıdy.
Ata analar nemese ózge de zańdy ókilderge Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý salasyndaǵy zańnamasynda kózdelgen mindetterin oryndamaǵan jaǵdaıda aıyppul salynady.
Buǵan deıin Oqý-aǵartý mınıstri Ǵanı Beısembaev oqýshylarǵa mektepke hıdjab kıip kelýge bolmaıtynyn aıtqan edi. Ol oqýshylardyń kıimine qatysty eshqandaı ózgeris engizilmegenin, balalar mektep formasymen júrýi kerek ekenin de eske saldy.
«Konstıtýtsııa boıynsha, Qazaqstan – zaıyrly memleket. Mektep te zaıyrly bolyp sanalady. 2016 jyly bekitilgen oqýshylardyń formasy men kıimine qatysty buıryq bar. Ol ózgergen joq. Sondyqtan balalar mektepke oqýshy formasymen kelýi kerek... Balalar mektepke belgilengen tártip boıynsha kelýi tıis»,-dep basa aıtty Ǵanı Beısembaev.
Mádenıet jáne aqparat mınıstri Aıda Balaeva da Facebook paraqshasynda oqýshylardyń mektepke hıdjab kıip barýyna qatysty pikir bildirip, Oqý-aǵartý mınıstriniń sózin qýattaı tústi. Sondaı-aq ol mektepte bala eń aldymen, sapaly bilim alý keregin, keıin erjete kele dinı nanym-senimin, qandaı kıim úlgisin kıetininin ózi sheshetinin eske saldy.
«Hıdjabqa ruqsat berý basqa dinı aǵymdardyń múddesin oıatady»
Mamandar mekteptegi hıdjab máselesi tek mekteptiń problemasy ǵana emes, bul jerde ulttyq qaýipsizdik, ulttyq qundylyqtardy saqtaý máselesi tur. Áleýmettanýshy Talǵat Jaqııanov búgingi «oramal/hıdjab» máselesine qatysty polemıkada memlekettik organdar utylyp jatqanyn, memlekettiń ustanymy solqyldaq, minezi «jumsaq» bolyp turǵanyn basa aıtty.
Osyǵan baılanysty áleýmettanýshy Talǵat Jaqııanov birneshe jylǵy mekteptegi tájirıbesine súıenip, oqýshylardyń nelikten mektep formasyn kııýi kerek ekenine toqtalyp ótti.
«Balalardyń biriniń qymbat, endi biriniń jupyny kıinýi bilim keńistiginde túrli problemany, ıaǵnı psıhologııalyq, jikke bóliný sııaqty máselelerdi týǵyzady. Al biryńǵaı forma - mekteptegi taptyq jiktelý kórinisin jasyryp, jaǵymsyz saldardyń aldyn alý úshin qoldanylatyn egalıtarlyq qural. Barlyq balany áleýmettik-materıaldyq teń etý emes, teńsizdik kórinisterin jasyrý qyzmetin atqarady. Sanasy endi qalyptasyp kele jatqan perishtedeı jas býyn óziniń jáne ózgelerdiń taptyq belgilerimen bas qatyrmaı, bilim alýy kerek. Taptyq markerlersiz ózara teń qarym-qatynas jasaýy qajet, ózderin psıhologııalyq qolaıly sezinýi kerek»,-dedi sarapshy.
Onyń aıtýynsha, biryńǵaı mektep formasy - túrli qabattyq (etnıkalyq, dinı, genderlik, sýbmádenı) markerlerdi jasyrýdyń quraly.
Sonymen birge ol elimizde resmı túrde tirkelgen 18 konfessııa (dinı baǵyt) bar ekenin, al tirkelmegenderi odan da kóp ekenin aıtyp otyr. Onyń pikirinshe, hıdjab/oramalǵa ruqsat berý osy aǵymdardyń kópshiliginiń múddesin oıatady, sebebi «zaıyrly» elde dinderdiń quqyqtary teń.
«Dinı atrıbýttardyń mektepte kórinis berýi ıslammen ǵana baılanysty emes. Elimizdiń soltústik óńirinde óz dini pravoslav mektep dırektory oqýshy qyzdardyń bárine pravoslav úlgisimen oramal taqqyzyp qoıǵan jaǵdaılar bolǵan. Birneshe jyl buryn aralas mektepterdiń birinde «satanalyq» sektaǵa kirip ketken joǵary synyp oqýshylarynyń sabaqqa «satana» obrazynda kıinip júrgenin kórgenmin. Osy sııaqty jaǵdaılar «domıno» zańdylyǵymen mindetti túrde basqa aǵymdar arasynda da bolady. Islam da biregeı emes elimizde. Sáıkesinshe, túrli aǵymdar ártúrli tájirıbe men úlgi ákeletini anyq»,-dep túsindirdi spıker.
Sonymen qosa ol oramal/hıdjabqa únsiz ruqsat bergen mektepterde endi basqa problemalar kórinis bergenin, oramal/hıdjab kıgen oqýshylardyń ata-analary mektepte óz balalaryna basqa da «qolaıly jaǵdaı» jasaýǵa tyrysqanyn tilge tıek etti.
«Mýzyka, dene shynyqtyrý, kórkem sýret pánderine qatysýdan bas tartqan. Án aıtýdy (sonyń ishinde ánuran oryndaýdy da), bı bıleýdi «haram» dep, mekteptiń qoǵamdyq ómirinen alshaqtaǵan. Jaratylystaný, tarıh pánderinen ózderiniń dinı dogmattaryna saı kelmeıtin taqyryptardy alyp tastaýdy talap etken. Ashanalardy tekserip, «halal» mázir talap etken»,-dedi ol.
Osylaısha, problema hıdjab\oramalmen ǵana shektelmeıtinin, onymen birge mektep keńistigine keshendi problema enetinin de atap ótti.
«Dál qazirgi jaǵdaıda dinı atrıbýt retindegi «oramalǵa» mektepterde ruqsat berý, eń aldymen, salafılik ıdeologııanyń enýine múmkindik beredi. Sondyqtan salafızmge zańmen tyıym salmaıynsha, bul máseleni qarastyrýǵa bolmaıdy»,-dedi sarapshy.
«Dástúrli musylmandyq» kontseptsııasyn qabyldaý qajet»
Talǵat Jaqııanovtyń sózinshe, oramal/hıdjabtyń tóńiregindegi daý-damaı elimizde «dástúrli musylmandyqty» ornyqtyrý jáne damytý kerektigin taǵy bir márte dáleldep otyr. Bizde áli kúnge deıin «dástúrli musylmandyqtyń» teologııalyq jáne ǵylymı negizdelgen tujyrymdamasy joq.
«Dástúrli musylmandyq» kontseptsııasyn qabyldaý qajet. Sonyń aıasynda dástúrli musylman áıelderdiń kıim úlgisin de qabyldaý kerek. Bizdiń qoǵam hıdjabtan qoryqpaıdy. «Hıdjabtyń ishinde qandaı aǵymnyń ókili tur?» degen kúdikpen saqtana qaraıdy. Ulttyq naqyshta anyqtalǵan dinı kıim bolsa, jaǵdaı birshama oń ózgeretin edi»,-dep túıindedi ol sózin.
Osy tusta tanymdyq aqparat retinde oramaldyń túrlerine toqtalýdy jón kórip otyrmyz.
Hıdjab. Qarapaıym kıim úlgisine arnalǵan jalpy termın. Sondaı-aq shashty jaýyp turatyn shálige de qatysty.
Nıkab. Kózdi ǵana qaldyryp, betti jaýyp turatyn perde.
Býrka. Bet-álpet pen deneni tolyqtaı jaýyp turatyn kıim, negizinen Aýǵanstanda keńinen qoldanylady.
Chadra. Deneni tolyqtaı jaýyp turatyn oramal, Iranda jıi kezdesedi.
Hımar. Shashty, moıyn men ıyqty jabatyn oramal.
Álemde mektepke hıdjab kııý máselesi qalaı sheshilip jatyr?
Jalpy mekteptegi hıdjab máselesi tek Qazaqstandy ǵana emes, kúlli álemdi tolǵandyryp otyr. Óıtkeni álemde musylmandar sany da, túrli dinı aǵymdar qatary da kóbeıip keledi. Soǵan baılanysty dúnıejúzi elderi de oqý oryndarynda, mektepter de hıdjab/nıkab/abaııa kııý máselelerin qaıta qarastyryp, shekteý qoıyp jatyr.
Mysaly, Frantsııada 2004 jyldan bastap kózge túsetin barlyq dinı nárselerge tyıym salynǵan edi. Endi bıylǵy oqý jylynan bastap mektepterde abaııa kııýge tyıym salyndy. Bul týraly tamyz aıynyń sońynda Frantsııanyń bilim mınıstri Gabrıel Attal málimdedi. Aıta keteıik, abaııa - búkil deneni tolyq jaýyp turatyn dástúrli musylman kóılekteri.
Oqý bastalǵan kúni frantsýz mektepterine abaııa kıip barǵan 300-ge jýyq qyzdy sabaqqa kirgizbegen.
Jýyrda Shveıtsarııa parlamenti áıelderge arnalǵan dástúrli musylman bas kıimderi, onyń ishinde nıkab pen hıdjabty qosa alǵanda, betin jaýyp turatyn kıim kııýge tyıym salatyn zań qabyldady.
2021 jyldyń aqpanynda ótken jalpyhalyqtyq referendýmda Shveıtsarııa halqynyń 51%-y mundaı dinı kıimdi kııýge tyıym salýdy jaqtap daýys berdi. Osydan keıin bul tyıym kúshine enip otyr. Jańa zańdy buzǵandarǵa 1 myń frankke (1 116 dollar) deıin aıyppul salynady.
Kórshi Ózbekstanda er adamdarǵa destrýktıvti dinı aǵym ókilderine tán saqal qoıýǵa, al áıelderge bilim beretin oryndarda hıdjab kııýge tyıym salynǵan. Jergilikti BAQ eldiń birqatar óńirinde jat aǵym ókilderine qarsy arnaıy reıdter júrgizilgenin jazdy.
Tájikstanda da mundaı «musylman kıimin» kııý memleket tarapynan quptalyp otyrǵan joq. Prezıdent Emomalı Rahmon óz sózinde «qap-qara kıim, hıdjab kııý jáne saqal qoıý mádenıetimizge jat» dep birneshe ret aıtqanymen, zańnamalyq deńgeıde dál osyndaı hıdjapqa tyıym salynbaǵan. Tek memlekettik mekemelerde, mektepterde jáne ýnıversıtetterde kııýge tyıym salynǵan.
Qyrǵyzstanda da mektep formasy tóńiregindegi pikirtalas jalǵasyp jatyr. Muǵalimder oqýshylardyń sabaqqa hıdjab kıip kelýine tyıym salýdy suraıdy, biraq Qyrǵyzstan musylmandary dinı basqarmasy buǵan qarsy.
Qyrǵyzstan musylmandary dinı basqarmasy hıdjab kııýge qoıylǵan shekteýmen kelispeıdi. Dinı jetekshiler mektepke hıdjab kıip baratyn qyzdardy dinı tańdaýy úshin kemsitýge bolmaıtynyn aıtady. Jalpy Qyrǵyzstanda mektep oqýshylaryna hıdjab kııýge resmı tyıym salynbaǵan.
Jýyrda qaýipsizdik máselesin jaqsartý maqsatynda Qyrǵyzstan parlamentiniń depýtaty Sharapatqan Májıtova elde musylmandar úshin dástúrli hıdjab pen nıkab kııýge tyıym salýdy usyndy. Onyń sózinshe, hıdjab pen nıkab kıgenderdiń kim ekenin qaýipsizdik maqsatynda qoıylǵan kameralar anyqtaı almaıdy. Sondaı-aq ol hıdjab pen nıkab qyrǵyz mádenıeti men salt-dástúrine sáıkes kelmeıtinin de eske salyp ótti. «Bizdiń áıelderdiń júzi árqashan ashyq bolatyn», - dedi depýtat.
Qoryta kele, hıdjabtyń tek mekteptiń ne oqýshynyń máselesi emes, memlekettik deńgeıdegi másele ekenin baıqap otyrmyz. Sarapshylar aıtqandaı, onyń artynda ulttyq qaýipsizdik pen ulttyq qundylyqtardy saqtap qalý máselesi tur. Sondyqtan da jaǵdaı ýshyǵyp ketpeı turǵanda zańǵa ózgerister engizip, «memleket jumsaqtyq tanytpaı, zańǵa sáıkes áreket etýi tıis».
