Biz ozyq oıly ult retinde tek qana alǵa qaraýymyz kerek - Qasym-Jomart Toqaev

Qasym-Jomart Toqaev Egemen Qazaqstan gazetine suhbat berdi. Kazinform suhbattyń tolyq mátinin jarııalaıdy. 

– Qasym-Jomart Kemeluly, ýaqy­tyńyzdyń tyǵyzdyǵyna qara­mastan «Egemen Qazaqstan» gazetine suhbat berýge keliskenińiz úshin rıza­shylyǵymyzdy bildiremiz. Sizdiń qoǵamdy tolǵandyratyn máseleler týraly pikirińiz qazaq baspasózi úshin óte mańyzdy. Sondyq­tan túrli taqyrypta ózińizben ashyq áńgime órbitkimiz keledi. Ótken jyl nesimen esińizde qaldy?  

– Osy múmkindikti paıdalanyp, barsha otandasymdy taǵy da Jańa jyl meı­ramymen quttyqtaımyn!

2023 jyl elimiz úshin mańyzdy oqıǵalarǵa toly jyl boldy. Biz negizgi saıası reformalardy aıaqtap qaldyq. Konstıtýtsııalyq Sot jumysyn bastady. Májilis jáne barlyq deńgeıdegi máslıhat depýtattary jańa ereje boıynsha saılandy. Alǵash ret aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala ákimderin saıladyq. Aýyl jáne aýdandyq mańyzy bar qala ákimderin saılaý jalǵasty. Byltyr 700-ge jýyq aýyl ákimi saılandy.

Biz ádil jáne básekeli ekonomıka júıesin qurýǵa kiristik. Ekonomıkany ártaraptandyrý jáne monopolııadan aryltý, ınfraqurylymdy jańǵyrtý, bıznesti qoldaý, ınvestıtsııa tartý jumystarymen myqtap aınalystyq. Áleýmettik salada qordalanyp qalǵan máseleler birtindep sheshile bastady. Elimizdiń túkpir-túkpirinde bilim oshaqtary, onyń ishinde, «jaıly mektepter» boı kóterýde. Aýyldarda densaýlyq saqtaý nysandary salynyp jatyr. Áleýmettik turǵydan osal toptaǵy azamattarǵa keshendi túrde qol­daý kórsetý úshin Áleýmettik kodeks qabyldandy. Zııandy eńbek jaǵ­daıynda jumys isteıtin azamat­tar úshin arnaıy tólemaqy engi­zil­di. Tabıǵatty qorǵaýǵa jaýapty me­ke­melerdiń qyzmetkerlerine olar­dyń ómiri men densaýlyǵyna tóne­tin qaýip-qaterge qatysty ústeme­aqy tólenetin boldy. Medıtsına qyz­met­kerleriniń, mektepte, kolledj­de jáne balabaqshada jumys isteıtin pedagogterdiń jalaqysy ósti. Ulttyq qordan balalarǵa qarjy berý máselesin retteıtin zań kúshine endi. Negizgi ekonomıkalyq kórsetkishterdi, onyń ishinde ınflıatsııa deńgeıin eskere otyryp eń tómengi jalaqyny anyqtaıtyn ádisteme qabyldandy.

Osy jumystyń bári 2024 jyly da jalǵasady. Biz tııanaqty jáne josparly áreket jasaımyz, maqsatqa jetý úshin úzdiksiz alǵa umtylamyz. Bul – aıryqsha mańyzdy jyl bolmaq. Óıtkeni osy kezeń elimizdiń aldaǵy bes jyldaǵy damýyna negiz bolady.

– Al jańa jyldan ne kútesiz? Eli­mizdiń aldynda qandaı mindetter tur?

– Men ótken qyrkúıektegi Jol­daýym­da jańa ekonomıkalyq úlgige kósheti­ni­mizdi aıttym, 2029 jylǵa qaraı jalpy ishki ónimdi qazirgiden eki esege arttyrý máselesin basty stra­te­gııa­lyq maqsat retinde belgiledim. Kóp uzamaı Úkimettiń keńeıtilgen otyry­sy ótedi. Onda elimizdiń byl­tyr­ǵy áleýmettik-ekonomıkalyq damý qo­ry­tyndysy shyǵarylyp, aldaǵy jumystyń amal-tásilderi aıqyndalady.

Ulttyq quryltaıdyń otyrystary ıdeologııa salasyndaǵy máselelerdi, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý isin, qoǵamnyń qundylyqtar júıesin jańǵyrtý jaıyn talqylaıtyn tıimdi pikirtalas ornyna aınaldy. Buǵan deıin jazdygúni shaqyrylyp kele jat­qan Quryltaıdyń otyrysyn bıyl sál erterek, kóktemde ótkizetin shyǵarmyz.

Osylaısha, bıyl ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası jáne gýmanıtarlyq salalarda atqarylatyn jumystyń negiz­gi baǵyt-baǵdary birinshi toq­sanda-aq aıqyndalady.

Biz ult múddesin eskere otyryp, syndarly ári salıqaly syrtqy saıa­satty jalǵastyramyz. 2024 jyly elimizde birqatar aýqymdy sammıt, forýmdar ótedi. Qazaqstan birneshe bedeldi halyqaralyq uıymǵa, atap aıtsaq, Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymyna, Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńeske, Túrki memleketteri uıymyna, Araldy qutqarý halyqaralyq qoryna, Azyq-túlik qaýipsizdigi jónindegi ıslam uıymyna tóraǵalyq etedi.

Dúnıejúzilik kóshpendiler oıynyn ótkizý de elimiz úshin aıtýly oqı­ǵa bolmaq. Baıraqty báseke ulttyq sport pen salamatty ómir saltyn dárip­teý jaǵynan da, Uly daladaǵy kósh­pendiler órkenıetiniń murageri sanalatyn baýyrlas halyqtardyń mádenı-gýmanıtarlyq baılanysyn arttyrý turǵysynan da mańyzdy ekeni sózsiz.

El tarıhynda erekshe orny bar tulǵalarǵa qurmet kórsetý dástúri elimizdiń jalpyulttyq biregeıligin nyǵaıta túsýge zor septigin tıgize­di. Bıyl áıgili ǵalym Qanysh Sátbaev­tyń týǵanyna 125, dańqty batyrlar Saǵadat Nurmaǵambetov pen Raqym­jan Qoshqarbaevtyń týǵanyna 100 jyl to­lady. Sonymen qatar tarıhshy­lar­dyń paıymdaýynsha, Joshy ulysy­nyń irgesi qalǵanǵanyna – 800 jyl. Mem­leket­­tiligi­miz­diń tamyry tym tereń­de jatqanyn áıgi­leıtin osy aıtýly dataǵa oraı keń aýqymdy zertteý­ler qolǵa alynady. Bıyl Qazaqstan tarı­hynyń kóptom­dyǵyn ázirleý jumys­taryn da aıaq­taımyz. Bul – ózimizden 200-den astam, shetelden 60-qa jýyq maman jumyl­dyrylyp, tyńǵylyqty jasalyp jatqan úlken sharýa.

Osyndaı mańyzdy oqıǵalardan bólek, kúndelikti atqarylýǵa tıis jumystar da az emes. Bul jyldyń el tarıhynda qandaı oryn alatyny barsha azamatymyzdyń erik-jigerine de baılanysty. Men jańajyldyq quttyqtaýymda bıyl bárimiz tutas ulttyń ósip-órkendeýine kýá bolatynymyzdy aıttym. Biraq osy maqsatqa jetý úshin biz bir el bolyp, bilek sybana jumys isteýimiz kerek.

– Qasiretti Qańtar oqıǵasynan beri týra eki jyl ótti. Qańtar Qazaqstan tarıhyndaǵy jańa dáýirge jol ashqan betburystyń belesi boldy. Siz buǵan deıingi sóz­deri­ńizde, suhbattaryńyzda sol qaı­ǵyly oqıǵaǵa naqty baǵa berdi­ńiz. Degenmen, áli de birqatar suraq bar. Qańtar oqıǵasyna ártúrli túsinikteme beretinder de kezdesedi. Almaǵaıyp kúnderden beri birshama ýaqyt ótti. Qazir Siz sol oqıǵany qalaı sıpattar edińiz? Onyń basty sebebi nede jáne oǵan ne túrtki boldy dep oılaısyz?

– Men bul týraly kóp oılandym, áli de jıi oılanamyn. Menińshe, qasi­retti Qańtar oqıǵasyna jyldar boıy qordalanǵan áleýmettik-eko­no­­mıkalyq problemalar, jalpy toqy­raýdyń bılik pen qoǵamdy azdyryp-tozdyrýy sebep boldy. Bul – aıtpasa da túsinikti jaıt.

Men 2019 jyly Prezıdent bolyp saılanǵannan keıin memleketimiz saıa­sı júıeni demokratııalandyrýǵa, qoǵamdyq ómirge erkindik sıpat berýge, ekonomıkany monopolııadan aryltýǵa bet burdy. Reformalardy ázirleýge jáne ony júzege asyrýǵa qoǵam ókilderi, belsendi azamattar, sarapshylar qatysty. Túrli dıalog alańdarynda, sonyń ishinde, meniń usy­nysymmen arnaıy qurylǵan Ult­tyq qoǵamdyq senim keńesiniń otyrys­tarynda kóptegen bastama kóterilip, jan-jaqty pysyqtaldy.

Ashyǵyn aıtsam, osy jańa baǵdary­myz keıbir yqpaldy adamdarǵa múlde unaǵan joq. Olar bul ózgeristi elimizde ábden tamyr jaıǵan júıege jáne bılik qurylymyndaǵy ózderiniń «erekshe mártebesine» tóngen qater dep qabyldady. Mundaı adamdar eldegi ózgeriske astyrtyn, keıde tipti ashyq qarsylyq bildire bastady. Aqyr sońynda reformanyń betin qaıtaryp, ózderine yńǵaıly burynǵy qalypqa oralý úshin bárin tas-talqan etýge sheshim qabyldady.

Joǵary laýazymdy tulǵalardan tura­tyn bul toptyń kúshtik qurylym­darǵa da, qylmys álemine de orasan zor yqpaly boldy. Sondyqtan bılik­ti kúshpen basyp alýǵa bel býdy. Tergeý málimetterine júginsek, olar 2021 jyldyń ortasyna taman da­ıyn­dyqqa kirisken. Sosyn Úkimet suıy­tylǵan gazdyń baǵasyn kúrt ósirý týraly jan-jaqty oılastyrylmaǵan, quqyq­tyq negizi joq sheshim qabylda­dy. Mań­ǵystaý oblysynda arandatýshy­lar­dyń aıtaǵyna ilesken jurt sherýge shyqty.

Sol kezde Úkimet meniń tapsyrmammen arnaýly komıssııa qurdy. Onyń músheleri qoǵam ókilderimen kezdesip, ortaq mámilege kelý úshin birden aı­maqqa bardy. Biraq narazylyq sherý­leri ekstremıstik sıpat aldy. Ony qas­kóıler dereý óz múddesine paıdalandy.

Bas prokýratýranyń tergeýinen qańtar oqıǵasynyń birneshe tolqyn­men órbigenin kórýge bolady.

Sherýler aldymen Mańǵystaý oblysynda bastaldy. Kóp uzamaı basqa da óńirlerge jaıyldy. Ortalyq bılik jáne ákimdikter jaǵdaıdy retteýge tyrysqanymen, el ishindegi ahýal shıe­­lenisip ketti. Ortaq mámilege kelý úshin júrgizilgen kelissózder men dıa­lo­g­ke tolqýdy uıymdastyrýshylar esh moıyn burmady.

Kóptegen aımaqta alǵashqy qaqty­ǵys­tar bastaldy. Munyń bári arnaıy daıyndalǵan jansyzdary arqyly jaǵdaıdy odan ári ýshyqtyrýǵa tyrysqan qaskóıler úshin «izdegenge suraǵan» bolyp shyqty. Osyndaı asa kúrdeli jaǵdaıdyń ózinde quqyq qorǵaý organdary kúsh qoldanbaı, sabyr saqtady. Bul – ekinshi tolqyn.

Jetekshileri ymyralasqan toptyń aıtqanyn eki etpeıtin jáne lańkes­ter­men, onyń ishinde syrttan kelgen lań­kestermen baılanysy bar qyl­mys­tyq toptar órshelene iske kiris­kende úshinshi tolqyn bastaldy. Olar arnaýly tehnologııany, arandatýshylar men qaraqshylardy paıdalanyp, beıbit sherýlerdi jappaı tártipsizdikke ulastyrdy. Uryp-soǵý, qıratý, órteý, ózgeniń múlkin qasaqana joıý beleń aldy. Dúrbeleń kezinde qarýly radıkaldar men lańkes­ter bir mezette, bir ǵana buıryqpen mem­lekettik organdardyń jáne kúshtik qurylymdardyń ǵımarattaryna, qarý-jaraq dúkenderine, quqyq qorǵaý mekemeleri men áskerı bólimderdiń qoımalaryna shabýyl jasady. Mundaı oqıǵa Almatyda ǵana emes, birqatar oblys ortalyǵynda da boldy. Qańtar oqıǵasy kezinde úsh myńnan astam qarý qoldy bolǵanyn aıta ketken jón. Onyń ishinde avtomat, pýlemet, tipti granatomet jáne basqa da atys qu­raldary bar. Oǵan qosa, kólik ın­f­ra­qurylymy jáne telekommýnıkatsııa ny­sandary shabýylǵa ushyrady. Qaraq­shylar men lańkester ózara uıym­dasyp, bir-birimen tyǵyz baılanysta áreket jasaǵanyn taǵy da qaıtalap aıtqym keledi.

Qaskóılerdiń memlekettik tóńkeris jasamaq bolǵan josparyn júzege asyrý úshin ekstremıster, qylmystyq top­tar jáne ásire dinshilder birge qı­myldady. Olardyń maqsaty el ishi­ne úreı týǵyzý, memlekettik ıns­tı­týt­tardyń qyzmetin turalatý, kons­tı­týtsııalyq qurylymnyń irgesin shaıqaý, aqyr sońynda bılikti basyp alý edi.

Sol kezdegi ahýal óte kúrdeli boldy, elimiz qurdymǵa ketýge shaq qaldy. Buǵan jol bermeý úshin barlyq is-áreketti kúndiz-túni jáne saǵat saıyn tikeleı ózim baqylap otyrdym. Іshki ister mınıstrligi arqyly Aqorda rezıdentsııasyna túrli shabýyl jasalǵaly jatyr, soǵan júk kólikteri paıdalanylady degen aqparat jetti. Maǵan bas saýǵalap, rezıdentsııadan ketý, tipti shetel asý týraly usynys birneshe ret aıtyldy. Biraq men buǵan úzildi-kesildi qarsy boldym. Teledıdar arqyly jasaǵan málimdemelerimniń birinde qandaı jaǵdaı bolsa da jumys ornymda qalatynymdy ashyq aıttym. Eki apta boıy tapjylmaı, Aqordada boldym, kún-tún demeı, shuǵyl jınalystar ótkizdim. Sol alasapyran kúnderde memleketimizdi saqtap qalý, eldegi zań men tártip ústemdigin qalpyna keltirý eń basty mindet edi.

– Qazaqstanǵa Reseıdiń áske­rı qyzmetshilerin shaqyrý qansha­lyqty durys sheshim boldy? Bizdiń mem­leketti sol kezde Reseı qut­qaryp qaldy degen pikir kórshi elde jıi aıtylady.

– Aımaqtarda jappaı tártipsizdik beleń alyp, jergilikti bılik dármensizdik tanytqanda, Qaýipsizdik keńesi Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymyna júginý týraly sheshim qabyldady. Qazaqstan onyń bitimgerlik kúshterin turaqtylyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin ǵana qysqa merzimge engizýdi surady. Bul jerde myna jaıtqa basa mán berý kerek. Biz bul qurylymnyń múshesi retinde Reseıge emes, Ujymdyq qaýip­sizdik týraly shart uıymyna júgindik.

Sol kezde osy uıymnyń tóraǵasy Armenııa edi. Bıyl UQShU-ǵa Qazaq­stan tóraǵalyq etedi. Qurylym jasaǵy, shyn máninde, bitimgerlik ról atqa­ryp, qasiretti kúnderde eldi jaıla­ǵan júgensizdikti toqtatýǵa septigin tıgizdi. Uıymǵa múshe-memlekettermen kelisilgendeı, bul bitimgerlik kúshter aldyn ala eshqandaı talap qoımastan, onyń ústine merziminen buryn Qazaqstannan syrtqa shyǵaryldy.

UQShU bitimgerlik kúshteri lańkes­tikke qarsy operatsııalarǵa qatys­qan joq, birde-bir oq atqan joq. Armenııa jasaǵy «Aqsaı» nan zaýytyn jáne «Almaty sý» mekemesin, Belarýs jasaǵy Jetigendegi aerodrom­dy, Tájik­stan men Qyr­ǵyz Respýb­lıka­synyń áskerı qyzmetshileri Almaty qalasynyń birinshi jáne ekinshi jylý elektr ortalyqtaryn, Reseı jasaǵy úshinshi jylý elektr ortalyǵy men telekommýnıkatsııa nysandaryn kúzetti. Osy mańyzdy nysandarǵa lańkestik shabýyldar jasalýy múmkin degen qaýip boldy. Sondyqtan bitimgerlik kúshter solardy kúzetýge jiberildi. Eń bastysy, sol arqyly óz kúshterimizdi lańkestikke qarsy operatsııaǵa jumyl­dyrýǵa múmkindik týdy.

– Demek bul júzege aspaı qal­ǵan memlekettik tóńkeris qoı. Endeshe Qańtar oqıǵasyn halyq kóterilisi, tipti revolıýtsııa dep atap júrgenderge ne aıtar edińiz?

– Bastapqydaǵy beıbit sherýler jappaı tártipsizdikke, órteý men qıratýǵa ulasqan qaıǵyly oqıǵalarǵa búkil álem kýá boldy. Kim beıbit sherý­ge avtomat, tapansha jáne sýyq qarý us­tap barady?! Nıeti durys adam áske­rı qyzmetshilerdi uryp-soǵyp, óltire me, olardy tiri qalqan etip, ákim­shilik ǵımaratqa shabýyl jasaı ma?! Beıbit sherýde dúkender men bankter qıratylyp, tonalyp, kólikter órtele me?! Bılik organdarynyń ǵımarattary men polıtsııa bólimderine jasalǵan shabýyldy aıtpaı-aq qoıaıyn. Osyndaı jappaı tártipsizdiktiń saldarynan úsh mıllıard dollarǵa jýyq shyǵyn keldi.

Qańtar oqıǵasynyń sebep-saldaryn burmalap kórsetýdiń qajeti joq. Týrasyna kóshsem, bul halyq kóterilisi boldy degen pikirler qyl­mys­tyq áreketterdi aqtaý úshin aıtylý­da. Baryp turǵan buzaqylardy ba­tyr­ǵa balap, jurtty arandatatyn ári jaýapkershilikten jurdaı syńar­jaq paıymdar qylmystyq psıhologııanyń qoǵam sanasyna sińýine ákep soqtyrady. Mundaı áńgimeler – ulttyq qaýipsizdikke jáne halyqtyń jaımashýaq ómirine qater tóndiretin jappaı tártipsizdikke shaqyrýmen para-par. Bul – óte qaterli úrdis. Sondyqtan osyndaı júgensizdikti synǵa alý máselesine kelgende memleket pen qoǵamnyń ustanymy ortaq bolýy kerek. Men buǵan senimdimin.

– Onda azamattar bıliktiń is-áre­keti unamaıtynyn qalaı bildire alady?

– Elimizde bıliktiń is-áreketine jarııa túrde kelispeýshilik bildirýge tolyq múmkindik bar. Azamattar ózin tolǵandyratyn másele týraly ashyq aıta alady. Men memlekettik organdardan «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyna sáıkes, qoǵamnyń pikirimen sanasýdy talap etip kelemin. Elimizde beıbit jınalystardy retteıtin demokratııalyq sıpattaǵy zań bar. Jaqynda petıtsııa­lardy tapsyrý jáne qaraý tártibin retteıtin zań qabyldandy.

Sondyqtan bir nárseni anyq bilýge tıispiz. Beıbit sherýge tyıym salynbaıdy, al jappaı tártipsizdiktiń kez kelgen túrine qatań tosqaýyl qoıylady. Elimizde zań men tártip qana ústemdik qurýǵa tıis. Bul – men úshin myzǵymas qaǵıda. Demokratııanyń besigi sanalatyn batys elderine qara­ńyzdar, eshkim de kóshede jappaı tártip­sizdik jasaǵan, memlekettik organ­darǵa shabýyldaǵan adamnyń mań­daıy­nan sıpap, óbektep otyrmaıdy.

Polıtsııa jappaı tártipsizdikti uıymdastyrýshylardy, ıaǵnı bıliktiń zańdy talaptaryna qarsy shyǵýǵa úndegen, qarý-jaraq ákelip taratqan, jaǵdaıdy ýshyqtyryp, adamdardy kúsh qoldanýǵa, mańaıdaǵynyń bárin qıratýǵa, órtep-talqandaýǵa azǵyrǵan adamdardy anyqtap, áshkereledi. Al tártipsizdikke kezdeısoq qatysqan, bilmestikpen arandap qalǵan adam­dar­dyń buzaqylarǵa qatysy joq. Olarǵa meniń bastamammen raqym­shylyq jasaldy. Buǵan deıin sottal­ǵan 1205 adamnyń 1095-i osy raqym­shylyqqa ilikti. Al jappaı tártip­sizdik­ti uıym­dastyrǵandar men lańkes­tik áre­keti, memleketke sat­qyndy­ǵy, bılik­ti kúshpen basyp alýǵa tyrys­qany jáne basqa da aýyr qyl­mys jasaǵany úshin sottalǵandar jazasyn tolyǵymen óteıtin bolady.

– Kelesi suraq sizge unamaýy múmkin. Biraq bul saýaldy qoı­mas­qa taǵy bolmaıdy. Siz 2019 jyly Prezıdent laýazymyna saılanǵannan keıin elimizde qosar­lanǵan bılik júıesi qalyptasty-mys degen sóz tarady. Keıbireýler bizdiń saıası júıemizdi Irannyń, Sıngapýrdyń júıesimen salystyrdy. Shynymen de, sol kezde elimizde eki bılik ortalyǵy ornaǵandaı kórindi. Rasymen solaı boldy ma?

– Tótesinen qoıǵan suraǵyńyzǵa týra jaýap bereıin. Konstıtýtsııaǵa sáıkes, Prezıdent elimizdiń ishki jáne syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyttaryn aıqyndaıdy, memleketimizdiń joǵary laýazymdy tulǵalaryn, Qarýly Kúsh­terimizdiń joǵary basshylyǵyn taǵaıyn­daıdy jáne olardy qyzmeti­nen bosatady. Sondaı-aq Memleket bas­shysy elimizdiń Joǵarǵy Bas Qol­bas­shysy sanalady.

Alaıda bázbireýler qosarlanǵan bılik júıesin ornatýǵa talpynǵany, tipti, mundaı áreketterdi ádeıi ári muqııat uıymdastyrǵany ras. «Bılik tranzıti» kezindegi ahýaldy saıasattaǵy aılakerler óz múddesine paıdalanyp, qosamjarlanǵan bılik ortalyǵyn qurýǵa tyrysty. Elimizde Prezıdent ári Joǵarǵy Bas qolbasshy laýazymy bir bólek, burynǵy Prezıdent ıelengen Qaýipsizdik Keńesiniń Tóraǵasy laýazymy bir bólek boldy. Osy eki laýazymnyń ıeleri bir mezette qatar qyzmet atqardy. Túptiń túbinde bul jaǵdaıdyń bılikte qatań teketires týǵyzbaı qoımasy anyq edi.

Muny az deseńiz, dál osy jaǵdaı Qańtar daǵdarysyna ákep soqtyrǵan alǵysharttyń biri boldy. Óıtkeni ymyralasqan qaskóıler ózderi oılap tapqan qosarlanǵan bılik, ıaǵnı «tandem» ıdeıasyn dáriptep, ony óz múddesine paıdalanǵysy keldi. Keıbir laýazymdy tulǵalardyń, onyń ishinde burynǵy Ádilet mınıstriniń mártebe jaǵynan Elbasy Prezıdentten joǵary turatynyn aıtqany esterińizde shyǵar. Keıbir sheneýnikter birese ana, birese myna kabınetti jaǵalap júrdi. Olar oınaqtap júrip, aqyry ot basty. Men keıinirek Nursultan Ábishuly Nazar­baevqa onyń jaqyn serikteriniń saıası qıturqylyǵy elimizdiń tas-tal­qa­nyn shyǵara jazdaǵanyn ashyq aıttym.

Qalaı desek te, memlekette úlken jáne kishi prezıdent degen bolmaýy kerek dep sanaımyn. «Kettiń be – qaıy­ryl­ma!» Bolashaqta el tizginin us­taıtyn azamattar osy jaǵdaıdan sabaq alyp, mundaı nárseden qashyq bolýǵa jáne tek qana memlekettiń múddesi men qoǵamnyń bereke-birligin oılaýǵa tıis.

Ókinishke qaraı, ishki saıası daǵ­darysqa baılanysty týyndaǵan syn saǵatta negizgi quqyq qorǵaý organdary basshylarynyń betperdesi sypyrylyp, olardyń kásibı biliksizdigi, qala berdi satqyndyǵy áshkere boldy.

Ata zańǵa sáıkes jumys isteıtin ornyqty ári tıimdi memlekettik ınstıtýttar júıesin qurý aýadaı qajet ekeni Qańtar oqıǵasynan aıqyn kórindi. Biz bir el bolyp, bul daǵdarysty eń­­ser­dik, qıyndyqqa qasqaıa qarsy turyp, odan tipti shyńdalyp shyq­tyq. Azamattarymyzdyń bekem birli­giniń jáne barlyq deńgeıdegi bılik ókilderiniń batyl is-áreketi­niń ar­qasynda alapat apattyń betin qaı­taryp, eldegi ahýaldy turaqtandyra aldyq. Keıin keıbir qaskóıler tergeý kezinde halyq jaýapty sátte judy­ryqtaı jumyla biledi, bılik qandaı qaterge de qaımyqpaı tótep bere alady dep esh kútpegenin moıyndady.

– Qańtar oqıǵasynan keıin Siz túbegeıli saıası reformalardy júzege asyrýǵa kiristińiz. Ony Batys ta moıyndap otyr. Endi keshe­gi kúnge oralmaıtynymyz­dy ańǵartatyn «asýdan» astyq deý­ge bola ma? Qaıtadan keri ketpeı­tinimizge qandaı kepildik bar?

– Men saıası reformalardyń 2019 jyly bastalǵanyn aıtyp óttim. Sol kezde Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi quryldy. Keńeste mańyzdy zańnamalyq bastamalar ázirlenip, júzege asyryldy. Saılaý, saıası partııalar, Parlament týraly zańdarǵa eleýli ózgerister engizildi. Elimizde olıgopolııanyń dıktatýrasy týraly alǵash ret ashyq aıtyla bastady.

Bul ózgerister saıası jáne ekono­mıkalyq monopolııa ústem­dik quryp turǵan kezde jalǵandy jalpaǵynan basyp júrgenderge qaýip tóndirdi. Sondyqtan olar ýaqyt tegershigin keri aınaldyryp, burynǵy kúnine oralý úshin jantalasyp baqty. Budan esh nátıje shyqqan joq.

Qańtar oqıǵasynan keıin bázbi­reý­ler «endi bılik qylburaýdy qataıtyp, rejimdi saqtap qalý úshin baryn salady» dep qaýiptendi. Biraq biz kerisinshe jasadyq. Kúrdeli bolsa da, durys joldy tańdadyq.

Saıası jańǵyrý úderisi 2022 jyly tyń qarqynmen jalǵasty. Refor­manyń basty mindetiniń biri barynsha ádil ári teńgerimdi saıası júıe qurý boldy. Oǵan qosa, at basyn artqa burý, ıaǵnı saıası ózgeristerdi keri qaı­tarý múm­kin bolmaıtyndaı, sonymen birge reformalar qoǵamdyq ómirdegi qalypty qubylysqa aınalatyndaı ahýal qalyptastyrý mańyzdy edi. Sol úshin konstıtýtsııalyq reforma aıasynda kertartpalyqqa birqatar tosqaýyl qoıyldy.

Birinshiden, biz Ata zańnyń ústemdi­gin qamtamasyz etetin, konstıtý­tsııa­lyq baqylaýdy júzege asyratyn joǵary organ – Konstıtýtsııalyq Sotty qaıta qalpyna keltirdik. Bireý­lerge Konstıtýtsııalyq Keńestiń aty ǵana ózgergendeı kórinýi múmkin. Shyn máninde, onyń zaty túbegeıli ózgerdi.

Konstıtýtsııalyq Sot sheshimderiniń kúshin eshkim joıa almaıdy. Onyń sheshim­derine, sonyń ishinde azamattar­dyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryna qatys­ty baılamdaryna kúmán keltirý­ge, Prezıdenttiń de esh qaqy joq.

Ata zańǵa engizilýi múmkin kez kelgen ózgeris pen tolyqtyrý Konstıtýtsııalyq Sottyń oń qorytyndysy bolsa ǵana respýblıkalyq referendýmǵa nemese Parlamenttiń qaraýyna shyǵarylady.

Konstıtýtsııalyq Sotta on bir qazy bar ekeni belgili. Sonyń altaýyn, ıaǵnı kópshiligin, Parlament palatalary taǵaıyndaıdy. Al tóraǵasyn Pre­zıdent taǵaıyndaǵanymen, min­detti túrde Senattyń kelisimi qajet.

Ekinshiden, negizgi ustanymdar Konstıtýtsııada naqty aıqyndalyp, birjola bekitilgen. Mysaly, Ata zań­nyń 91-babyna sáıkes, Konstıtýtsııada belgilengen memlekettiń táýelsizdigi, birtutastyǵy men aýmaqtyq tutastyǵy, ony basqarý nysany, Respýblıka qyzmetiniń túbegeıli prıntsıpteri jáne osy jerde aıryqsha atap óteıin, Prezıdent jeti jyl merzimge bir ret qana saılanady degen ereje esh ózgermeıdi.

Úshinshiden, reformalardyń ná­tı­jesinde Májilis jańa saılaý júıe­simen, ıaǵnı partııalardyń tizimi jáne birmandatty okrýgter arqyly jasaq­talatyn boldy. Májilistiń ókilettigi de aıtarlyqtaı keńeıdi.

Bir sózben aıtsaq, eski júıe kelmeske ketti. Qazaqstandaǵy saıası reformalar júıeli ǵana emes, eshqashan keri qaıtpaıtyn túbegeıli sıpatqa ıe boldy dep senimmen aıta alamyz. Munyń elimiz úshin aıryqsha mańyzy bar. Sebebi ulttyń saıası sana-sezimi túbegeıli ózgerdi. Jurt­tyń quqyqtyq saýattylyǵy men bel­sendiligi demokratııalyq jańǵyrýdyń basty kepiline aınaldy. Toqeterin aıtsaq, keri ketýge halyqtyń ózi jol bermeıdi jáne elge jańa lep ákelgen osy ózgeristerdi tabandylyqpen qorǵaıdy. Men buǵan bek senimdimin.

– Degenmen, bılikti synap júrgender, onyń ishinde Batystyń ókilderi de, Qazaqstanda áli kúnge deıin saıası tutqyndar bar dep jatady. Buǵan ne deısiz?

– Saıası qýdalaý bar dep aıtý úshin tsenzýra, arnaýly zańdar men jazalaý­shy organdar bolýy kerek. Qazirgi Qazaqstanda munyń eshqaısysy joq. Bizdiń zańnamamyzda azamattardy saıa­sı kózqarasy úshin qýdalaýǵa negiz bolatyn birde-bir jarlyq, birde-bir zań, birde-bir normatıvtik qujat joq.

Kerisinshe, reformalardyń nátıje­sinde adam quqyqtaryn qorǵaý júıesi nyǵaıa tústi. Zańdarǵa qazylardyń táýel­­sizdigin kúsheıtetin túzetýler engi­zil­di. Alqa bılerdiń qaraýyna jata­tyn isterdiń aıasy keńeıdi. Adam quqyq­tary jónindegi ýákil ınstıtýty tolyq jumys istep tur. Oǵan kons­tı­týtsııalyq mártebe berildi. Men byl­tyr jeltoqsan aıynda adam quqyq­taryna qatysty ekinshi Jarlyqqa qol qoı­dym. Munyń bári osy salada dáıekti ári túbegeıli ózgeris jasalyp jatqanyn kórsetedi.

Memlekettiń basty mindetiniń biri – zańnyń múltiksiz orynda­lýyn, tár­tiptiń qatań saqtalýyn tolyq qam­tamasyz etý. Sondyqtan zań buzǵan kez kelgen adam jaýapqa tartylady. Al zań men tártipti saqtaý máselesine azamattardyń ıdeologııalyq ustanymy men saıası kózqarasynyń esh qatysy joq. Zań bárine ortaq.

Keıbireýler prokýratýra organ­darynyń eskertýine qaramastan, adam túsinip bolmaıtyn kesirlik kórsetip, zań buzady. Ondaı adamdar ózin zańnan joǵary qoıyp, «Atyń shyqpasa, jer órte» degen ustanymmen elge tanymal bolǵysy keletin sııaqty.

Kóptegen táýelsiz buqaralyq aqpa­rat quraly jumys istep turǵan, saıa­sı tsenzýra atymen joq elde saıası qýda­laý bar deý qanshalyqty oryndy?

Ol az deseńiz, jańa zań qabyldanyp, beıbit jınalys ótkizý úshin ruqsat alýdyń ornyna habarlaý tártibi engizilgen soń, Qazaqstandaǵy beıbit jıyndardyń sany eselep artty.

Men túıtkilderdiń túıinin aıqaı-shýmen alańda emes, dıalog úshin arnaıy qurylǵan oryndarda, eń aldymen, Parlamentte órkenıetti jolmen, salıqaly túrde tarqatý kerek dep únemi aıtamyn.

Qazir Parlamentte túrli kózqaras­taǵy qoǵam ókilderiniń múddesin bildiretin san alýan saıası kúshter bar. Parlamenttik oppozıtsııa ınstıtýty zań júzinde bekitildi.

Sońǵy saılaýda Májiliske alty partııa ótti. Onyń úsheýi alǵash ret depýtattyq mandatqa ıe boldy. Tipti qazir Parlamentte otyrǵan partııanyń biri – áýel bastan oppozıtsııalyq ustanymdaǵy uıym.

Kóptegen sheteldik sarapshylar men áriptester, sonyń ishinde Batys elderiniń mamandary, Qazaqstandaǵy demokratııalyq reformalardyń ozyq úlgide ekenin aıtyp, oǵan qoldaý bil­dirip otyr. Shynymen de, biz geosaıa­sı tóńiregimizde aýqymdy demo­kra­tııalyq ózgeris jasap, adam quqyqtaryn qor­ǵaý isinde zor tabysqa jetken birden-bir elmiz.

– Áleýmettik jelide Prezıdent Konstıtýtsııaǵa qatysty referendým ótkizip, 2026 jyly taǵy da saı­laýǵa túsýdi josparlap otyr degen qaýeset tarap jatyr. Bul ras pa?

– Bul – jalǵan aqparat. Budan bylaı árkim oıyna kelgenin istep, Ata zańǵa ońdy-soldy ózgeris engize almaıdy. Al osyndaı mańyzdy máselege kelgende, tipti múmkin emes. Men buǵan nyq senimdimin. Konstıtýtsııalyq reforma Ata zańǵa qalaı bolsa solaı ózgeris engize berý úshin jasalǵan joq.

Prezıdent laýazymyna bir-aq ret saılaný týraly ereje endi eshqashan ózgermeıdi. Bul talap memleketimizdiń táýelsizdigi, birtutastyǵy, aýmaqtyq tutastyǵy jáne basqarý nysany týraly normalar sııaqty myzǵymastaı etip bekitilgen.

Aqyry osy taqyryp qozǵalǵan eken, buǵan qatysty keıbir jaıtqa keńirek toqtalyp, mán-jaıyn asha keteıin. Men jetijyldyq bir ǵana merzim týraly ıdeıany osydan 15 jyl buryn jabyq pikirtalastarda aıtyp júrdim. Sol kezde usynys asa qoldaý taba qoımady. Ózim Prezıdent bolyp saılanǵannan keıin, osy bastamamnyń artyqshylyǵy men kemshiligin ábden salmaqtap, ony qalaı júzege asyrýǵa bolatyny jóninde kóp oıladym.

Sýperprezıdentke tán ókilet­tik­terdi joıý úshin 2022 jyly Konstı­týtsııaǵa birqatar mańyzdy ózgeris engizildi. Men sol kezde jetijyldyq bir merzim ıdeıasyn qaıta usyndym. Bastamama búkil halyq qoldaý bildirdi. Osymen bul áńgime támam.

– Ekonomıka taqyrybyna oıyssaq. Siz byltyrǵy Joldaýy­ńyz­da Ádiletti Qazaqstannyń jańa ekonomıkalyq baǵdaryn jarııa­ladyńyz. Onda 2029 jylǵa qaraı ulttyq ekonomıkanyń kóle­min eki ese arttyryp, 450 mıllıard dollarǵa jetkizý kózdelgen. Alaıda Halyqaralyq valıýta qory men Dúnıejúzilik banktiń boljamdaryna sensek, 2023-2024 jyldary el ekonomıkasynyń ósimi 3-4 pa­ıyz­dan aspaıdy. Mundaı qarqynmen maqsatqa jete alamyz ba?

– Árıne, bul – jetýge bolatyn meje. Halyqaralyq valıýta qorynyń sarapshylary 2023 jyl­dyń qorytyndysy boıynsha Qazaq­stannyń Іshki jalpy ónimi qazirgi baǵamen eseptegende 259 mıllıard dollardan asady, ıaǵnı 2022 jylmen salystyrǵanda 15 paıyzǵa artady dep baǵalap otyr. Bul – Ortalyq Azııadaǵy eń joǵary aqshalaı ósim. Jan basyna shaqqandaǵy ishki jalpy ónim de ósip keledi. Buǵan qatysty boljamdy kórsetkish byltyr 13 myń dollarǵa jýyqtady.

Onyń jyl saıynǵy ósimi 1,6 myń dollar bolady dep baǵalanýda. Halyqaralyq valıýta qorynyń boljamyna sáıkes, 2028 jylǵa qaraı bul kórsetkish otyz paıyzdan da kóbirek artyp, 16,8 myń dollarǵa jetedi.

Shyn máninde, men úshin makroeko­nomıkalyq kórsetkishter sonsha­lyqty mańyzdy emes, azamattardyń turmys sapasynyń is júzinde jaqsarýy odan áldeqaıda mańyzdyraq.

Halqymyz «Jaqsy sóz – jarym yrys» deıdi. Úkimet ekonomıkany basqarýdyń tyń tásilderin qoldana alsa, jańa aıtylǵan jaqsy boljamdar aqıqatqa aınalady. Osy oraıda negizgi eki baǵytqa toqtalaıyn.

Birinshiden, elimizdiń órkendeýine jol ashatyn birqatar naqty mindetti sheshý qajet. Sondaı mindettiń biri – aýqymdy ónerkásip jobalaryn júzege asyrý. Qyrkúıektegi Joldaýda Úkimet­ke mundaı jobalardy anyqtaý jáne Infraqurylymdy damytý jos­paryn ázirleý týraly tapsyrma be­rildi. Bul jobalar iri bıznes ókilderi­men, ınstıtýtsıonaldy ınvestorlar­men jáne sarapshylarmen birge pysyq­talyp, naqty jumys jasalyp jatyr.

Taǵy bir mańyzdy mindet – ınvestıtsııa tartý. Bul mindetti oryn­daý­ǵa jekeshelendirý jáne aktıvter­di qaıtarý naýqandary da septigin tıgizedi. Qomaqty ınvestıtsııa bolsa, ekonomıka qarqyny údeıe túsedi jáne jańa múmkindikter paıda bolady. Osy oraıda men jaqynda Investıtsııa shtabyn qurý týraly Jarlyqqa qol qoıdym. Bul shtabqa elimizdegi ınves­tıtsııalyq ahýaldy jaqsartý jáne ınvestıtsııalyq jobalardy sapaly júzege asyrý úshin aýqymdy ókilettik berilgen.

Ekinshi baǵyttaǵy jumys ekonomı­ka­nyń barlyq salasyna qatysty «oıyn tártibin» belgileıtin júıeli refor­malardy júzege asyrý sharalaryn qamtıdy.

Meniń tapsyrmammen Úkimet memleket pen bıznestiń qarym-qatynasyn qaıta qaraýǵa múmkindik beretin jańa Salyq kodeksin ázirlep jatyr. Salyq júıesin jetildirgende tek tólem jınaý tásilimen shektelip qalmaý óte mańyzdy. Bir jaǵynan, ınvestorlarǵa qolaıly jaǵdaı jasaý kerek. Ekinshi jaǵynan, bıýdjet kirisiniń azaıyp ketpeýine mán bergen jón. ıAǵnı tarazy basyn teń ustaý qajet.

Jańa Bıýdjet kodeksi de – óte mańyzdy qujattyń biri. Biz «qazyna qarajatyna» degen kózqarasymyzdy ózgertip, ony tıimdi, jónimen ári únemdep jumsaýǵa tıispiz.

Bul rette memlekettik satyp alý isin jáne memleket pen jeke sektordyń seriktestigin retteıtin jańa zańdar eleýli ról atqarady. Osy qujattar mem­lekettik satyp alý isiniń ashyq bolýyn da qamtamasyz etedi. Sondaı-aq ekonomıkany damytýǵa qajet­ti qarajat qoryn qalyptastyrýǵa septigin tıgizedi.

Kvazımemlekettik sektordyń tıim­diligin arttyrýǵa kóp kóńil bólý qajet. Qazir bul sektordy jańǵyrtý shara­lary aıqyndalyp, iske asyrylyp jatyr.

Sizdiń suraǵyńyzǵa jaýap bere otyryp, myna máselege nazar aýdarǵym keledi. Álemdegi eko­nomıkalyq ahýal bizdiń elge de salqynyn tıgizetini sózsiz. Alaıda kez kelgen qıyndyq jańa múmkindikke jol ashady. Úkimettiń jel qaıdan soqsa da jelkendi ózine ońtaıly bura alatyndaı, jan-jaqty oılastyrǵan jospary bolýǵa tıis. Ekonomıkanyń ósimin yntalandyrý sharalary men qurylymdyq reformalar qatar júrýi kerek. Naqtyraq aıtsaq, kásipkerlik pen básekeni damytý, jekemenshikti qorǵaý, ádil sot tóreligi bolýy óte mańyzdy. Sonda ǵana kózdegen maqsattarymyzdyń bárine qol jetkizip, belgilengen merzimde ulttyq ekonomıka kólemin eki ese ulǵaıta alamyz.

– Nesıesin óteı almaı júrgen adamdar bizdiń gazetimizge jıi hat jazyp, qońyraý shalady. Jalpy, halyqtyń qaryzǵa batýy kúrdeli másele bolyp tur. Osy máseleni sheshý úshin ne istelip jatyr?

– Men azamattarymyzdyń qaryz­ǵa belsheden batqanyna qatty alań­daımyn. Sebebi bul másele jurttyń áleýmettik jaǵdaıyna jáne elimizdegi qarjy júıesiniń turaqtylyǵyna tikeleı áser etedi. Men 2019 jyly Memleket basshysy retinde qol qoıǵan alǵashqy qujattyń biri qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan azamattardyń boryshyn azaıtý týraly Jarlyq edi. Sol ýaqytta 500 myń adamnyń kepilsiz alǵan nesıesi keshirildi. Bul birrettik shara bolatyn. Al 2023 jyly jeke tulǵalardyń bankrottyǵy týraly zań kúshine endi. Munyń bári máseleniń ýshyǵyp ketpeýine yqpal etti. Osy jaǵdaıdy túbegeıli ózgertý úshin byltyrǵy Joldaýymda Úkimetke tyń sharalardy qolǵa alýdy tapsyrdym.

Negizinen, bul jaǵdaıǵa jurttyń qarjylyq saýattylyǵynyń tómendigi sebep bolyp otyr. Ekinshi jaǵynan, tutyný nesıesin berý tártibin jáne kollektor uıymdarynyń qyzmetin qatań retteý kerek.

Sol úshin naqty sharalar qolǵa alynyp jatyr. Mysaly, sońǵy jyldary bankter men mıkrokredıt uıymdaryna qoıylatyn tutyný nesıesi kapıtalynyń kólemine qatysty talaptar bes ese kúsheıtildi. Tóleý merzimi ótip ketken bereshegi bar adamdarǵa nesıe berýge tyıym salyndy. Sondaı-aq qaryzyn ýaqtyly óteı almaǵan boryshkerge 90 kúnnen ári aıyppul salýǵa bolmaıdy. Kollektor agenttikterine turaqty tekserý júrgiziledi.

Boryshkerler quqyǵyn qorǵaý úshin nesıe berý týraly zańnamaǵa en­giziletin túzetýler ázirlendi. Bul óz­gerister bankterge, mıkrokredıt uıym­­daryna jáne kollektor agent­tik­terine talapty odan da kúsheıte túsedi. Nesıelerdi kollektor kompanııalary­na satýdy shekteý usynylady. Kollek­tor kompanııa­lary qaryzdy ózine al­ǵan soń máseleni rettep kórýge min­det­ti bolady. Bank ombýdsmeniniń óki­let­tigi de keńeıtiledi. Qazir bul qujat­ty Májilis depýtattary qarap jatyr. Men bul bas­tamany qoldaýǵa daıynmyn.

– Qazir kóptegen otandasymyz qymbatshylyq beleń alǵanyna, tarıf­­terdiń ósip jatqanyna, jumys­­syzdyq máselesiniń shıelenis­kenine jáne aımaqtardaǵy jalpy ahýal­ǵa alańdap otyr. Kúndelikti kúıbeń­nen jáne aıaq astynan týyndaı­tyn túıt­kilderden bas kótere almaı jat­qan qazirgi Úkimettiń strategııa­lyq mindetterdi iske asyrýǵa qaý­qa­ry bar ma? Siz Úkimet ju­my­sy­nyń tıimdiligine qandaı baǵa beresiz?

– Kez kelgen eldiń Úkimeti strate­gııa­­lyq mindetteri men kúndelikti ju­my­syn qosa atqarady. Bizde de solaı. Eń bastysy, tıimdi josparlaý jáne resýrstardy oryndy paıdalaný kerek.

Úkimettiń qazirgi quramy byltyr kóktemde ǵana jasaqtaldy. Konstıtýtsııalyq reforma jasalyp, Parlament saılaýy ótken soń aldyńǵy Parlamenttiń de, Úkimettiń de mandaty kúshin joıdy. Konstıtýtsııaǵa sáıkes burynǵy Úkimet jańadan saı­lanǵan Májilis depýtattarynyń aldynda óz ókilettigin toqtatty. Saı­laýda eń kóp daýys alǵan «Amanat» partııasy Premer-Mınıstrdiń kandıdatýrasyn usyndy. Árıne, partııa muny Prezıdentpen aqyldasa oty­ryp júzege asyrǵanyn jasyrmaı­myn. «Amanat» partııasynyń saılaý al­dyndaǵy tuǵyrnamasynyń ekonomı­kaǵa qatysty bóligi qazirgi Úkimettiń baǵdarlamasy negizinde jasaldy.

Búginde Úkimettiń ókilettigi aıtar­lyq­taı keńeıdi. Qyrkúıek aıynda qury­lymy ózgergen Prezıdent Ákim­shiligi elimizdiń áleýmettik-ekonomı­kalyq damýyna qatysty strategııalyq baǵyttarǵa basa nazar aýdaratyn boldy. Endi Ákimshilik burynǵydaı Úkimetti, keıbir mınıstrlikter men vedomstvolardy jetelep júrmeıdi. Prezıdent Ákimshiligi atqarýshy bıliktiń qyzmetine aralaspaı, bas­ty saıası shtab retinde ǵana jumys isteıdi. Osyǵan deıin eki organnyń da quzyrynda bolǵan birqatar ókilettik Úkimetke berildi. Túrli salaǵa qatysty sheshim qabyldaý quqyǵy Úkimetke jáne basqa da jaýapty organdarǵa ótti. Aımaqtardyń bıýdjetke qatysty derbestigi arta tústi.

Bir sózben aıtsaq, qazir Úkimettiń ónimdi jumys isteýi úshin múmkindikteri jetkilikti. Atqarýshy bılikke jan-jaqty oılastyrylǵan is-qımyl strategııasy jáne óz mindetin tıimdi júzege asyrýǵa degen ynta-jiger ǵana qajet. Derbestikke jáne qosymsha ókilettikke ıe bolýǵa umtylǵan Úkimet qalaǵanyn aldy. Biraq «almaqtyń da salmaǵy bar», olarǵa qoıylatyn talap ta kúsheıdi. Úkimet muny túsinýge tıis.

– Elimizdiń otyn-energetıka kesheni men kommýnaldyq sharýa­shylyǵynyń úzdiksiz jumys isteýin qamtamasyz etý – Úkimettiń mindeti. Qazirgi Úkimet bul mindetin áýpirimdep, áreń atqaryp otyr deý­ge bolady. Apattardyń saldarymen kúresip, qystyń kózi qyraýda elimizdiń túkpir-túkpirindegi eldi mekenderdi jylýmen, jaryqpen, sýmen shuǵyl qamtamasyz etýge týra keledi. Qalaısha osyndaı jaǵdaı qalyptasyp otyr?

– Jylý elektr ortalyqtaryn­daǵy jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵyndaǵy múshkil ahýal – kóp jylǵy salǵyrttyqtyń saldary. Osy saladaǵy túıtkilder bir kúnde aıaq astynan paıda bola qalǵan joq. Onyń bári jyldar boıy qordalanǵan máseleler ekeni barshaǵa málim. Óńirlerdegi jylý ortalyqtary men basqa da qural-jabdyqtardyń 80 paıyzy ábden tozǵan. Ótken jyldarda kommýnaldyq sharýashylyqqa salynǵan ınvestıtsııa bul salanyń qajetin óteýge jetkiliksiz boldy.

Elektr energetıkasy nysandarynda bolyp jatatyn kishigirim oqıǵa­lardy dardaı qylyp kórsetip, jylý­men qamtamasyz etý isindegi bol­mashy olqylyqty «qasiretke aınaldyrýǵa» umtylatyn áleýmettik jelidegi belsendiler otqa maı quıyp, eldi dúrbeleńge salyp júr.

Búkil Qazaqstandaǵy ınjenerlik ınfraqurylymdy tolyq jańǵyrtý – óte aýqymdy ári kúrdeli mindet. Bul másele birtindep sheshilip jatyr. Kóktem-jaz aılarynda Úkimet pen ákim­­dikter jylý maýsymyna daıyn bolý úshin biraz jumys jasady. Jaǵ­daıy syn kótermeıtin birqatar nysandy jóndedi.

Eń aldymen, kúrdeli apattardyń aldyn alyp, úılerge jylýdyń úzdiksiz berilýin qamtamasyz etý kerek. Biraq jańa qýat kózderin ashý, jelilerdi birtindep jańartý jáne kommýnaldyq salany túgel jańǵyrtý basty mindet ekenin umytpaǵan jón.

Qazir jylý jelileri áreń jumys istep tur. Úkimet pen ákimdikter batyl qımyldap, qajetti sharalardy dereý qolǵa alýy kerek. Onsyz bolmaıdy.

– Munyń bári elimizdegi energetı­kalyq qaýipsizdik nysandarynyń jaı-kúıi kóńil kónshitpeıtinin bildiredi. Siz Joldaýyńyzda AES salý-salmaý máselesi jalpyhalyqtyq referendým arqyly sheshiledi dep málimdedińiz. AES «jasyl» energııa sanalǵanymen, qoǵamda buǵan qatysty ártúrli pikir aıtylyp júr. Mundaı nysan salý týraly jospardyń geosaıası astary da joq emes. Sizdiń ustanymyńyz qandaı?

– Qazaqstan úshin taza atom ener­gııasy­nyń máni zor. Bul – el ekono­mı­kasynyń bolashaǵyna tikeleı áser etetin aıryqsha mańyzdy másele. Biz tabıǵı ýran óndirý kólemi jaǵynan álemde birinshi oryn alamyz. ıAdrolyq otyn komponentterin de ózimiz óndire­miz. Sol sebepti men elimizdiń aýma­ǵynda AES salý jaıyna aıryqsha mán be­remin. Túptep kelgende, energetı­ka qaýipsizdigi máselesin geosaıası múd­de emes, naqty qajettilik pen múmkin­dik­ter turǵysynan qarastyryp, ǵylymı zertteýler negizinde sheshken jón.

El ishinde AES qurylysyna úzildi-kesildi qarsylyq bildirip jatqandar da bar. Bul – túsinikti jaıt. Kópshilik Semeı ıadrolyq polıgonynyń qasire­tin umyta qoıǵan joq. Muqııat nazar aýdarýdy qajet etetin basqa da kúr­deli jaıttar bar. Mysaly, jobanyń quny men ekologııaǵa áserin qaperden shyǵarýǵa bolmaıdy.

Sondyqtan bul bastamanyń mán-mańyzyn eskere otyryp, AES qury­lysyna qatysty máseleni jalpy­halyq­tyq referendýmǵa shyǵarýdy usyn­dym. Halqymyz úshin asa mańyz­dy osyndaı sheshimderdiń referendým arqyly ǵana qabyldanatyny 2019 jyl­ǵy saılaý aldyndaǵy baǵ­dar­la­mamda naqty kórsetildi. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasy men Ádiletti Qazaqstan qaǵıdattarynyń is júzinde oryndalýy degenimiz – osy.

Bolashaqta áli talaı qoǵamdyq talqylaý ótkiziledi. Azamattar referendýmda daýys bergen kezde AES salýdy jaqtaǵan nemese qarsy bolǵan sarapshylardyń dáıekti pikirlerin barynsha tarazylap, oı eleginen ótkizip baryp sheshim qabyldaýǵa tıis. AES salamyz ba, salmaımyz ba – muny halyq sheshedi.

– Byltyr syrtqy saıasat salasynda aýqymdy jumys atqaryldy. Qazaqstan túrli sammıtter men forýmdarda óz ustanymyn barynsha salmaqty jetkize bildi. Siz álemdik deńgeı­degi kóshbasshylarmen kópte­gen kezdesý ótkizdińiz. Ásire­se, óńir­lik «S5+» úlgisindegi basqosý­lardyń mańyzy arta tústi. Mu­nyń bárine Sizdiń álemdik dıploma­tııa­daǵy abyroı-bedelińiz de belgili bir dárejede yqpal etkeni anyq. Alda­ǵy ýaqytta syrtqy saıasatymyzda qandaı aıtýly oqıǵalar bolmaq?

Foto: A.Dúısenbaev, E.Úkibaev

– Qazaqstan tıimdi ári salıqaly syrtqy saıasat júrgizý arqyly óziniń ulttyq múddesin qorǵap, strategııalyq mindetterin oryndap keledi. Bizdiń ózgermeıtin maqsat-muratymyz bar. Bul – elimizdiń egemendigi men aýmaqtyq tutas­tyǵyn saqtaý, Qazaqstan azamat­tarynyń quqyqtary men múddelerin qorǵaý, ekonomıkamyzdyń ornyqty damýyna barynsha qolaıly jaǵdaı jasaý. Men on jyl Syrtqy ister mı­nıstri bolǵanda osy basymdyq­tardy aıqyndaýǵa tikeleı atsalys­tym. Qazirgideı aýmaly-tókpeli geo­saıası jaǵdaıda bizge sheteldik serik­tes­terimizdiń bárimen, ásirese, kórshi­lerimizben ózara tıimdi yntymaq­tastyqty damytý mańyzdy.

Siz «S5+» úlgisindegi yqpaldastyq­tyń ózektiligi artyp kele jatqanyn durys ańǵardyńyz. Ortalyq Azııa – geosaıası ahýalǵa qatysty óz paıymy bar ári qarqyndy damyp jatqan aımaq. Búginde bul óńir saýda, ınves­tıtsııa, bıznes, ınnovatsııa úshin jańa múmkindikter orny bolyp otyr. Sol sebepti álem elderi Ortalyq Azııaǵa aıryqsha nazar aýdarýda. «S5+» úlgisi mańyzdy dıalog alańyna aınaldy.

Turaqty ári ózara senimge negizdel­gen joǵary deńgeıdegi dıalogter bolmasa, aımaqtaǵy memleketterdiń basqa da yqpaldy eldermen qarym-qaty­nasyn qarqyndy damytýy neǵaı­byl edi. Sońǵy jyldary bul baǵyt­ta birshama ilgerileý bar. Ási­rese, Orta­lyq Azııa memleketteri basshy­lary­nyń jyl saıynǵy konsýl­tatıv­tik kezdesýleri nátıjeli ótip keledi. Aıtpaqshy, Qazaqstan tóraǵa retin­de bıyl da osyndaı úlgidegi kez­desý uıymdastyrady. 2024 jyly elimiz óńirlik jáne halyqaralyq deńgeı­degi birqatar yqpaldy uıymdar men bir­lestikterge tóraǵalyq etetinin jańa ǵana aıtyp óttim.

Taǵy bir mańyzdy shara – Astana halyqaralyq forýmy. Bıylǵy maý­sym aıynda ótetin alqaly jıynǵa álemniń kóptegen kóshbasshysy men jahandyq deńgeıdegi kompanııalardyń jetekshileri qatysady. Jıynda klı­mat­tyń ózgerýi, azyq-túlik tapshy­lyǵy jáne energetıkalyq qaýipsizdik sııaqty barsha elderge ortaq máseleler talqylanady.

BUU Bas Assambleıasy aıasynda Frantsııamen birlesip «One Water Summit» halyqaralyq forýmyn ótkizý týraly ýaǵdalastyqtyń mán-mańyzy zor. Bul basqosý klımattyń ózgerýine qatysty jahandyq qozǵalysqa súbeli úles qosatyn jıyn bolmaq.

– 2024 jyldyń naýryz aıynda Reseı­de prezıdent saılaýy ótedi. Bul oqı­ǵa jahandaǵy jáne aımaq­taǵy ah­ýalǵa qalaı áser etedi dep oılaısyz?

– Bıyl Reseıde ǵana emes, AQSh-ta, Ulybrıtanııada, Úndistanda, Ázer­baıjanda jáne basqa da memleketterde saılaý ótedi. Sondaı-aq Eýroparlament depýtattary saılanady. Árıne, biz osy saılaý naýqandaryn jiti baqylap otyramyz.

Reseıde ótetin prezıdent saılaýy­nyń biz úshin máni zor ekeni sózsiz. Óıtkeni Astana men Máskeý arasynda óte joǵary deńgeıde qarym-qatynas ornaǵan. Reseı Qazaqstannyń negizgi seriktesi ári odaqtasy ekeni bar­shaǵa aıan. Ótken otyz jylda mem­leket­aralyq baılanystardyń irgesi bekı tústi. Eki el arasynda 300-den astam shart pen kelisim jasal­ǵan. Bar­lyq saladaǵy ekijaqty yntymaq­tas­­tyq tetikteri jumys istep tur. Joǵa­ry deńgeıdegi saıası dıalog qarqyn­dy damyp keledi. Biz kópjaqty qurylymdar aıasynda, sondaı-aq óńirlik turaqtylyq pen halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý barysynda yqpaldasa áreket etemiz.

Byltyr Vladımır Pýtın Qazaq­stanǵa resmı saparmen keldi. Bul ekijaqty qatynasty jandandyra túsken negizgi oqıǵalardyń biri bol­ǵany anyq. Biz kelissóz barysynda memleketterimizdiń strategııalyq seriktestigi men qarym-qatynasy shynaıy dostyq sıpatynan aınymaıtynyn taǵy da naqtyladyq.

Reseı – Qazaqstannyń negizgi saýda-ekonomıkalyq seriktesi. Eki eldiń ta­ýar aınalymy 2023 jyldyń bastapqy 10 aıynda 21,4 mıllıard dollar boldy. Óıtetin jóni de bar, bizdiń shekaramyz qurlyqtaǵy eń uzyn shekara sanalady.

Ǵylym-bilim jáne mádenı-gýmanı­tarlyq saladaǵy qarym-qatynasty nyǵaıtýǵa árdaıym aıryqsha mán beri­ledi. Bıyl orystyń uly aqyny Alek­sandr Pýshkınniń týǵanyna 225 jyl tolady. Bul – Reseı ǵana emes, Qazaq­stan úshin de mańyzdy oqıǵa. Óıt­keni Pýshkın – hákim Abaı sııaqty, qos ha­lyqtyń dostyǵy men mádenı baıla­nystarynyń basty sımvolynyń biri.

Reseı Federatsııasynyń álemdik saıa­satta asa mańyzdy ról atqaraty­nyn jáne BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty múshesi ekenin umytpaǵan jón. Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtın – sózimen de, isimen de jahandyq ahýal­ǵa yqpal etetin tulǵa. Reseıdiń usta­ny­mymen búkil álem sanasatyny ja­syryn emes. Bul memlekettiń qaty­sýyn­syz dúnıe júzinde birde-bir problema sheshilmeıdi. Ol aıdan anyq.

Sondyqtan Reseı sekildi alpaýyt eldegi prezıdent saılaýynyń halyqaralyq mán-mańyzy qashanda joǵary jáne oǵan álemniń kóptegen eli nazar aýdarady.

– Elimizdiń syrtqy saıasatynda Qytaı­men qarym-qatynas mańyzdy ról atqarady. Sońǵy jyldary Qazaq­­stan qoǵamynyń shyǵystaǵy kór­­shige degen kózqarasy jaqsara bas­ta­ǵany baıqalady. Bolashaqta QHR-men yntymaqtastyq qalaı órbıdi?

– Búginde Qazaqstan men Qytaıdyń qarym-qatynasy dostyq, tatý kórshilik jáne máńgilik strategııalyq seriktestik rýhynda qarqyndy damyp keledi. Biz Tóraǵa Sı Tszınpınmen birge Qazaq­stan men Qytaı arasyndaǵy yntymaq­tastyqtyń jańa «altyn otyz jyl­dyǵyna» qadam bastyq. Men byltyr Qytaıǵa bir emes, eki márte saparmen bardym. Bul – elderimiz arasyndaǵy tyǵyz yqpaldastyqtyń aıqyn dáleli.

Qytaı kóshbasshysymen Sıanda jáne Beıjińde mazmundy kelissózder júrgizip, mańyzdy ýaǵdalastyqtarǵa qol jetkizdik. Ony júzege asyrýdyń naqty joldaryn belgiledik. Osyndaı jeke júzdesýler Astana men Beıjiń­niń baılanystary joǵary deńgeıde ekenin kórsetedi. Búginde qazaq-qytaı qatynastary kópke úlgi bolyp otyr dep senimmen aıta alamyn.

Eki eldiń ózara taýar aınalymy jyl sanap artyp keledi. Onyń kólemi 2023 jyldyń 10 aıdaǵy qorytyndysy bo­ıynsha 24,3 mıllıard dollarǵa jetti. Bul – jańa rekord! Qazir eksport­qa shyǵarylatyn otandyq taýar túrlerin kóbeıtip, QHR-ǵa júk ta­sy­malyn arttyrý úshin belsene jumys istep jatyrmyz. Qytaı buryn­nan Qazaqstan ekonomıkasyna mol qarjy quıǵan iri ınvestorlardyń qataryna kiredi. Osy ýaqytqa deıin QHR elimizge 24 mıl­lıard dollar ınvestıtsııa saldy.

Qytaımen ortaq shekaramyzdyń bolýy, Shyǵys pen Batystyń arasyndaǵy utymdy jerde turǵanymyz qytaı taýarlaryn túrli baǵytqa Qazaqstan aýmaǵy arqyly tasymaldaýǵa zor múmkindik beredi. Óıtkeni Beıjińde joǵary deńgeıde ótken «Bir beldeý, bir jol» atty úshinshi forým aıasynda birqatar mańyzdy qujatqa qol qoıyldy. Sonyń ishinen Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizin birlese damytý jónindegi kelisimdi jáne «Aıagóz – Tachen» baǵytyndaǵy temir jol qury­ly­sy týraly memorandýmdy atap ótýge bolady. Bul kelisimder elimiz­diń kólik-logıstıka salasyna tyń ser­pin beretinine senimdimin. Qazaqstan Qytaı­­dyń «Bir beldeý, bir jol» mega­joba­­syn tolyǵymen qoldaıdy. Byl­tyr qazan aıynda Beıjińde ótken forýmda sóılegen sózim – osynyń taǵy bir dáleli.

Qazaqstan men Qytaı arasynda vıza­syz júrý rejimi kúshine endi. Mu­nyń máni zor. Endi otandastarymyz kórshi elge emin-erkin baryp, kele alady. Azamattarymyz osy múmkin­dikti ońtaıly paıdalanady dep úmittenemin.

Elimizde Qytaıǵa qatysty baıaǵy qasań túsinikterge negizdelgen nemese bizge syrttan tańylǵan jónsiz úreı bolmaýǵa tıis. Qazirgi Qytaı – óte joǵary damyǵan, sonyń ishinde ozyq tehnologııa salasynda zor tabysqa jetken memleket. Muny búkil álem mo­ıyndap otyr. Sondyqtan shyǵystaǵy kórshimizben yntymaqta bolý, dostyq qarym-qatynas pen ózara senimniń artyqshylyqtaryn tıimdi paıdalaný Qazaqstan úshin asa mańyzdy.

– Siz jaqynda ótken «Paryz» jáne «Altyn sapa» syılyqtarynyń laý­reattaryn marapattaý rásiminde otan­dastarymyzdy tek qana alǵa qa­rap, alysty kózdeıtin maqsatqa um­tylýǵa shaqyrdyńyz. Eskilikke tym boı urmaý, ósip-órkendeý jolynan aınymaý kerektigin atap óttińiz. Osy ar­qyly neni meńzedińiz? Qoǵam ne nár­sege mán berýi qajet dep oılaısyz?

– Kúndelikti mindetterden bólek, uzaq merzimge arnalǵan maqsattarǵa den qoıýdyń máni zor. Biz bolmashy nárselerge basa nazar aýdaryp, usaq-túıekti talqylaýǵa búkil kúsh-qýaty­myzdy sarp etemiz. Odan da soraqysy, áldekimderdiń jalǵan sózine erip, aramter bolamyz. Mundaı paıdasyz isterge alańdap, ulttyń strategııalyq baǵdarynan jańylmaýǵa tıispiz.

Baıaǵyda uly halyq bolǵanbyz dep masattanyp nemese burynǵy ókpe-renishterdi qozdatyp, qyzylkeńirdek bolyp aıtysýdyń qajeti qansha?! Bulaı eskilikke boı urýǵa áste bolmaıdy. Álbette, tarıh – bizdiń jalpy­ulttyq biregeıligimizdiń mańyzdy bóligi. Sondyqtan memleket dál qazir bul baǵytta júıeli jumys júrgizip otyr. Atap aıtsaq, túrli taqyryptaǵy kitaptar kóptep shyǵarylýda. Jańa ǵylymı mekemeler qurylyp, burynǵy ınstıtýttar jańǵyrtylyp jatyr. Jaqynda stalındik repressııa qurban­daryn aqtaý jóninde aýqymdy zertteý jumysy aıaqtaldy. Bir sózben aıtqanda, san ǵasyrlyq tarıhymyzdy zertteý, tarıhı ádildikti qalpyna keltirý bizdiń negizgi mindetimizdiń biri bolyp qala beredi.

Alaıda bizdiń buryn kim bolǵany­myz­dan qazir kim ekenimiz, eń bastysy, bolashaqta kim bolatynymyz ál­deqaıda mańyzdy. Sondyqtan qandaı qıyn­dyqtan ótkenimizdi baǵamdaı­tyn kezde ǵana aýyzbirshilik tanyt­paı, baıandy bolashaqqa da birge qadam basýy­myz qajet. Biz ótkendi ań­saýmen ómir súr­meýimiz kerek. Keri­sinshe, kele­­she­gi­mizdi kemel etýge umtylyp, ult­­tyń uly­lyǵyn naqty ispen dálel­­deýge tıispiz. Dúnıe­tany­my­myzǵa jat mádenıetterge kózsiz elik­teý­den, jalǵan patrıotızmnen, dań­ǵoılyq pen daraqylyqtan saqtanýy­myz kerek. Halqymyzdyń boıyndaǵy kemshilik­terge kóz juma qaramaı, odan arylýy­myz qajet. Munyń bári kún sa­ıyn quby­l­ǵan turlaýsyz zamanda ómir súrip jatqan Qazaqstannyń keleshegi úshin aıryqsha mańyzdy.

Sondyqtan ultymyz ósip-órkende­sin desek, biz jaqsydan úırenip, jamannan jırene bilýimiz kerek. Qoǵamda eńbekqorlyq pen jasampazdyq joǵa­ry baǵalanýǵa, bilimpazdyq pen ja­ńa­­­shyldyq saltanat qurýǵa tıis. Son­daı-aq ómirge degen baısaldy jáne ba­ıypty kózqaras basym bolǵany jón. Ashyǵyn aıtaıyn, ózin «ulttyń qaımaǵymyz» dep sanaıtyn keıbir zııa­ly qaýym ókilderi osy mıssııasyn óz deńgeıinde atqaryp júrgen joq. Olar ultqa úlgi-ónege kórsetýdiń ornyna, usaq-túıek áńgimelerdi qozdatýdan, ádettegideı «bizdiń halyq asa danyshpan» dep qaıtalaı berýden nemese qara basynyń qamyn kúıttep, bılikke «jaǵdaıymdy jasamady» dep ókpe artýdan asa almaı otyr. Osylaısha, ulttyq ıdeologııanyń damý jolynda jalǵandyqqa jol beriledi.

Biz ozyq oıly ult retinde halqy­myz­dy ydyratatyn emes, biriktire­tin joldy tańdap, tek qana alǵa qaraýy­­myz kerek. Jalpyulttyq qun­dy­lyq­tar bárinen joǵary turý­ǵa tıis. Bul týraly únemi aıtyp júr­min. Taǵy da qaıtalaımyn, eńbek­qor­lyq, bilimpazdyq, kásibılik, bir­lik, yn­ty­maq, janashyrlyq, isker­lik, basta­ma­shyldyq, adaldyq, qarapaıym­dylyq jáne únemshildik – naǵyz otanshyl, adal azamatqa tán qasıetter men qun­dy­­lyqtar. Halqymyzdyń qýatyn art­ty­ryp, tabysqa jeteleıtin osyndaı qa­sıetter men qundylyqtardy jan-jaq­ty dáriptep, urpaq sanasyna sińirý ar­qyly ǵana sapaly ultqa aınala alamyz.

– Taǵy bir máseleni aıtpaı ketýge bolmas. Keıingi kezde qoǵamda zorlyq-zombylyq pen qatygezdik beleń alyp barady. Áıelder men bala­­lardyń álimjettik kórgeni, soq­­qyǵa jyǵylǵany týraly aq­parat kún saıyn shyǵady. Osyndaı qyl­mys­tardyń tamyryna balta shaýyp, birjola tosqaýyl qoıý úshin mem­leket tarapynan ne istelip jatyr?

– Mundaı qylmystardyń aldyn alyp, jolyn kesý úshin meniń tap­syrmammen naqty sharalar qa­byldanýda. Áıelder men balalarǵa jasal­ǵan zorlyq-zombylyqqa qatys­ty qylmystardy tergeýmen áıel tergeýshiler aınalysatyn boldy. Sondaı-aq ishki ister organdarynda áıelderdi zorlyq-zombylyqtan qorǵaý­men shuǵyldanatyn maman­dardyń shtaty qalpyna keltirilip, olardyń quzyreti kúsheıtildi.

Biz munymen shektelgen joqpyz. Byltyr otbasyndaǵy turmystyq quqyq buzýshylyqpen kúres tásilderin qaıta qaradyq. 1 shildeden bastap polıtsııa jábirlenýshiniń shaǵymyn emes, qylmystyń anyqtalýyn negizge alyp, qylmystyq isti tirkeýge kóshti. ıAǵnı mundaı qylmystarǵa qatysty is qozǵaý úshin zorlyq-zombylyqtan japa shekken adamnyń aryzy qajet emes. Tur­mystyq zorlyq-zombylyq jasa­ǵan­darǵa ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilik edáýir kúsheıtildi. Jábirlenýshi qaıta-qaıta qysymǵa ushyramaýy úshin budan bylaı mundaı iske qatysty taraptarǵa ekinshi ret tatýlasý múmkindigi berilmeıtin boldy.

Sondaı-aq Májilistiń bir top depýtaty halyqqa Joldaýymnyń aıasynda turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy kúres­tiń jańa ári tıimdi sharalaryn qarastyratyn zań jobasyn ázirlep jatyr.

– Ótken jyldyń qarasha aıyn­da er adamnyń áıelin óltirýi qoǵam­da úlken dúrbeleń týǵyzdy. Osy oqıǵa­dan keıin áleýmettik jelide áıelder men balalarǵa turmystyq zorlyq-zombylyq jasaǵandarǵa jazany qataıtý týraly beıresmı petıtsııa jarııalanyp, oǵan óte kóp qol jınaldy. Alaıda «Petıtsııalar týraly» zań bıyl sáýir aıynda ǵana kúshine enedi. Sondyqtan bul petıtsııa zańsyz degen sóz shyqty. Kópshilik «Jabýly qazan jabýly kúıinde qalady» dep alańdap otyr. Týrasyn aıtyńyzshy, Siz turmystyq zorlyq-zombylyq úshin jazany qataıtýdy qoldaısyz ba?

– Men elimizde «zań men tártip» qaǵı­datynyń ornyǵa túskenin qalaı­myn. Sondyqtan naqty jaýap bere­ıin, turmystyq zorlyq-zomby­lyqqa qatysty jazany qataıtýdy tolyq qoldaımyn. Siz aıtqan petıtsııa zań talabyna saı kelse de, kelmese de, azamattardyń pikiri mindetti túrde eskeriledi. Oǵan kúmán bolmasyn.

Sonymen qatar qoǵamda ozbyrlyq pen zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen túrine múldem tózbeıtin túsinik qalyp­taspasa, zańǵa engizilgen ózgeris­terden asa qaıyr bolmaıdy. Jurt zorlyq-zombylyq jasaǵandarǵa jazany qataıtýdy talap ete tura, qylmys álemindegi shytyrman oqıǵa­larǵa tańdaı qaǵyp, fılmderdiń zańdy belden basatyn keıipkerlerin ǵana emes, tipti shynaıy ómirdegi kánigi qylmyskerlerdiń ózin pir tutyp jatady. Bul jaǵdaı bir-birine múlde kereǵar jáne óte oǵash kórinedi. Solaı emes pe?! Biz qoǵamdy ishinen irite­tin, adamgershilikke jat qylyqtardy aq­taý­­dy kózdeıtin kez kelgen áreketke jáne quqyqtyq nıgılızmge tutas el bolyp tosqaýyl qoıýymyz kerek.

Biz zańsyzdyq pen qatygezdikke bir kisideı, batyl qarsy turýymyz qajet. Sondaı-aq qoǵam normalar men erejelerdiń jáne jalpy adamzatqa ortaq qundylyqtardyń aıaqasty bolýyn qatań aıyptap, onymen birlese kúresýi kerek.

– Ózińizben birge jumys isteıtin azamattar Sizdi óte talapshyl bas­shy deıdi. Kadr saıasatynda qan­daı qaǵıdatqa súıenesiz? Qol asty­ńyzdaǵy qyzmetkerlermen qarym-qatynasyńyz qandaı?

– Memlekettik qyzmetshiler ózine júktelgen mindetti minsiz atqaratyn kásibı maman ǵana bolmaýy kerek. Olar árdaıym bastamashyl, naqty isimen elge paıda ákeletin jáne ózgeristerdiń ómirsheńdigin halyqqa kórsete alatyn azamat bolýy qajet. Sondaı-aq olar bilimdi-bilikti ǵana emes, sózi men isi úılesetin, tııanaqty, tártipti jáne arly adam bolýy shart. Qaramaǵymda qyzmet isteıtin azamattardyń maǵan emes, Ádiletti Qazaqstandy qurý ıdeıa­syna adaldyǵy áldeqaıda mańyzdy.

Barlyq deńgeıdegi sheneýnikter men basshylar qoǵamnyń tamyryn tap basa bilýge, azamattardyń muń-muqtajyn tyńdap-túsinýge, soǵan sáıkes der kezinde nátıjeli sharalar qabyldaýǵa jáne durys sheshim shyǵarýǵa qabiletti bolýy kerek. Bul – eń basty talap. Olar «adam memleket úshin emes, memleket adam úshin» degen qaǵıdatty berik ustanýǵa tıis.

– Kadr máselesin odan ári jalǵas­tyr­saq. Reformalardyń nátıjesin­de kópte­gen daryndy jas memle­ket­tik qyzmette ózderi­niń qarym-qabile­tin kórsetýge múmkindik aldy. Qazir olar Parlamentte, máslıhat­tarda, mınıstrlikterde jáne basqa da mekemelerde jumys istep júr. Siz jańa býyn ókilderin udaıy qoldap kelesiz. Alaıda jas basshylarǵa tájirıbe men paıym-parasat jetispeıdi degen pikir aıtylady. Siz qalaı oılaısyz?

– Men qazaq eliniń jastaryna senemin. Sondyqtan olardyń at­qarý­shy jáne zań shyǵarýshy bılik tarmaqtarynda qyzmet etýine jol asha­tyn keshendi sharalar qabyldan­dy. Prezıdenttik jastar kadr rezervi jasaqtaldy. Іrikteýdiń birneshe satysynan ótken kásibı jas maman­dar memlekettik qyzmette basshylyq laýazymdarǵa taǵaıyndala bastady.

Saıası reformalar aıasynda partııa­lardyń saılaý tizimin jasaqtaǵanda jáne depýtat mandatyn bólgende áıel­der, jastar jáne múmkindigi shekteýli jandar úshin kvota engizildi. Sonyń nátıjesinde kóptegen otanshyl jas Májilis jáne máslıhat depýtaty atandy. Ókiletti bılikte jastardyń úni jarqyn estile bastady. Osyndaı naqty qadamdar bılik organdarynyń quramyn jańartýǵa tyń serpin berdi.

Qazir álem jyl saıyn emes, kún saıyn ózgerip jatyr. Jańa tehnologııa­lar, mamandyqtar jáne salalar paıda bolýda. Jumysty uıymdastyrýdyń jáne basqarýdyń ádis-tásilderi qaıta qaralýda. Osyndaı jaǵdaıda jańa kásibı daǵdylardy meńgerýge jáne ozyq bilimin tıimdi paıdalanýǵa qabiletti jastardyń róli arta túsedi. Oıy ushqyr jastarymyz bolashaqty baǵam­daı alady ári dáıekti damýǵa umty­lady. Sondyqtan olarǵa parasat-paıym jetispeıdi degen pikir­men kelise almaı­myn. Biraq bılik qurylym­dary­na aǵa býynnyń tájirıbesi de, jas ur­paq­tyń jańa ıdeıalary da kerek. Bul jerde eksperıment jasaýdyń qaje­ti joq. Keıbir sarapshysymaqtar «Pre­zı­­dent Toqaev júıeni turalatyp tas­ta­dy, eshqandaı ózgeris bolǵan joq, eski kadrlar ornynda qaldy» degen syńar­jaq pikirin tyqpalaýdan tanbaı júr. Munyń astarynda qoǵamnyń shyr­qyn buzyp, memlekettiligimizdiń irges­in shaıqaıtyn pasyq nıet jatyr. Asy­ǵys­tyqtyń saldary aýyr bolýy múmkin.

Jas basshylarǵa kóbine tájirıbe jetispeıdi. Menmendigi jáne ózine degen synı kózqarastyń álsizdigi keıde olardyń óz qarym-qabiletin joǵary deńgeıde kórsetýine kedergi keltiredi. Soǵan qaramastan, biz jańa býynnan shyqqan kásibı mamandarǵa múmkindik berip kelemiz. Bul saıasat aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabady.

– Tuńǵysh Prezıdenttiń memýary qoǵamda qyzý talqylandy. Siz de ol kitapty oqyǵan shyǵarsyz. Kóptegen sheshim men oqıǵaǵa tikeleı kýá bolǵan adam retinde qandaı áser aldyńyz? Ózińizdiń memýar jazatyn oıyńyz bar ma?

– Bul kitap táýelsiz memleket qurý isiniń jylnamasy retinde oqyrman qyzyǵýshylyǵyn týǵyzady dep oılaımyn. Kezinde bir aıtqysh «Memýarda shyndyqtyń jartysy aıtylsa da, ol tarıhı oqıǵalardyń aýqymyn baǵamdaýǵa jetkilikti» degen eken.

Nursultan Nazarbaev – birneshe dáýirge kýá bolǵan tarıhı tulǵa. Ol óz man­sabyn komsomol belsendisi retin­de Hrýşev zamanynda bastap, ara­da alpys jyldan astam ýaqyt ótken­­nen keıin qyzmetten ketti. Qazaq­stan­nyń táýelsiz memleket bolyp qalyp­tasýy­na qosqan úlesin bári biledi. Ol – ádil tarıhı baǵasyn alýǵa laıyq adam.

Men memýarlardy, pýblıtsıstıka­lyq shyǵarmalardy, saıası ocherkterdi árdaıym yjdaǵatpen oqımyn. Al suraqqa kelsek, men úshin qazirgi kezeń memýar jazyp otyratyn ýaqyt emes.

– Jurttyń aıtýynsha, Siz kezinde óńir basshylaryna Ózińizdi ushaqtan gúlmen qarsy alýǵa, asta-tók dastarqan jaıýǵa, dýmandatyp kontsert, shoý ótkizýge tyıym salypsyz. Sol ras pa?

– Prezıdent retinde alǵash ret el aralaýǵa shyqqanymda, ákimder saltanatty sharalar uıymdastyrýǵa, kól-kósir dastarqan jaıýǵa, bılbordtar ornatýǵa tyrysty. Qazir munyń bári tyıyldy. Men oblystarǵa jumys babymen ǵana baramyn. Ýaqyt óte kele jergilikti jerlerde de osyndaı jumys daǵdysy qalyptasatynyna senimdimin. Halyqty jınap, qyrýar qarjy shyǵyndap, saltanatty sharalar uıymdastyrý birjola toqtatylady.

– Qasym-Jomart Kemeluly, mazmundy suhbat bergenińiz úshin rahmet aıtamyz. Jańa jylda aıtýly oqıǵalar kóp bolady dep senemiz. Suhbatymyzdyń sońynda taǵy bir suraq qoıaıyn. 2024 jyldy qalaı qarsy aldyńyz?

– Jańa jyl – árıne, kúntizbe­niń jańa paraǵyn ashatyn mańyzdy meje. Osy sátte ótken jyldy qory­tyn­dy­lap, keleshekke jospar qurý ádetke aınalǵan. Bir jaǵynan, Jańa jyl men úshin qasterli mereke emes. Onyń ústine, ózimizdiń tól jańa jylymyz – Áz Naýryzdy esten shyǵarmaǵan jón. Bul meıram – tirshilikti túlete keletin naǵyz tabıǵı jyl basy.

Naýryz – jańarý men jańǵyrýdyń sımvoly. Sondyqtan tól merekemizdiń mazmunyn baıytyp, ony barynsha erekshelep, jańasha atap ótýimiz kerek. Bul qadam qoǵamdy uıystyryp, ulttyq biregeıligimizdi aıshyqtap, el birligin nyǵaıta túsýge yqpal etedi dep senemin.

Sóz sońynda barsha halqymyzǵa baq-bereke tileımin! Eń bastysy, elimiz aman, jurtymyz tynysh bolsyn! Qasterli Qazaqstanymyz ósip-órkendeı bersin!

Áńgimelesken Dıhan QAMZABEKULY