«Tsıfrlyq Qazaqstan» aıasynda mıllıondardyń ıgerilmegenin kórip otyrmyz – Arman Abdrasılov
– Arman Asqaruly, aldymen qazaqstandyq memlekettik organdardyń portaldary kıbershabýyldan qanshalyqty qorǵalǵanyn aıtyp ótseńiz.
– Memleket úshin kıberqaýipsizdik máselesi ózekti jáne qazirgi ýaqytta osy baǵytta naqty jumystar atqarylýda. Bizde 2017 jyldan bastap elektrondyq aqparattyq resýrstardy, aqparattyq júıelerdiń jáne memlekettik organdardyń aqparattyq-kommýnıkatsııalyq ınfraqurylymyn syrtqy jáne ishki qaterlerden qaýipsizdik deńgeıine qol jetkizýdi jáne qoldaýdy kózdeıtin «Qazaqstannyń kıberqalqany» arnaıy jobasy júzege asyrylýda. Onyń aıasynda elektrondy ónerkásip pen baǵdarlamalyq qamtamasyz etýdiń senimdi ónimderiniń tizilimi quryldy, Aqparattyq qaýipsizdiktiń jedel ortalyqtarynyń (AQJO) 29-y ashyldy, memlekettik organdarǵa hakerlik shabýyldarmen kúresetin Ulttyq aqparattyq qaýipsizdikti úılestirý ortalyǵy jumys isteıdi. Qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes, búkil serverdiń shabýyldary men osal tustaryn baqylaý úshin memlekettik organdardyń elektrondyq júıeleri AQJO-ǵa qosylýy kerek.
Sońǵy ýaqytta koronavırýs pandemııasy kezinde hakerlerdiń shabýyldary boldy. Sodan keıin memlekettik elektrondyq qyzmetterge – egov.kz portaly, e-lıtsenzııa jáne elektrondyq úkimettiń barlyq komponentterine tarıhtaǵy eń iri shabýyldardyń biri jasaldy. Bul memlekettik organdardyń aqparattyq júıeleriniń jumysyna áser etkenimen, bizdiń mamandar qabyldaǵan sharalardyń arqasynda jeke derekterge eshqandaı qaýip tóngen joq.
Jalpy, «Kıberqalqan» tujyrymdamasynyń aıasynda memlekettik organdardyń jeke derekterin qorǵaýdyń kóptegen ozyq sheshimderi júzege asýda. Máselen, «Qashyqtaǵy jumys orny» dep atalatyn tehnologııa – memlekettik qyzmetshilerge ınternetsiz, qaýipsiz ishki ınfraqurylym aıasynda ózine qajetti barlyq derektermen jumys isteýge múmkindik beredi. Dál qazirgi kezde biz kez kelgen aqparattyń joǵalý jáne aǵyp ketý qaýpinsiz, qorǵanystyń eki eselengen deńgeıine jetý úshin barlyq elektrondyq júıeler men memlekettik organdardyń derekter qoryn onlaın bultqa kóshirý ústindemiz. Nur-Sultan jáne Qaraǵandy qalalaryndaǵy barlyq memlekettik derekterdiń rezervtik fızıkalyq serverlerin jasap qoıdyq, olar arnaıy «bultta» vırtýalızatsııalanady.
– Jaqsy-aq! Jalpy, maman retinde, elimizdiń ІT salasyn damytý, kadr tapshylyǵyn sheshý baǵytyndaǵy jumystaryn qalaı baǵalaısyz?
– Sońǵy onjyldyqta Qazaqstan IT-tehnologııany damytý dınamıkasy boıynsha aıtarlyqtaı alǵa shyqty. Máselen, BUU-nyń sońǵy elektrondyq úkimetiniń damý ındeksi boıynsha Qazaqstan TMD-nyń barlyq elderinen ozyp, 29-shy orynda tur. 15 jyl buryn bul reıtıngte biz 81-shi orynda boldyq. Azııa elderiniń ishinde Ońtústik Koreıa, Sıngapýr, Japonııa, Kıpr jáne Birikken Arab Ámirlikterine ǵana jol berdik. Al bul elder tsıfrlyq tehnologııalardy damytý boıynsha álemdik kóshbasshylardyń qataryna kiretini belgili.
Sózdiń oraıy kelgende kıberqaýipsizdiktiń damýy týraly da aıta ketsem, bul jerde bizdiń elimiz de halyqaralyq sarapshylar moıyndaǵan ósimdi kórsetýde. Birikken Ulttar Uıymynyń Halyqaralyq elektr baılanys odaǵy daıyndaǵan ǵalamdyq kıberqaýipsizdik ındeksi bar. Indeks álemniń 193 elindegi kıberqaýipsizdik salasyndaǵy quqyqtyq, tehnıkalyq jáne uıymdastyrýshylyq sharalardy, sondaı-aq damý áleýetin jáne basqa memlekettermen yntymaqtastyqty eskeredi. Bul jerde biz álemdik reıtıngte 31-shi orynda turmyz, TMD elderi arasynda Reseıden keıin ekinshi oryndamyz. Eldiń osy reıtıngtegi orny da «Qazaqstannyń kıberqalqany» tujyrymdamasyn júzege asyrýdyń tabystylyǵyn aıǵaqtaıdy.
Endi sizdiń saýalyńyzdaǵy – Qazaqstandaǵy IT-mamandardyń tapshylyǵyna keletin bolsaq, ishki naryqtaǵy suranysty qanaǵattandyrý máselesi uzaq ýaqytty talap etedi. Osy ýaqytqa deıin, IT menedjerleri men eń ınnovatsııalyq sheshimder salasyndaǵy mamandardy aıtpaǵanda, bizde ázirleýshiler men baǵdarlamashylar jetispeı keldi. Sandyq jetispeýshilik qana emes, sonymen qatar qolda bar kadrlardyń kópshiliginiń kásibı deńgeıiniń tómendigi mańyzdy másele boldy. Óıtkeni, elimizdegi beıindik bilim berýdiń sany men sapasy áli de aqsap tur.
Bul máseleni bilim berý ınfraqurylymy deńgeıinde sheshý qajet. Naqtylaı aıtqandaı, jańa oqý oryndaryn ashyp, jyl saıyn tez ózgerip, damyp kele jatqan sońǵy naryqtyq tendentsııalarǵa baılanysty qoldanystaǵy baǵdarlamalardy jetildirgen abzal. Protsesterdi avtomattandyrý, robototehnıka, jasandy ıntellekt, Data Science jáne Big Data – bular jaı ǵana sózder emes, árbir naqty jaǵdaıda arnaıy bilimdi qajet etetin mańyzdy quraldar. Áıtpese, olar naryqtyq jaǵdaılarǵa beıimdele almaıdy. Dese de, bul baǵyttaǵy jalpy jumystar júrgizilýde – mysaly, jekemenshik mektepterde oqýǵa IT vaýcherler berý josparlanyp jatyr.
Árıne, bul atalǵan máseleniń jalǵyz sebebi emes, sonymen qatar kóptegen kompanııalarda shynymen jaqsy mamandarǵa básekege qabiletti emes jalaqy deńgeıi saqtalǵan. Al bul eń jaqsy kadrlardyń shetelge kóshýine nemese olardyń frılanserlik jumysqa ótýine yqpal etedi.
– Arman Asqaruly, bizde Tuńǵysh Prezıdenttiń tusynda «Tsıfrlyq Qazaqstan» baǵdarlamasy qolǵa alyndy. Osy jobanyń oryndalý barysyna kóńilińiz tola ma? Qandaı kemshilikterin atap aıtar edińiz?
– Qazirgi ýaqytta «Tsıfrlyq Qazaqstan» baǵdarlamasyn júzege asyrýdyń nátıjeleri bir-birine qarama-qaıshy bolyp keledi. Sondyqtan da baǵdarlamany júzege asyrýdyń jekelegen baǵyttary boıynsha ǵana jaqsy serpindi baıqaımyz. Mysaly, Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyndaǵy tsıfrlyq teńsizdik birte-birte azaıýda – keıbir aımaqtarda, sonyń ishinde tanymal týrıstik baǵyttarda búkil halyqty qamtý múmkin bolmasa da, jelige qatysty, uıaly baılanysqa da qatysty kemshilikter bar bolǵanymen, jalpy ınternettiń qamtýy men sapasy artýda.
Ekonomıkanyń ártúrli sektorlaryn tsıfrlandyrý jáne naqty bızneske tsıfrlyq sheshimderdi engizý kórsetkishteriniń kópshiliginde áli de qıyndyqtar bar. Sonyń ishinde, tıisti jumys toptary, kásipkerler de qurylǵanymen, baǵdarlamada naryq qatysýshylarynyń maksımaldy sanynyń múddeleri eskerilmeıtinine qatysty kemshilikter kezdesedi.
Baǵdarlamanyń sheńberinde bastapqyda tsıfrlandyrýdyń kóptegen baǵyttary ázirlendi, olarǵa naqty is-sharalar josparyna sáıkes túrli memlekettik organdar jaýap beredi. Biz óz jaýapkershilik aımaǵymyzdyń sheńberinde jaýapty tulǵalar tarapynan mindettemelerdi sapasyz oryndaý, qandaı da bir mindetterdi barynsha nátıjege jetkizbeý oryn alyp otyrǵanyn, kóp mıllıondar ıgerilmegenin kórip otyrmyz. «Zerde» holdıngi baǵdarlamanyń oryndalýyna monıtorıng júrgizýge jaýap berdi jáne barlyq buzýshylyqtar men kemshilikterdi biz óz esepterimizde atap óttik, dáleldedik. Alaıda, áli de olar tolyq joıyldy dep aıtýǵa bolmaıdy.
– Al áleýmettik jelilerde E-gov elektrondyq portalynyń jumys isteýi, qyzmet kórsetýi synǵa ushyrap jatady. Ásirese, portaldyń kúrdeliligi, qazaqshasynyń syn kótermeıtini, júkteme kóbeıgende «qulap» qalatyny aıtylady. Buǵan qatysty Sizdiń pikirińiz qandaı?
– Qazaqstandaǵy E-gov portaly 2006 jyly jumys isteı bastady. Bastapqyda bul qarapaıym aqparattyq portal ǵana boldy. Zańnamaǵa sáıkes, alǵashqy 5 jyl synaq rejıminde jumys atqardy. Bul júıeniń barlyq múmkin kemshilikterin anyqtaý maqsatynda jasaldy. 5 jyl merzim, árıne, tym uzaq bolyp shyqty, paıdalaný barysyna shyǵarýdy tezirek qamtamasyz etýge bolar edi, biraq bul mundaı jobany júzege asyrýdaǵy alǵashqy tájirıbemiz edi. Árıne, bári de birden birqalypty ótken joq.
Bastapqyda jobanyń búkil ekojúıesiniń qyzmetteri bir-birimen biriktirilmegen bolatyn. Komandaǵa saıtty qaıta qurýǵa, protsesterdi birneshe ret qaıta jazýǵa týra keldi. Munyń barlyǵy qyzmet kórsetý jyldamdyǵy men sapasyna áser etti. Sonyń ishinde júıeniń toqtap qalýyna baılanysty aıtsam, onyń quramdas bólikteriniń birindegi kez kelgen tehnıkalyq sátti túzetý úshin búkil júıeni is júzinde óshirý qajet boldy. Biz sońǵy eki jylda bul jaǵdaıdy túzetý úshin jumys istedik. Búginde eGov portalynyń qoljetimdiligi 60%-dan 75%-ǵa deıin ulǵaıdy. Júıeni toqtatý qajet bolsa, demalys kúnderi túngi ýaqytta jasaımyz.
Sonymen qatar, 2 jylda barlyq tehnıkalyq nıýanstardy túzetý múmkin emes ekenin de eskerý kerek. Óıtkeni, bul - birqatar máselelerdi memlekettik organdarmen kelisýdi talap etetin úlken ınfraqurylym. Biz taǵy 1,5 jyl boıy barlyq kemshilikterdi túzetemiz, aqyr sońynda búkil portaldy tolyq-derlik qaıta jazamyz.
Mátindegi redaktsııalyq máselelerge, qate men áripterge qatysty bizge tıisti suranystar túsip, olardy túzetý jumystary kún saıyn júrgizilýde. Biz árqashan paıdalanýshylardyń pikirin eskerip, jaýap berýge tyrysamyz.
– Arman Asqaruly, sońǵy aılarda memlekettik-jekeshelik áriptestik jobasy tsıfrlyq salaǵa da dendep enip keledi. Alaıda, kópshilik jeke basyna qatysty derekterdiń qaýipsizdigine alańdaýly. Sizdiń paıymyńyz qandaı?
– Memlekettik-jekeshelik áriptestik salasyndaǵy sheshimderdi engizý jáne qoldaý boıynsha jumys isteıtin bizdiń mamandar. Qarapaıym tilmen aıtqanda, bul jerde qyzmet kórsetýdi bank emes, elektrondy úkimettiń ózi atqarady, biraq bul qyzmetter banktiń múmkindikteri arqyly júzege asady. ıAǵnı, shyn máninde, siz portaldy tikeleı nemese qosymsha arqyly paıdalansańyz da, eshqandaı aıyrmashylyq joq. Bul bizdiń qupııalylyq saıasatymyz aıasynda áreket etetinimizdi jáne eGov paıdalanýshylarynyń jeke derekterin jeke uıymdarǵa bermeıtinimizdi bildiredi.
– Túsinikti. Aıtpaqshy, jaqynda Ózbekstan BAQ-ynda «Qazaqstannan ІT salany, tsıfrlyq damýdy úırenýimiz kerek» degen syńaıda materıaldar shyqty. Bizdiń osy salada aınaladaǵy elderden oza shabýymyzdyń syry nede?
– Biz úshin kórshi Ózbekstannan nemese basqa elderden áriptester jumysymyzdyń nátıjesin joǵary baǵalaıtyny árqashan úlken mánge ıe. Qazaqstannyń elektrondyq úkimetti damytý boıynsha BUU reıtıngindegi mundaı joǵary orny biz úshin de úlken qundylyq jáne búkil ujymdy yntalandyra túsedi.
Meniń oıymsha, bul jerde esh qupııa joq. Kez kelgen jobany júzege asyrýdaǵy jetistiktiń kepili - bul eń aldymen adamdardyń ózi. Jasalǵan jáne qol jetkizilgen barlyq nárse sońǵy 16 jyl ishinde júzdegen adamnyń qajyrly eńbeginiń arqasynda boldy. Bul, ásirese 24/7 rejıminde jumys isteıtin baǵdarlamashylar, ázirleýshiler, ınjenerlerdiń mańdaı teri der edim.
Biz kúsheıtilgen rejımde jumysty belsendi jalǵastyramyz jáne kez kelgen qıyndyqtarǵa qaramastan, barlyq baǵyttar boıynsha 100%-ǵa jaqyn nátıjege qol jetkizemiz dep úmittenemiz. Ýaqyt óte kele, biz elektrondyq úkimetti damytý salasyndaǵy qazaqstandyq sheshimderdi eksporttaý arqyly sheteldik áriptestermen de jınaqtalǵan tájirıbemizben bólise alatynymyzdy dáleldep otyrmyz. Qazirdiń ózinde álemniń birqatar elderimen tıisti kelissózder júrgizilip jatyr.
– Áńgimeńizge rahmet!
