Damyǵan elderdiń ekologııalyq zańdylyqtardy saqtaý tájirıbesin biz de úırenýimiz kerek– Májilis depýtaty V. Kııanskıı
tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor Vıktor Kııanskıı QazAqparat tilshisiniń suraqtaryna jaýap berip, óz oılaryn ortaǵa saldy.
- Vıktor Vladımırovıch, ústimizdegi jyl Qazaqstan úshin asa mańyzdy bolyp otyr. Elimiz EQYU-ǵa tóraǵalyq etýde. EQYU-nyń úsh ólsheminiń biri - ekologııalyq baǵdar. Siz ekologııa máselesimen aınalysyp júrgen depýtattyń birisiz. Endi osy taqyrypta oı-pikirińizdi ortaǵa salsańyz?
- Qazaqtar uqsastyq tapqandy jaqsy kóretin halyq qoı. Men sózimdi myna bir oqıǵadan bastar edim. Qazan aıynyń sońynda Belgııa Koroldigine jasaǵan resmı saparynyń aıasynda Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Brıýssel qalasyndaǵy «Egmond Palas» koroldik saraı aýmaǵynda ıadrolyq synaq, ekologııalyq jáne tehnogendik apat qurbandaryna arnalyp salynǵan eskertkishti ashqany belgili. Eskertkish eki tastan quralǵan. Biri jasyl, ekinshisi qara tastan qashalǵan. Jasyl túsi ómirdiń belgisi bolsa, qara tas atom bombasynyń jarylysyn beıneleıdi. Eskertkishtiń joǵary jaǵynda altyn kúnniń aıasyndaǵy halyqtyń birligi men beıbitshilikke umtylysy kórinis tapqan. Eskertkishtiń tómengi jaǵynda ómirdi beıneleıtin aǵashtyń ósip kele jatqany beınelengen. Osy eskertkishte Qazaqstan Prezıdentiniń 1991 jylǵy «Semeı synaq ıadrolyq polıgonyn jabý týraly» Jarlyǵy jáne BUU Bas Assambleıasynyń 29 tamyz - Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni dep jarııalaý týraly qarary qashalyp jazylǵan.
Siz baıqasańyz, biz Eýropanyń qaq ortasynda osy eskertkishti ornatyp turmyz. Ol - bizdiń álem boıynsha ıadrolyq qarýdan birinshi bolyp bas tartqanymyzdyń belgisi. Bul eskertkishtiń ashylýy elimizdiń EQYU-ǵa tóraǵalyq etýimiz ben kelesi jylǵy Qazaqstan táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy qarsańynda óte jarasym taýyp tur.
Álem boıynsha úshinshi oryndaǵy ıadrolyq arsenalǵa ıe bola turyp, biz «Joq, jaqyn kórshilerimizben, alystaǵy eldermen ózara baılanys ornatýdaǵy bul bizdiń qoldanatyn tásilimiz emes!» dep aıttyq. Biz shoqpar kóterýdi emes, táýelsizdik alǵan kezden bastap-aq beıbitshilikke degen ustanymdarymyzben senim ornatqymyz keletinin jarııa ettik.
Bizdiń memlekettigimiz ekologııalyq qıyn jaǵdaılar kezinde qalyptasty. El turǵyndary Semeı synaq aımaǵynyń zardabyn bastan keship jatty. Jer betindegi asa qaýipti bes synaq aımaǵyn jabý máselesi alǵa qoıyldy. Qazir ózge elderdegi synaq aımaqtarynyń jumysy toqtatylyp tur. Biz óz polıgonymyzdy japtyq. Sol arqyly álemge úlgi kórsete bildik. EQYU-ǵa tóraǵalyq etýde «Biz ıadrolyq qarýdan bas tarttyq!» dep tek teorııa túrinde emes, is júzinde aıta alamyz. Sondyqtan biz ózge alpaýyt elderge «Qalaı aıtsań, solaı iste!» dep aıtýǵa tolyq múmkindik alyp turmyz.
Ekologııalyq máselelerge depýtattardyń qosqan úlesine toqtalsam, osy tórtinshi shaqyrylymdaǵy Qazaqstan parlamentshileri Kıotahattamasyn zań túrinde bekitti. Osy qujat aıasynda 2020-2050 jyldarǵa deıingi tabıǵatqa shyǵarylatyn ekologııalyq zııany bar qaldyqtardy azaıtý jónindegi maqsat-mindetterdi oryndaý qolǵa alyndy. Qazirgi kezde Qazaqstandaǵy barlyq kásiporyndar parnıktik gazdardy shyǵarýdy azaıtýǵa mindetti. «Jańartylatyn energııa kózderin paıdalanýdy qoldaý týraly» zań qabyldandy. Biz qazir «Energııa únemdeý týraly» jańa zańdy qabyldaýǵa daıyndap jatyrmyz. Osyndaı zańdardyń ómirge kelýi bizdiń eldi eýropalyq standarttarǵa jaqyndata túsedi. Ekinshi jaǵynan, EQYU-ǵa tóraǵalyq etý kezinde ózimiz de belsendi túrde oqyp-úırenip jatyrmyz. Eýropadaǵy aldyńǵy qatarly tájirıbeni meńgergimiz keledi. Sondyqtan «Bizge EQYU-nyń qajeti qansha?» dep keıbireýlerdiń qateleskeni osy jaıtardan-aq anyq kórinedi. Biz óz elimizdi álemge kórsetip qana qoımaımyz, ol jaqtan da bizge qajettini alýǵa tynysamyz. Biz shetkeri qalǵan el bolǵymyz kelmeıdi.
- Batys elderiniń qandaı tájirıbesin qabyldaǵanymyz jón? Osy jaǵyn tarqatyp aıtsańyz?
- Eýropanyń energııany únemdeý jónindegi tájirıbesi, olardyń damytyp otyrǵan energııany balamaly túrde óndirý tásili ónerkásip salasyndaǵy ekologııalyq ustanymy bizge óte qajet.
EQYU-ǵa tóraǵalyq etý sheńberinde biz qazirdiń ózinde Qazaqstanǵa jel energııasyn óndiretin, sondaı-aq kún energııasyn alatyn qural-jabdyqtardy ákelý týraly birqatar Eýropalyq eldermen kelisim-sharttar jasasýǵa qol jetkizdik.
Búginde Aqtaý qalasynda Kún energııasyn jınaıtyn batareıany shyǵaratyn zaýyt salynyp jatyr. Qazir jylý sorǵyshtaryn jetildirý ústindemiz. Aıtalyq, Óskemende jylý sorǵyshyn shyǵaratyn zaýyt elimizdiń ındýstrıalyq-ınnovatsııalyq baǵdarlamasy boıynsha iske asyp jatqan bolsa, keıbir zaýyttar eki el arasyndaǵy kelisimderge sáıkes birlesken kásiporyn túrinde salynýda. Degenmen bulardyń barlyǵy da ınnovatsııalyq jobalar.
Biz Eýropadan energııany tıimdi paıdalanýdy úırenýimiz kerek. Búgingi tańda bizdegi Turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq (TKSh) óte aýqymdy kólemde energııany tutynýshy bolyp otyr. Energııany turmystyq qajettilikte tutynýymyz Eýropadan 4 ese kóp. Biz áli kúnge deıin sýdy, materıaldy únemdeýdi úırengen joqpyz. Zańnamamyz bul sala boıynsha keıin qalyp keledi.
Ekologııalyq túsinik óte kóp salaly. Búgingi tańda eger energııany, materıaldyq rezervterdi únemdeýde básekege qabiletti bola alsa, ondaı ónerkásipti tıimdi dep aıta alar edik.
Men keıde bolashaqta «Zaporojets» sekildi kólikpen tek baılar júredi dep ázil aıtamyn. Óıtkeni ol qansha shaqyrymǵa qanshama janarmaı únemdeıdi? Keleshekte janarmaıdy kóp jumsaıtyn avtokólikter men ushaqtar tıimsiz bolady. Álemdik qarjy daǵdarysyn árkim ár túrli aıtady. Men ony energııa resýrsynyń daǵdarysy der edim. Ol qarjy daǵdarysy emes. Qarjy óndiriske táýeldi bolady. Óıtkeni resýrstardyń shyǵysy básekege qabilettilikti anyqtaıdy. Qazir Japonııa, Frantsııa, AQSh sekildi elder qarjy daǵdarysynan qalaı shyǵyp jatyr desek, olar shyǵyny az, tıimdi avtokólikterdiń, ushaqtardyń, turǵyn úılerdiń jańa úlgilerin jasap shyǵarý arqyly daǵdarysty eńserip otyr. Daǵdarysty tek qana ekonomıkalyq tıimdi jobalardy qolǵa alýǵa paıdalana bilýde. Men, qazir dınozavrlar ólip jatyr, al barlyq kesirtkeler tiri qalýda dep aıtar edim. Kesirtkeler qorshaǵan ortadaǵy ózgeristerdi tez ańǵarady jáne tez beıimdeledi. Eger kóp maı jaǵatyn kólikter qatardan shyǵyp qalyp jatsa, jańadan qurastyrylǵan túrleri paıda bolady. Jylýdy az ustaıtyn úıler de qoldanystan shyǵady. ıAǵnı, olardyń ornyna energııany eki-úsh ese az tutynatyndary suranysqa ıe bolady. Energııa óndirisi de kóp shyǵyndy azaıtý úshin kún qýatyn paıdalaný jolyna kóshedi.
Daǵdarys buryn da bolǵan, aldaǵy ýaqytta da bolady. Bir elder daǵdarystan múldem shyǵa almaıdy, endi biri energııany únemdeıtin jańa tehnologııalar arqyly shyǵady. Sondyqtan bizdiń qoǵamda qandaı qýat kózi bolsa da, oryn-ornymen jumsaýdy oılaı bilýge úırenýimiz kerek. Baılyqty tógip-shashý, talan-tarajǵa salý keshegi kúnniń úlesinde qalýy tıis. Eger siz uzaq ómir súrgińiz kelse, qansha kirisińiz, qansha shyǵysyńyz bar ekenin oılaýyńyz kerek. Árkezde onyń balansy oń bolýy qajet. Otbasynda, memlekette, kompanııada mundaıǵa mán berilmese, bankrotqa ushyraıtyny sózsiz. Sondyqtan ozyq elderdiń tájirıbesin úırenýimiz qajet.
- Keıbir elderdiń mysaldaryn keltire otyrsańyz?
- Men Polshanyń, Germanııanyń turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy boıynsha tájirıbelerin zerdelep kórdim. Bizde «Hrýşevka» dep atalatyn úıler bar emes pe, sol sekildi ol elder de erterekte salynǵan turǵyn úıler bar. Olar ondaı úılerin eki-úsh ese energııany az tutynatyndaı etip jóndep aldy. Buǵan kireberisterdi, dálizderdi, shatyrdy, qabyrǵalardy jylýdy shyǵarmaıtyn, salqyndy ótkizbeıtin qaptamalarmen qymtaý arqyly qol jetkizgen. Sý jáne jylý eseptegishter ornatqan. Osyndaı kúrdeli jóndeý jumystaryn júrgizýdiń nátıjesinde elektr energııasyn paıdalanýdy 25 paıyzǵa qysqartqan. Polshada «Jańa elektr stantsııasyn salý kerek! Jańa jylý elektr ortalyǵy qajet!» dep turǵyndar biraz shý kótergen edi. Al álgindeı jóndeý jumystaryn júrgizgen soń, eseptep qarasa, jylý qýaty jetkilikti eken. Jańa nysandy salǵan da joq. Qazir turǵyndar tarapynan shaǵym joq. Eski úıler jańa zamannyń materıaldarymen jóndelip, sándi bolyp shyqqan. Іrgetasynan bastap shatyryna deıin qaptalǵan. Onyń syrtynda nátıjeli jumystyń arqasynda turǵyndar tólemaqyny 10-15 paıyzdaı az tóleıtin boldy. Óıtkeni olar óz úıindegi eseptegishte kórsetilgen, ózderi tutynǵan mólsherinde ǵana aqsha tóleıdi. Al eger kóshede bý kúıinde shyǵyp jatqan jylýǵa endi energııany berýshi kompanııa tóleıtin boldy. Soǵan oraı kompanııalar qubyrlardy jóndep, jańasyn ornatqan. Eýropa elderiniń árbir TKSh aıyna bir jeke gazet shyǵarady, turǵyndarǵa energııa kózderin qalaı únemdeýdi úıretedi jáne basqa aqyl-keńesterdi beredi, oń tájirıbelerdi kórsetedi.
Eń bastysy, Eýropa elderinde únem jasaǵan óndiris orny da, ár túrli mekemeler de, jeke adam da eskerýsiz qalmaıdy. Máselen, bir mektep bes jyldyń kóleminde jylýdy tutynýda 15 paıyz únem jasasa, onyń sol 15 paıyzǵa tıesili qarjysyn ózinde qaldyrady. Sondyqtan únem jasaýǵa iri kompanııalar da, turǵyndar da - bári de yntaly bolyp otyr. Mundaı tásildi memlekettiń ózi qoldaıdy.
Sondaı-aq únem jasaǵandarǵa bankter de oń kózben qaraıdy. Nesıe alǵan adam qandaı deńgeıde únem jasasa, sonsha kólemde óteıtin qaryzy shegeriledi. Mundaı tásilder óte ashyq júrgiziledi. Eshqandaı kúmán týǵyzatyn tustary joq.
Bul bizdiń Eýropamen saıası jáne ekonomıkalyq turǵydan alǵanda bir jylmen shektelmeıtin, ári qaraı jalǵasatyn ózara baılanys jasaýymyzdyń bastaýy dep bilemin.
Eýropanyń da bizden úırenetini bar. Atap aıtqanda, ultaralyq kelisim jáne basqa máselelerdi sheshýdegi tájirıbemiz úlgi bolyp otyr. Aqyldy adam árqashan basqa adamnan úırenedi.
Qazir bizdiń memlekettik qyzmetkerler de, ekologtar da tájirıbe jınaýda. Bizde ekologııalyq salyqty engizýdi endi ǵana qolǵa alyp jatyrmyz. Al EQYU-ǵa múshe elderdiń basym bóliginde ekologııalyq salyq salý qyzmeti kópten beri júrgizilip keledi. Aıtalyq, avtokólikke ekologııalyq salyq salynbaıdy, biraq janarmaı arqyly ustaıdy. Eger adam kólikpen kóp júrse, qorshaǵan ortanyń lastanýyna óz áserin tıgizgen adam retinde salyqty kóbirek tóleıdi.
- Sońǵy jyldary tynyq kúnderi qarasańyz, Astananyń ústinde tútinniń «bulty» turyp alatyn boldy. Munyń sebebi ne? Buryn bolmaýshy edi ǵoı? Qalanyń Jylý elektr ortalyǵy, sondaı-aq múmkin jeke sektordaǵy turǵyn úılerdiń kómir jaǵatyny da aýanyń lastanýyna óz áserin tıgizip otyrǵan shyǵar?
- Birinshiden, qazir bizde avtokóliktiń sany anaǵurlym ósip ketti. Qalany tútinge tunshyqtyrýda negizgi úles avtokólikterge tıedi. 2011 jyldyń 1 qańtarynan bastap «Eýro-3» talabyna sáıkes kelmeıtin eski mashınalarǵa zańmen shekteý qoıylady. Avtokólikke qatysty ákimshilik shara qoldanyp otyrmyz. Biraq zań júzinde de talaptar qoıylǵany jón. Ókinishke qaraı Parlamentte bıýdjetti talqylaý barysynda qymbat jáne qozǵaltqyshynyń kólemi joǵary, janarmaıdy kóp shyǵyndaıtyn «Djıp» sekildi avtokólikterge salyqty ulǵaıtý jónindegi usynys qoldaý tapqan joq. Ol durys usynys edi. Óıtkeni ondaı úlken kólikter aýaǵa kómir qyshqyl gazyn kóp shyǵarady. Sonymen qatar ekologııalyq salyq salýdy jolǵa qoıǵanymyz jón. Qansha janarmaı jumsasań, salyǵyń da sonshalyqty bolady.
Máselen, Germanııada jaýǵan jaýynǵa da salyq tólenedi. Óte qyzyq. Qalaı deısiz be? Eger sizdiń jeke úıińiz bolsa, onyń tóńiregin kútip baptaýyńyzǵa baılanysty salyq tóleısiz. Eger aýlańyz jasyl-jelekke toly bolsa, salyqtan bosatylasyz. Óıtkeni jaýǵan jaýyn, shatyrdan aqqan sý topyraqqa sińip ketedi. Al siz aýlanyń jartysyn betondap, jol salyp, asfalttap tastaǵan bolsańyz, shamamen alǵanda 50 eýro tóleısiz. Eger túgeldeı tas tóselgen bolsa, 100 eýro tóleýge májbúr bolasyz. Bastapqyda bul turǵyndardyń qarsylyǵyn týdyrǵan. Qazir buǵan adamdar úırenip alǵan. Soǵan oraı aýlasyndaǵy asfaltty alyp tastap, tabıǵı gúlder men shópterdi ósirýge, aǵashtar egýge beıimdelgen. Eýropada turǵyn úılerden shyǵatyn tútinge de qatań baqylaý jasalady, kúkirtti gazǵa shekteý qoıylady.
- Astana aýmaǵy jyldan-jylǵa ulǵaıyp barady. Jańa ǵımarattar kóp salynýda. Máselen, Almaty, Qostanaı, Oral jáne basqa qalalarda barlyq jeke sektordaǵy úıler de tabıǵı gazben qamtamasyz etilgen. Al Astanadaǵy jeke úılerdi gazben qamtý máselesin sheshetin ýaqyt kelgen joq pa?
- Qazir ol másele sheshilip jatyr. Astanaǵa gaz qubyryn tartý jóninde sheshim qabyldandy. Kógildir otyn Batys Qazaqstannan keledi. Sonymen qatar mentalıtetimizge de nazar aýdarǵanymyz jón. Kishkentaı máseleler de ár adamǵa baılanysty. Qalanyń lastanýyna jeke adamdardyń qosatyn úlesi kóp. Barlyǵy shylym shegýden bastalady. Jer júzinde qanshama adam temeki tartady? Sonyń barlyǵynyń tútini aýaǵa tarap jatyr. Al biz «Fabrıka, zaýyttar aýany lastaıdy!» dep aıqaılaımyz da, kóp baıqalmaıtyn zııandy bilmeı júrmiz. Men temeki tartýǵa zańmen shekteý qoıýǵa bastama kótergen depýtattardy qoldaımyn. Árbir tartylǵan temeki sol adamnyń ókpesine ǵana zııan keltirmeıdi, aýaǵa qanshama kómir qyshqyl gazyn shyǵarady?! Onyń syrtynda kún saıyn mańaıymyzǵa qansha kir-qoqysty qaldyramyz?!
Men Germanııada turatyn inim Vıacheslavtyń úıine barǵanymda bir jaıtty kórdim. Tas tóselgen shaǵyn alańqaıda bir avtokólik turdy. Ol kórshi úıge kelgen eken. Ketken soń, asfaltqa azdaǵan maı tamyp qalǵany baıqaldy. Men oǵan onsha mán bere qoıǵan joqpyn. Jergilikti nemisterdiń biri telefon shalǵan eken, jarty saǵattan soń bizdiń órt sóndirgish sekildi mashına keldi. Ol ekologııalyq polıtsııa eken. Kóliktiń kimge kelgeni anyqtaldy, oǵan aıyppul jazyp bergen soń, maı tamǵan asfaltty arnaıy şetkalarymen, túrli tazalaǵyshtardy paıdalanyp jýyp, tap-taza qyldy. Al inim: «Úı ıesine múmkin 200-250 eýro aıyppul jazyp bergen shyǵar. Keler joly ol ózine bir mashına kelse, ol asty-ústin tekserip, jolǵa deıin shyǵaryp salatyn bolady»,- deıdi. Sonymen birge tazartýǵa kelgen kóliktiń shyǵynyn da álgi úı ıesi tóleıdi. Mine, jaýapkershilik degen - osy.
Jáne bir qyzyq jaıtqa kýá boldym. Іnimniń bir kórshisine baryp edim, ol ústelge Ispanııanyń almasyn qoıdy. Dámdi eken, jep aldyq. Óziniń aýlasynda tamasha alma aǵashy ósip tur. Men «Gans, qurmet kórsetkenińe raqmet. Biraq óz aýlańdaǵy keremet aǵashtarda ósip turǵan almalaryńdy nege usynbadyń?» dep suradym. Ol: «Shyn nıettimmen usynar edim. Biraq bere almaımyn. Óıtkeni olardyń ekologııalyq sapasy anyqtalmaǵan», - deıdi. Munyń jónin suraǵanymda, ol: «Jaýǵan jaýynnyń qandaı ekenin bilmeımin, jel alyp kelgen shań-tozań qonǵan shyǵar. Eger men seni sol almamen tamaqtandyrsam, seniń asqazanyń aýyryp, bir jaǵdaı bola qalsa, men saqtandyrý aqysyn tóleýge tıistimin. Al ıspandyq almany berip otyrǵan sebebim, olardyń sertıfıkaty bar. Eger bir jaǵdaı oryn alsa, olar jaýap beredi»,- dedi. Mine, mentalıtet degen qandaı! Árbir máselege olar ekologııalyq tazalyq turǵysynan keledi! Jáne barlyq jerde solaı.
Germanııada bári de esepteýli. Olar «Biz ázirge bólmedegi aýany esepteı almaı júrmiz, onyń eseptegish quraly joq. Odan basqanyń bári bizde baqylaýda turady», - deıdi.
- Bizdiń qalalarymyzda tutynýǵa da, ýnıtazǵa da birdeı sýdy paıdalanamyz. «Sýdyń da suraýy bar» degendeı, keleshekte taza sýmen qatar tehnıkalyq sý júretin qubyrdyń da bolǵany jón shyǵar. Qalaı oılaısyz?
- Árıne. Bul - tolǵaǵy jetip júrgen másele. Germanııada úıge kelip turǵan sýdyń barlyǵy tehnıkalyq maqsatqa paıdalanylady. Olarda aýyz sý - taýar. Dúkende satylady. Degenmen tehnıkalyq sýdyń ózi sanıtarlyq talaptarǵa sáıkes keledi. Olar: «Krannan sý ishýge bolmaıdy», - deıdi. Alaıda, krannan sý iship, aýyrǵan adam jáne joq.
Al shetelde únemdeýdi jaqsy biledi. Máselen, dáýletti eldiń biri - Shveıtsarııada et súıeksiz satylady. Mal soıylǵan soń, eti bólek alynyp, súıekteri untaqtalady da, qustarǵa azyq retinde jiberiledi. Eshteńeni dalaǵa laqtyrmaıdy.
Áıgili «Sony» korporatsııasynyń negizin qalaýshynyń biri Akıo Morıta jańa tranzıstordy qurastyrǵanda energııany 10 ese únemdeýdi maqsat tutqan. Onyń tranzıstory buryn bolǵan radıoqabyldaǵyshtan góri qýatty birneshe ese az qajet etken. Ol energııany únem jasaıtyn quraldardy oılap tapqan.
Sońǵy jyldary ınnovatsııanyń barlyq jetistikteriniń negizinde energııa resýrstaryn únemdeý tásili jatyr. Seniń oılap tapqanyń energııany sál-pál az tutyna ma, sen básekelesterińdi jolda qaldyrasyń. Mınıstrler kelip óz baǵdarlamalaryn aıtqan kezde, men olarǵa: «Barlyq jobalarǵa negizgi eki-úsh talap boıynsha qarańyzdar: qansha materıal jumsalady, qansha resýrstar shyǵyndalady? Jáne de baǵasyna mán berińizder?», - deımin.
- Keıbir adamdar sán úshin qalada «Hammer», «Djıp» mashınalaryn minip júredi.
- Ol úshin adamnyń qaltasynda artyq aqshasy kóp bolýy kerek. Birdeı qashyqtyqtaǵy jerge jeńil kólikpen barýdyń ornyna eki ese shyǵyn shyǵarýdyń qajeti bar ma dep adamdar nege oılamaıdy eken?
- Al sharýa qojalyqtary úshin dala jolynda iri mashınany aıdap júrgeni jón shyǵar?
- Fermerler de shyǵyny kóp kólikke jolamaıdy. Onyń syrtynda qazir bizdiń naryqqa kelip jatqan aýyl sharýashylyǵy mashınalarynyń energııany paıdalanýy anaǵurlym az. Sonymen qatar olar topyraqqa kóp salmaq túsirmeıdi. Aýaǵa shyǵaratyn zııandy qaldyqtary da az. Biz qazir nege jekemenshik ushaǵymyzben Eýropaǵa bara almaımyz? Óıtkeni ekologııalyq shyǵaryndyǵa óte qatal shekteý qoıylǵan. Erteń avtokólikke de sondaı tosqaýyl jasalady. Onyń arǵy kúni adamdarǵa shekteý jasalýy múmkin. Ol ol ma, biz qazir óz mentalıtetimizben Sıngapýr sekildi elge bara qalsaq, kóshede júrip banan qabyǵyn laqtyryp, shekildeýik shaǵyp, qaqyryp-túkiretin bolsaq, o-ho, ondaı elge aqshańdy qapshyqpen ala barýyń kerek! Aqsha tólep úlgermeısiń. Kez-kelgen jerge qaǵaz ne qoqys laqtyra saldyń ba, saǵan 20 dollar aıyppul saldy delik. Temeki tartýǵa bolmaıtyn jerde shylym shektiń be, 50 dollar tóleýiń kerek. Sol sııaqty jasaǵan qylyqtaryńa aıyppul tóleýden kóz ashpaýyń múmkin.
Germanııaǵa barǵanymyzda bir oqıǵa boldy. Úlken tas jolda kele jatqanymyzda, shaǵyn avtobýstyń artqy jaǵynda otyrǵan jas jigittiń biri syrany iship, bankisin avtobannyń shetindegi ormanǵa laqtyryp jiberdi. Biraz júrip jol aıyryǵyna kelgenimizde kenetten polıtsııa toqtatty. Jalpy, Germanııada eshbir jerde polıtsııa kózge kórinbeıdi. Tártip buzbasań, eshýaqytta toqtatpaıdy. Polıtsııa: «Sizder ekologııalyq zańdy buzdyńyzdar!» - deıdi. Qalaı tártip buzǵanymyzdy surasaq, «Ruqsat etilmegen jerge syranyń bankisin tastadyńyzdar», - dep 40 eýro aıyppul saldy. Bul az aqsha emes. Men júrgizýshiden «Aıdalada syranyń ydysyn tastaǵanyn polıtsııa qaıdan bildi?» dep suradym. «Bizdiń jyldamdyq deńgeıinde artymyzda bir qarııa kele jatqan edi. Ol kóliktiń terezesinen qoqys laqtyrylǵanyn kórgen boıda, polıtsııa bólimine telefon shalyp, mashınanyń nomerin, neshinshi shaqyrymda tártip buzǵanyn aıtyp bergen bolýy kerek» dedi. Eger ol qylyǵyńdy moıyndamasań, olar tártip buzǵanyńdy dáleldep beredi, polıtsııa álgi jerge baryp, bankini taýyp alady. Alaıda, tóleıtin aqshań birneshe esege artady. Sondyqtan qarsylasýdyń keregi joq.
- Búgingi taqyrypty qandaı oımen túıinder edińiz?
- Damyǵan elderdiń ekologııalyq zańdylyqtardy saqtaý tájirıbesin biz de úırenýimiz kerek. «Jaraıdy, eshteńe etpes» dep nemquraıly júre berýimizge bolmaıdy. Eger mundaı pen tártipke úırenbesek, órkenıetti el deńgeıine kóterile almaımyz. Germanııaǵa qaraǵanda, búgingi tańda Sıngapýr, Japonııa elderiniń tájirıbesi tipten jaqsyraq. Olar memleketti saıabaqqa aınaldyrǵan. Mysaly, Sıngapýrdy alsaq, buryn ózenderi las bolǵan, qalalary da kóriksiz boldy. Sanaýly jyldardyń ishinde jasyl jelekti qalaǵa aınaldyrý mindetin alǵa qoıdy da, adam tańǵalarlyq nátıjege qol jetkizdi. Naǵyz ekologııalyq menedjment. Qalalar baqqa aınaldy.
- Al bizde ondaı umtylys bar ma?
- Bar, árıne. Aıtalyq, Elbasynyń bastamasymen júzege asyp jatqan «Jasyl el» baǵdarlamasy. Men ony Eýrazııalyq keńistiktegi keremet baǵdarlamanyń biri dep aıtar edim. Osy jobany qoldaýymyz qajet. Ol eshteńe joq jerde qandaı tásilmen orman ósirýge bolatynyn kórsetip berdi. Qazirgi ósip kele jatqan jasandy orman alqabyn tabıǵı ormanmen qosqan kezimizde, Qazaqstan halqynyń qolymen jasalǵan eń bir tamasha tiri eskertkish bolady! Jasandy orman, bul - bizdiń Prezıdentimizdiń ıdeıasy boıynsha júzege asqan ekologııalyq jaǵdaıdy jaqsartý maqsatyndaǵy ǵajaıyp joba.
- Ekologııa máseleleri jóninde qyzyqty áńgime órbitip, suhbat bergenińizge kóp raqmet. Elimiz órkenıet jolynda jetistikterge jete bergeı!
