Dımash dáripteıtin dombyra qadirin qytaılyq «ımport» ketirip jatyr – Jolaýshy Turdyǵulov
ASTANA. KAZINFORM – 2018 jyldan beri shilde aıynyń alǵashqy jeksenbisi - Ulttyq dombyra kúni. Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń málimeti boıynsha elimizde dombyra jasaýdy memleketten qarjylandyrý, sheberlerdi arnaıy qoldaý baǵdarlamalary qarastyrylmaǵan. Tipti ulttyq aspap jasap shyǵarý kólemi týraly resmı statıstıka da júrgizilmeıdi. Degenmen, mektep baǵdarlamasyna dombyra sabaǵyn engizý bastamasynyń arqasynda 26 myńnan astam balany qamtıtyn 650-ge jýyq úıirme paıda bolǵan. Osy ózgerister dombyra jasaýshylardyń ómirine, kásibine qalaı áser etkenin tanymal sheber Jolaýshy Turdyǵulovtan suraǵan edik.
- Ulttyq dombyra kúni deıtin mereke paıda bolǵannan beri 7 jyl ótipti. Osy aıtýly kún alǵash atalyp ótkende eldiń kókeıinde endi tól aspabymyzǵa, ony jasaýshy sheberlerge júıeli qoldaý bolady degen úmit oıanyp edi. Sol úmitter aqtaldy dep oılaısyz ba?
- Dombyra kúni bekitilgen kezde biz úshin óte úlken, jaqsy jańalyq bolǵan edi. Sheberlerge degen kózqaras ózgerdi. Bul ózi marqum Aqseleý Seıdimbek pen Jarqyn Shákárimder, kózi tiri Seken Turysbek sııaqty dombyraǵa tikeleı qatysy bar adamdar aıtyp júrgen másele bolatyn.
7 jyldyń ishinde kóp ózgeris bola qoıǵan joq. Biraq eń bastysy, dombyraǵa degen kózqaras ózgerdi. Oǵan qyzyǵatyn jastardyń sany artty. Eki ortada myqty-myqty ánshiler, mýzykanttar óse bastady. Án-kúı sabaǵyna dombyra páni engizildi. Al Dımash Qudaıbergenniń arqasynda búkil álem dombyra sherte bastady deýge bolady. Tól aspabymyzǵa sheteldikterdiń qyzyǵýshylyǵy artqanyn kórip otyrmyz.
- Jalpy Siz osy kúnniń paıda bolýynan qandaı ıgilik kórdińiz? Keıingi jeti jylda dombyra jasaýshylarǵa, Dombyra jasaý ındýstrııasyna júıeli qoldaý, qamqorlyq artty dep aıta alasyz ba?
- Jappaı, júıeli qoldaý bolmasa da, Dombyra kúninde jyl saıyn on shaqty dombyra sheberin shaqyryp, kórmeler uıymdastyrylyp júr. Alǵashqy kórmelerge eki Prezıdent te qatysqan bolatyn. Qazir ol kórmege degen nazar alǵashqy jyldardaǵydaı emes. Jalpy Dombyra kúnin atap ótý deńgeıi keıingi jyldary báseńsı bastaǵany ras.
Osy kúnnen kútken úmitimizdiń bári aqtaldy desek, ótirik bolar edi. Jekelegen sheberler qurmetke bólenip, qoldaýǵa ıe bolǵanymen, júıeli jumys bar deý qıyn. Jekelegen marapatqa ıe bolǵandardyń ishinde ózim de barmyn. Osydan 6 jyl buryn «Naýryz» ulttyq syılyǵy jarııalandy. Sonyń ishinde dombyra sheberlerine jeke nomınatsııa arnaldy.
- Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi kreatıvti ındýstrııany damytý aıasynda qolónershilerge sýbsıdııa tetigi arqyly memlekettik qoldaý kórsetetin normalar ázirlep jatyr. Biraq qolónershiler qatarynda dombyra jasaýshylar joq sııaqty. Sizderge osy normalar boıynsha habarlasyp, keńes suraǵan, usynys suraǵan adam boldy ma?
- Meniń bilýimshe, jekelegen sheberler iskerliginiń arqasynda, tanystarynyń qoldaýymen memleketten qoldaý kórgen. 5-6 sheber sýbsıdııa aldy dep estidik. Onyń ishinde Astana irgesindegi Qosshyda turatyn Nurjan Dilmanov bar. Sol sııaqty azyn-aýlaq, bir qoldyń saýsaǵymen sanap alýǵa bolatyn sheber memleket taratqan shúlenniń dámin tatty deýge bolady.
Keıbir dombyra sheberleri Mádenıet salasynyń úzdigi atanyp jatty. Ony da jetistik deýge bolady. Áıteýir, aqyryn bolsa da kósh alǵa jyljyp jatyr, birtindep bolsa da seń qozǵaldy dep aıta alamyz.
Bıyl dombyraǵa degen nazar qaıta jaqsarǵanyn sezinip jatyrmyz. Óıtkeni jan-jaqtan suraý salyp, izdep jatqandar kóbeıdi. Mınıstrliktegiler de baılanysqa shyǵyp jatyr. Bul – qýanarlyq is.
- Sonda Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi sizderdi bıyl ǵana izdep jatyr ma?
- Negizi bıylǵa deıin mınıstrlik tarapynan sondaı suraý bolǵan joq. «Mynandaı kómek sharalary bar, mynandaı múmkindikter bar. Osyny paıdalansyzdar ma?» - dep suraǵan eshkim bolmady. Aıaq astynan bilip qalyp, qatysyp jatqandar bar. Biraq ol talpynystar nátıje bere qoıǵan joq.
- Jalpy Ulttyq dombyra kúnin toılaýda, dombyra ónerin qoldaýda qandaı júıeli sharalar jetispeı jatyr dep oılaısyz?
- Bul kúndi toılaýda júıeli jumys bar dep aıtý qıyndaý. Ony ózderińiz de kórip júrgen shyǵarsyzdar. Dombyra kúni TikTok sııaqty áleýmettik jeliden keletin quttyqtaýlarǵa «kómilip» qalamyz. Al endi materıaldyq turǵydan demeý, mysaly sheberhana salǵandarǵa jeńildik usyný sııaqty, júıeli saıasat áli joq. Kerisinshe keıbir áriptesterimiz sheberhana salýǵa kómek surap, biraz tabaldyryq tozdyrǵanyn bilem. Odan da nátıje shyqqanyn kórgen joqpyn.
Ulttyq dombyra kúni úlken qalalarda, oblys pen aýdan ortalyqtarynda jappaı dombyra kórmelerin uıymdastyrý kerek sııaqty. Halyq jaqsy dombyraǵa qol jetkizip, sheberler tájirıbe almasar edi. Dombyraǵa arnalǵan jalǵyz kúnde osyndaı shara ótkizýge ár aýdannyń, ár oblystyń qaýqary jetedi dep oılaımyn. Tek joǵarydan sondaı nusqaý kerek.
- «Úkili dombyra» baıqaýy dombyra sheberlerin elep-eskerýdiń, qoldaýdyń búkil aýyrtpalyǵyn arqalaı alady dep aıtýǵa bola ma? Syılyq qory 15 myń dollar eken. Bul baıqaýdyń júlde qorymen qosa aýqymyn úlkeıtý kerek shyǵar?
- Bul baıqaý ózi 1994 jyldan beri bar. Marqum Ótegen Mahmuttyń arqasynda Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń qoldaýymen osy «Úkili dombyra» konkýrsy 6-7 ret óte jaqsy deńgeıde ótkizildi. Sonyń arqasynda myqty-myqty sheberler paıda boldy. Dombyranyń sapasy ósip, standarty birizdene tústi. Sondyqtan bul baıqaý óz kezinde biraz aýyrtpalyqty sheshti dep oılaımyn. Keıingi kezde ataýy ózgerip, «Qońyr dombyra», «Qara dombyra» dep ótkizilip júr. Olar da jaman joq. Jas býyndy jaryqqa shyǵaryp jatyr. Sheberliktiń dámin endi tatyp kele jatqan jastardyń ortasy paıda boldy. Aǵa býynmen etene aralasyp, tájirıbe almasyp jatyr. Onyń bári bizdiń ortaǵa aýadaı qajet dúnıeler. Árıne, «Úkili dombyra» aty bar aýqymdy konkýrs úshin 15 myń dollar júlde qory degen az. Biraq bul baıqaýlardyń basty máni júlde qorynda emes, sheberler ortasy qalyptasyp, ózara baılanystyń artýynda. Osynyń arqasynda báseke artyp, sapa ósip jatyr.
Memleket bastamany jaqsylap jolǵa qoıdy ǵoı, biraq sony ilip áketetin jekelegen demeýshiler bolmaı jatqan sııaqty.
- Budan da qaltaly azamattardyń arasynda ulttyq ónerge búıregi buratyndar az ekenin kóremiz deısiz ǵoı?
- Iá. Bolashaqta iri bıznes ókilderi, metsenattar osyndaı baıqaýlarǵa demeýshi bolsa dep oılaımyz. Bizde ol jaǵy óte nashar. «Úkili dombyraǵa» demeýshi bolyńyz deseń, at-tonyn ala qashady. Al alystan nemese irgedegi elden bir ártis eletin bolsa, quraq ushyp júgiredi, aqshasyn shashady. Dál sol «atymtaı» ulttyq ónerge kelgende «sarań baı» bola qalady.
- Bir sózińizde Dımash Qudaıbergenniń arqasynda sheteldikterdiń dombyraǵa qyzyǵýshylyǵy artty dedińiz ǵoı. Sheteldikterden túsetin tapsyrys artty ma sonda?
- Sheteldikterde suranys óskeni anyq. Biraq olardyń qolyna naǵyz sheberdiń qolynan shyqqan dombyra túsip júr me? Bul - óz aldyna bólek áńgime. Dombyra naryǵynda ımport dombyralar kóbeıip ketti. Qaraqalpaqstanda, Qyrǵyz Respýblıkasynda, Qytaıda jasalǵan dombyranyń kóshirmeleri bazarda tolyp tur. Baǵasy 5-6 myń teńgeden bastalatyn «dombyralar» óte kóp. Tipti izdegen adam 2-3 myń teńgelik dombyra da taba alady. Arzan bolǵandyqtan, satyp alý konkýrstarynda osyndaı jetkizýshilerdiń baǵy janyp ketedi. Shetelden kelgen qonaqtardyń qolyna osyndaı arzan dombyra ustatyp jiberip jatqanymyz jasyryn emes. Ondaı aspap qolyna tıgen sheteldikterdiń sanasynda «Álgi Dımashtyń dáriptep júrgeni osy ma sonda?!» deıtin túsinik qalyptasyp jatyr-aý dep alańdaımyn. Ondaı arzan dombyralardyń únin aıtpaǵannyń ózinde materıalynyń sapasy, keıip-kespiri syn kótermeıdi.
- Naǵyz sheberlerge sheteldik arzanqol ónimdermen básekelesý qıyn deısiz ǵoı?
- Negizi Ulttyq dombyra kúni bekitilgennen beri dombyraǵa mekemeler tarapynan tapsyrys ósti. Basynda naýqanshyldyqpen ımport dombyralardy jappaı satyp alatyndar kóp bolatyn. Qazir aradaǵy aıyrmashylyqty kórip, sheteldik dombyralarǵa qyzyqpaıtyndaı deńgeı qalyptasty. Buryn dombyra shabý jaqsy maǵynasyndaǵy ólermender men aty shyqqan, jeke brendi bar sheberlerdiń ǵana isi bolatyn. Qazir sheberlerdiń sany artty. San artqan jerde sapa da artady. Keıingi jyldary ózimizdiń sheberler jasaǵan dúnıe naryqtaǵy sapasyz ımportty yǵystyra bastaǵan. Endi sheteldik básekelesterimiz de sapaǵa mán bere bastady. Bul jaqsy ma, jaman ba, bilmeımin. Degenmen báseke bolǵanynan eshkim utylmaıtyn shyǵar.
- Dombyrashylar odaǵy degen uıym bar eken. Al dombyra sheberleriniń qaýymdastyǵy bar ma?
- Iá, Dombyrashylar odaǵy degen uıym bar. Olardyń óz baǵdarlamasy, jumys jospary bar shyǵar. Biz orlarmen kóp aralaspaımyz. Al Dombyra sheberleriniń odaǵy endi qurylaıyn dep jatyr. Biz úshin bul da - qýanatyn jańalyq. Osy kúnge deıin basymyz qosylmaı keldi. Sheberlerdiń árkim «óz qotyryn ózi qasyp» júre berse, isimiz tolyqqan ındýstrııa bolyp qalyptaspaıtynyn, sapa jaǵynan damý bolmaıtynyn bári túsindi. Bul bir jaǵynan aspaptardyń baǵasyn turaqtandyryp, naryq zańy boıynsha retteýge de jol ashar edi. Onyń syrtynda dombyranyń dızaıny, ólshemi bir qalypqa kelý kerek. Osy baǵyttarda odaq aıasynda keleli jumys atqarsaq degen nıetimiz bar. Qysqasy, bolashaq odaqqa zor úmit artyp otyrmyz.
- Áńgimeńizge qarasam, dombyra sheberlerin eń qınaıtyny sheberhana máselesi sııaqty ǵoı...
- Árıne, ár sheberdiń óz sheberhanasy bolý kerek. Biraq ondaı múmkindik ilýde bireýinde ǵana bar. Kóbi kóship-qonyp jumys isteýge májbúr. Kóbiniń baspanasy da, sheberhanasy da - bir ǵımarat. Árbir úlken qalada úlken ortalyqtar bolsa dep armandaımyz ǵoı. Odaq qurylsa, osyǵan kúsh salatyn shyǵarmyz.
Dombyranyń aǵashyn tabý degen bólek áńgime. Ár sheber óz múmkindigine qaraı álemniń ár qıyrynan materıal alǵyzyp júr. Al jeke-jeke bergen shaǵyn aýqymdaǵy tapsyrystyń shyǵyny kóp. Qaýymdastyq retinde bir jyldyq materıaldy belgili bir núkteden kóterme baǵamen alǵyzsaq, bárimizge tıimdi bolatyn edi. Osynyń bárin úılestiretin Bas ortalyq kerek. Ol jerde túrli eksperıment jasaýǵa bolady. Dombyranyń ishegin qandaı materıaldan jasaımyz? Qaıtsek, kezinde Baıjigit pen Ketbuǵa, Qurmanǵazy men Dına ustaǵan tól dombyranyń ishegine jaqyn materıal jasaýǵa bolady? Qaı aǵashtan shabylǵan dombyranyń úni «qazaqsha» bolady? Osyndaı mándegi jaýaby joq suraq kóp. Ol suraqtardyń jaýabyn túrli eksperımentter ǵana bere alady. Odaq aıasynda keńes quryp, osy eksperımentterdiń qorytyndysy boıynsha nusqaýlar, usynymdar shyǵaryp otyrýǵa bolady. Munyń bári qazaq dombyrasynyń ulttyq standartyn túzetin dúnıeler ǵoı.
Dombyrany naryqqa sertıfıkattaý arqyly da shyǵaryp otyrýǵa bolady. Bul bir jaǵynan naǵyz dombyra men kóshirme ımportty ońaı ajyratýǵa septigin tıgizedi. Ekinshi jaǵynan áleýmettik jelidegi jyltyraq jarnamaǵa aldanyp, sapasyz dombyraǵa urynyp jatatyn adamdardyń máselesin sheshedi. Óıtkeni qazir ınternet arqyly aldyrǵan dombyranyń sapasyna eshqandaı kepildik joq. «Taýary» ótken soń telefonyn kótermeı qoıatyndar bar ekenin estip júrmiz. Mundaı tapsyrystyń bárin bir ortalyq arqyly úılestirip otyrýǵa bolady. Óıtkeni sapasyna kóńili tolmaǵan adam aqshasyn talap etetin naqty bir mekeme bolý kerek.
Aıta ketsek, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev halyqty Ulttyq dombyra kúnimen quttyqtap, qasıetti aspabymyzdyń kúmbirin búkil álemge pash etip júrgen azamattarǵa alǵys aıtty.