Demografııalyq ósim Qazaqstan ekonomıkasyna qalaı áser etedi
Qazaqstannyń demografııasy eldiń áleýmettik jáne ekonomıkalyq damýynda mańyzdy ról atqarady. 14 qarasha kúni elimizde halyq sany 20 mıllıonǵa jetti. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, sońǵy 30 jylda halyq sany 22,3%-ǵa ósken. Máselen 1991 jyly Qazaqstannyń halyq sany 16,4 mln adamdy quraǵan edi. Halyq sanynyń kóbeıýi bilim, eńbek naryǵy jáne densaýlyq saqtaý sekildi salalarǵa salmaq túsiretini túsinikti. Osy oraıda Kazinform sarapshysy Qazaqstandaǵy demografııalyq ósim el ekonomıkasyna oń serpin bere ala ma degen taqyrypty zerdelep kórdi.
Kópten kútken jańalyq: Qazaqstan halqynyń sany 20 mıllıonǵa jetti
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, Qazaqstan halqynyń resmı sany 2023 jylǵy 1 qarashada 19 mln 992 myń 289 adamǵa jetken. Sońǵy 30 jylda elimizde halyq 22,3%-ǵa ósken. Máselen 1991 jyly Qazaqstannyń halyq sany 16,4 mln adamdy quraǵan edi. Táýelsizdik jyldarynda el halqy 22,3%-ǵa ósti. Bala týýdyń eń joǵary kórsetkishi 2021 jyly tirkelip, 446 myń balany qurady. Jalpy ólim-jitim 1991 jyl men 2022 jyldy salystyrǵanda 6,8 ese tómendedi. Al sábıler shetineýiniń koeffıtsıenti 3,5 ese tómendegen. 2022 jyly týýdyń jalpy koeffıtsıenti 1 áıelge 3 balany qurady. Sondaı-aq byltyr, halyqtyń ómir súrý uzaqtyǵy 74,4 jyldy qurady. Bul rette erlerdiń ortasha ómir súrý uzaqtyǵy 7 jylǵa, áıelderdiki – 6 jylǵa ósti.
Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 14 qarasha kúni qazaqstandyqtardy halyq sanynyń 20 mıllıonǵa jetýimen quttyqtady. «Halqymyzdyń sany 20 mıllıonǵa jetti! Barshańyzdy aqjoltaı jańalyqpen quttyqtaımyn! Baqytty otbasy – baqýatty eldiń negizi. Memleket otbasy qundylyqtaryn nyǵaıtýǵa, ana men balany qorǵaýǵa basa mán beredi», - dep jazdy Prezıdent.
Halqymyzdyń sany 20 mıllıonǵa jetti! Barshańyzdy aqjoltaı jańalyqpen quttyqtaımyn! Baqytty otbasy – baqýatty eldiń negizi. Memleket otbasy qundylyqtaryn nyǵaıtýǵa, ana men balany qorǵaýǵa basa mán beredi.
— Qasym-Jomart Toqayev (@TokayevKZ) November 16, 2023
Sandar sóılesin: Qazaqstanda erler kóp pe, áıelder me?
Qazaqstandaǵy áıelder sany erler sanynan basym. 2021 jylǵy sanaq qorytyndysy boıynsha olardyń sany jarty mıllıonǵa (536,3 myń adamǵa) artyq boldy. Paıyzben aıtar bolsaq, erler úlesi – 48,6% (9 324 840 adam), áıelderdiki – 51,4% (9 861 175 adam). Aldyńǵy sanaqpen salystyrǵanda erler sany 1,6 mln, áıelder 1,5 mln artqan. ıAǵnı elimizde 1000 áıelge 946 erden keledi. Sarapshylardyń sózinshe, demografııa erekshelikterine baılanysty 36 jasqa deıingi er adamdar sany áıelderge qaraǵanda kóp, sodan keıin ǵana olardyń sany araqatynasqa salǵanda azaıa bastaıdy (36 jastan asqan áıelder sany 736 myń adamǵa kóp). Bul rette erler áıelderden tek eki óńirde – Qyzylorda jáne Túrkistan oblystarynda kóp, onda 1000 áıelge sáıkesinshe 1006 jáne 1027 er adamnan keledi.
Demografııalyq boljam: Eńbekke qabiletti halyq sany qanshaǵa ósedi?
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý vıtse-mınıstri Erbol Ospanovtyń aıtýynsha, uzaq merzimdi demografııalyq boljamǵa sáıkes, 2030 jylǵa qaraı eńbekke qabiletti jastan asqan halyq sany 25%-ǵa, al 2050 jylǵa qaraı 1,7 ese ósedi. Eńbekke qabiletti jasqa deıingi halyq sany 2030 jylǵa qaraı ne bári 2%-ǵa, eńbekke qabiletti jastaǵy - 11% -ǵa ósedi, bul rette 2050 jylǵa qaraı ósim tıisinshe 41% jáne 36% quraıtynyn málimdedi. Onyń aıtýynsha, 2050 jylǵa qaraı demografııalyq júkteme koeffıtsıenti Abaı, Túrkistan jáne Ulytaý oblystarynda 100% - ǵa jaqyndaıdy.
«Birqatar óńirlerde jumys kúshiniń sany 45%-ǵa deıin qysqarýy múmkin»
«2034 jylǵa qaraı Qazaqstandaǵy jumys kúshiniń sany 10 mln adamnan asýy múmkin, al 2050 jylǵa qaraı jumys kúshiniń sany demografııalyq kórsetkishterdiń dınamıkasyna baılanysty 11-12,5 mln adamǵa jetýi yqtımal, bul 2022 jylmen salystyrǵanda 18-34% ósedi dep boljanady. Birqatar óńirlerde (negizinen soltústik, ortalyq jáne shyǵys) jumys kúshiniń sany 25-ten 45%-ǵa deıin qysqarýy múmkin bolsa, Astana jáne Shymkent qalalarynda ol eki eselenedi dep kútilýde», - dedi Erbol Ospanov.
Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýty 2010-2023 jyldar kezeńinde eńbekke qabiletti halyqqa jalpy demografııalyq júkteme koeffıtsıenti 36,1%-ǵa óskenin málimdedi. Eger 2010 jyldyń basynda elde 1000 eńbekke qabiletti azamatqa (15-64 jas) 450 bala (0-14 jas) jáne qart adamnan (65 jastan asqan) kelse, 2023 jyldyń basynda ol kórsetkish 613 bolǵan.
«Qazaqstan halqy 2050 jylǵa qaraı 27 mıllıonnan asýy múmkin»
«Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy» sarapshylary týý, ólim jáne kóshi-qon kórsetkishteriniń negizinde demografııalyq boljam daıyndady. Taldaýǵa sáıkes, Qazaqstan halqynyń sany 2030 jylǵa qaraı 20,8 mln - nan (teris stsenarııde) 21,5 mln-ǵa deıin (oń stsenarııde), al 2050 jylǵa qaraı 23,5 mln-nan 27,7 mln-ǵa deıin jetýi múmkin. Bul rette, eger ólim men týý kórsetkishteri 2021 jylǵy deńgeıde, al syrtqy jáne óńiraralyq kóshi-qon 2017-2021 jyldardaǵy ortasha mánde saqtalsa, Qazaqstan halqynyń sany 2030 jylǵa qaraı 20 mln 958 myń adamǵa, al 2050 jylǵa qaraı – 27 mln 192 myń adamǵa jetedi.
ERDO Boljamdaý departamentiniń dırektory Dmıtrıı Shýmekovtiń aıtýynsha, 2030 jylǵa qaraı ortalyq stsenarıı boıynsha halyq sany Astana qalasynda – 420 myń adamǵa nemese 33% - ǵa - 1,7 mln adamǵa deıin, Almaty qalasynda – 414 myń adamǵa nemese 20% - ǵa - 2 mln 466 myń adamǵa deıin, Shymkent qalasynda – 369 myń adamǵa nemese 32% - ǵa - 1,5 mln adamǵa deıin ósedi.
Halyq az óńirlerge qonys aýdarý baǵdarlamasy máseleni sheshe ala ma?
Ótken jyly Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes halyqtyń kóshi-qony salasyndaǵy saıasat túbegeıli qaıta qaralǵan bolatyn. Aldaǵy bes jylǵa (2023-2027 jyldar) arnalǵan jańa tujyrymdama qabyldandy. Osy Tujyrymdama sheńberinde qysqa, orta jáne uzaq merzimdi kezeńderge arnalǵan oqıǵalardyń damý stsenarıılerin eskere otyryp, ekonomıkanyń qajetti jumys kúshine qajettiligin qamtamasyz etý bóliginde negizgi strategııalyq maqsattar aıqyndalǵan. Sonyń nátıjesinde eldiń soltústik jáne ońtústik óńirleri arasyndaǵy demografııalyq jáne eńbek teńgerimsizdigi tegisteledi dep kútiledi.
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý vıtse-mınıstri Erbol Ospanovtyń aıtýynsha, qazirgi tańda jumys kúshiniń utqyrlyǵyn arttyrý úshin adamdardyń erikti túrde qonys aýdarý tetikteri qarastyrylǵan. Sonymen qatar, ońtústikten soltústikke óz erkimen qonys aýdarý úshin Úkimettiń qaýlysymen qonystaný óńirleri aıqyndalǵan. Bul rette shyǵatyn óńirler, ıaǵnı halyq kóp shoǵyrlanǵan aımaqtar - Almaty, Jambyl, Mańǵystaý, Túrkistan, Qyzylorda oblystary jáne Astana, Almaty, Shymkent qalalary. Osy óńirlerdiń turǵyndary soltústikke kóshse, sýbsıdııa ala alady. Ol óz sózinde erikti qonys aýdarý qaǵıdalaryna sáıkes sýbsıdııalar túrinde qandaı memlekettik qoldaý sharalary kórsetiletinin aıtyp berdi.
Erikti qonys aýdarý qaǵıdalaryna sáıkes sýbsıdııalar túrinde mynadaı memlekettik qoldaý sharalary kórsetiledi:
- kóshýge (otbasynyń árbir múshesine 70 AEK-ten birjolǵy tólem);
- turǵyn úıdi jaldaý (jalǵa alý) jáne kommýnaldyq qyzmetterge aqy tóleý boıynsha shyǵystardy jabý úshin (aı saıyn 12 aı ishinde qalalarda bir otbasyna 20-dan 30 AEK-ke deıin, aýdandarda 15-ten 21 AEK-ke deıin tólenedi);
- qonys aýdarýǵa járdemdesetin jumys berýshiler úshin (400 AEK mólsherinde).
Qonys aýdarý kezinde ekonomıkalyq utqyrlyq sertıfıkaty beriletin bolady.
«Jańa qural qunynyń 50% mólsherinde, biraq 4 mln. teńgeden aspaıtyn mólsherde turǵyn úı satyp alýǵa múmkindik beredi. Bul rette mundaı turǵyn úıdi qaıtalama naryqta nemese ekinshi deńgeıdegi bankter arqyly kredıt berý arqyly satyp alý quqyǵy beriledi. Sondaı-aq, qonys aýdarýshy sertıfıkat qarajaty esebinen óz turǵyn úıin sala alady», - dedi Erbol Ospanov.
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý vıtse-mınıstriniń málimetinshe, 2023 jyly qonys aýdarýshylardy qabyldaýdyń óńirlik kvotasy qonys aýdarýshy 8 602 adam (1 925 qandas jáne 6 727 qonys aýdarýshy) kóleminde bekitilgen. Al 2023 jylǵy 1 qarashadaǵy jaǵdaı boıynsha jumys kúshi kóp óńirlerden soltústik óńirlerge 7 992 adam (2 272 otbasy) nemese jospardyń 92%-y qonys aýdarǵan.
Álem halqynyń sany 8 mlrd adamǵa jetti
Byltyrǵy qarashada Birikken Ulttar Uıymy álem halqynyń sany 8 mıllıardqa jetti dep habarlady. Buǵan deıingi mejege - 7 mlrd adamǵa 2011 jyly jetken bolatyn. ıAǵnı sońǵy 11 jylda dúnıe júziniń halqy 1 mlrd kóbeıdi. Kórsetkishti Azııadaǵy demografııalyq ósim kótergen. Afrıkadaǵy halyq sanyna taǵy 400 mıllıonǵa jýyq adam qosylǵan. Halyq sany artqan elderdiń kóshin Úndistan bastap tur. Úndistan halyq sany 177 mln adamǵa kóbeıgen. Qytaıǵa 73 mln adam qosylǵan, bolashaqta olardyń sany azaımaq. Úshinshi orynda – Nıgerııa. Álem halqy sanynyń artýyna Eýropanyń úlesi tym az ekeni kórsetilgen. Tipti «Kári qurlyqta» halyq sany azaıyp jatyr. 2037 jylǵa qaraı jer betinde toǵyz mıllıard adam, 2058 jyly 10 mlrd adam bolady degen boljam bar. Birikken Ulttar Uıymy álem halqynyń eń joǵary shegi 2080-2100 jyldar aralyǵynda shamamen 10,4 mlrd-qa jetedi dep otyr.
Jalpy, BUU sarapshylarynyń málimetterine sáıkes, byltyr qarasha aıynda álem halqynyń sany 8 mlrd adamnan asqanyna qaramastan, sońǵy ýaqytta ósim birtindep baıaýlap qalǵany baıqalady. Máselen, 2019 jyly halyq ósimi 76 mln adamdy qurasa, 2021 jyly 68 mln adam boldy. Sonymen qatar, 2050 jylǵa qaraı halyqtyń boljamdy ósiminiń jartysynan kóbi (1,8 mlrd adam) tek segiz elde shoǵyrlanatyn bolady: Úndistan (253 mln), Nıgerııa (159 mln), Pákistan (132 mln), Kongo Demokratııalyq Respýblıkasy (118 mln), Efıopııa (91 mln), Tanzanııa (64 mln), Egıpet (49 mln), Fılıppın (42 mln). BUU málimetteri boıynsha, bıyl Qytaı halyq sany boıynsha Úndistanǵa jol berdi. Boljam boıynsha 2030 jylǵa qaraı úndiler sany 1 mıllıard 515 mıllıon adamdy quraıdy, al Qytaıda 1 mıllıard 416 mıllıon adam bolady, ıaǵnı úndiler sany qytaılardan 100 mıllıon adamǵa asyp túsedi. 2050 jylǵa qaraı Úndistan halqynyń sany 1,7 mlrd adamǵa jetedi, Qytaı – 1,3 mlrd adamǵa deıin azaıady. 2050 jylǵa qaraı álemdegi halyq sany boıynsha úshinshi el Nıgerııa bolady. Ondaǵy halyq sany 2050 jyly 377 mıllıon adamǵa jetýi tıis (2022 jyly 218 mıllıon adam turady), AQSh tórtinshi orynǵa túsedi, 2050 jyly ondaǵy halyq sany 375 mıllıon adam bolady (2022 jyly 339 mıllıon adam), halyq sany boıynsha besinshi el Pákistan bolady, ondaǵy halyq 368 mıllıon adamǵa jetedi (qazir 236 mıllıon adam), al altynshy – Indonezııada 2050 jyly 317 mln turǵyny bolady (qazir 275 mıllıon adam).
«Demografııalyq saıasatty baqylaıtyn birde-bir organ joq»
Qýatty memlekettiń damý dańǵylyn daralaıtyn eń negizgi faktor – demografııalyq ósim. Kúni keshe Qazaqstannyń halyq sany 20 mln adamnan asty dep qýanǵanymyz ras. Osy oraıda, elimizdiń demografııalyq damýynda qandaı máseleler bar ekenin demografııa magıstri Aıaýlym Saǵynbaevadan surap kórgen edik. Ol óz sózinde Qazaqstandaǵy osy saladaǵy jaǵdaıdy demografııalyq saıasattyń joq bolý áserinen ekenin tilge tıek etti.
«Meniń aıtqym keletin basty másele – Qazaqstanda osy demografııalyq saıasatty júzege asyratyn jáne baqylaıtyn, ıaǵnı demografııalyq jaǵdaıdy keshendi túrde qarastyratyn ýákiletti organ joq. Bizde tek genderlik saıasat pen otbasylyq saıasat tujyrymdamasy ǵana bar. Al ol saıasat túrleri demografııalyq saıasat emes, ony bir saıasat dep qarastyrýǵa kelmeıdi», - dedi demograf Aıaýlym Saǵynbaeva.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń statıstıkasy boıynsha, bıylǵy oqý jylynda Qazaqstan mektepterinde oqýshy oryndarynyń tapshylyǵy 270 myńnan asty. Almaty, Mańǵystaý, Atyraý, Túrkistan jáne Pavlodar oblystarynda oqýshy sany kóp mektepter bar. Búginde birqatar mektepte balalar úsh aýysymda oqyp jatyr. Resmı derekke sáıkes, oqýshy oryndary tapshylyǵynyń 60 %-yn (shamamen 160 myń) osy óńirlerge tıesili ekenin kórsetken. Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstandaǵy mektepterdiń sany 1,4 myń birlikke (9 myńnan 7,6 myńǵa deıin) azaıǵan. Jabylǵan bilim oshaqtarynyń kóbi bolashaǵy joq aýyldy jerlerde ornalasqan, onyń jabýdyń basty sebebi bilim alatyn bala bolmaýymen túsindirilgen bolatyn. Búginde bilim alýshylardyń sany 3,7 mıllıonnan asty, onyń ishinde 2,2 mıllıon oqýshy qalalyq jerde, qalǵan 1,5 mıllıony aýyldyq mektepterde bilim alyp jatyr.
Osy oraıda, demograf mektep jáne balabaqsha jetispeýshiligi qazirdiń ózinde óte ózekti másele ekenin atap ótti.
«Mektep jáne balabaqsha jetispeýshiligi qazirgi tańda ózekti másele. Bul máseleni jiti baqylar bolsaq, ońtústik jáne batys óńirlerde bala týý kórsetkishiniń joǵary bolýy nátıjesinen týyndaǵan demografııalyq máseleler bolsa, shyǵys,soltústik jáne ortalyq óńirlerde demografııalyq qartaıý men týý deńgeıiniń tómen bolý máseleleri depopýlıatsııaǵa ákelip otyr»,- dedi ol.
Maman demografııalyq ósim eńbek naryǵyna qalaı áser etetini týraly da aıtyp berdi.
«Demografııalyq ósim eńbek naryǵyna oń jaǵynan da teris jaǵynan da áser etýi múmkin. Demografııa degenimiz - halyq. Bul jerde halyqtyń sany bul naryqtyń damýy. Óıtkeni taýarlar men qyzmetterdiń tutynýshysy da, óndirýshisi de - turǵylyqty halyq. Tutyný naryǵyna qoıylatyn talapty da qoıatyn sol halyq. Osy oraıda demografııalyq júkteme kórsetkishi bar. Ol qazirgi tańda Qazaqstanda ósip kele jatyr. Demografııalyq júktemeniń koeffıtsıenti kórsetkishi degenimiz eńbekke jaramdy 1000 adamǵa shaqqandaǵy kórsetkish túri. Bunyń 3 túri bolady. Jalpy júktemeniń 3 túri boıynsha da koeffıtsıent kórsetkishi óskenin baıqaımyz», - dedi demograf Aıaýlym Saǵynbaeva.
Qoryta kele, qazir Qazaqstan demografııalyq jaǵdaıǵa baılanysty syn-qaterler aldynda turǵanyn baıqamyz. Demografııalyq áleýetimizge eshqashan beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy. Memleket turaqty damýdy, áleýmettik turaqtylyqty jáne ekonomıkalyq ósýdi qamtamasyz etý úshin demografııalyq protsesterdi basqarýǵa mindetti. Ásirese, kóp balaly otbasylardy qoldaý, demografııadaǵy jas-jynystyq qurylymnyń sapasyna tereń taldaý júrgize otyryp, keshendi sharalar qabyldanýy qajet. Sondyqtan sarapshylar demografııalyq saıasatty júzege asyratyn ýákiletti organnyń kerek ekenin alǵa tartyp otyr.
