BUU-ǵa reforma qajet – Mádına Jarbosynova
ASTANA. KAZINFORM – BUU-da elimizdiń atynan qyzmet etken, qazaqstandyq sanaýly dıplomat áıelderdiń biri Mádına Jarbosynova Kazinform agenttigine bergen suhbatynda BUU janyndaǵy Qazaqstannyń turaqty ókili retindegi jumys tájirıbesimen jáne jeke kózqarasymen bólisti.
— Bıyl BUU 80 jyldyq mereıtoıyn atap ótedi. Bir ǵasyrǵa jeter-jetpes ýaqyt buryn álemdik qoǵamdastyq jahandyq beıbitshilik pen qaýipsizdik týraly ámbebap shart jasasty. Bul shart búginde oryn alyp jatqan geosaıası ózgeristerdi eskersek, áli kúnge deıin ózektiligin joıǵan joq. Aıtyńyzshy, búginde jahandyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý tetigi retinde BUU-ny reformalaý týraly sóz qozǵalyp otyr ma?
— Iá, 2025 jyly álem qaýymdastyǵy beıbitshilikti saqtaý men qalpyna keltirýdiń basty quralyna aınalǵan, halyqaralyq quqyq pen adam quqyqtaryn qorǵaý júıesin qurǵan, damý, klımat jáne kedeıshilikti joıý máseleleri boıynsha jahandyq dıalog alańyna aınalǵan Birikken Ulttar Uıymynyń 80 jyldyǵyn atap ótedi. Búgingi tańda BUU jahandyq tártipti qamtamasyz etetin negizgi jáne ámbebap halyqaralyq ınstıtýt bolyp qala berse de, onyń jumysy jıi synǵa ushyrap, reformalar men jańa syn-qaterlerge beıimdelýdi talap etedi dep qabyldanady. Uıymnyń tóńiregindegi ahýal dańǵaza merekeden aýlaq.
Birikken Ulttar Uıymyn reformalaý qajettigi týraly pikirtalas ondaǵan jyldar boıy jalǵasyp kele jatqanyn atap ótken jón. Ol qyrǵı-qabaq soǵys aıaqtalǵanyp, bıpolıarlyq álem ydyraǵannan keıin bastaldy jáne búgingi kúnge deıin jalǵasyp keledi. Alaıda onyń mazmuny, qatysýshylary men sebepteri aıtarlyqtaı aıyrmashylyqtarǵa ıe. Eger 1990 jyldary onyń maqsaty BUU-ny jańa shyndyqqa beıimdeý (AQSh pen KSRO arasyndaǵy teketires joıylǵan kezde), uıymdy ámbebap jáne ádiletti ınstıtýtqa aınaldyrý bolsa, «jahandyq kóshbasshylyq» máselesi kún tártibine qoıylyp, al talqylaý salystyrmaly túrde turaqty álem jaǵdaıynda júrgizildi. Reforma da qajet dep sanalǵanymen shuǵyl bolǵan emes.
Búginde jahandyq qaqtyǵystar men daǵdarystardyń kúsheıýi jaǵdaıynda talqylaý óte synı sıpatqa ıe jáne kóptegen memleket tarapynan BUU-nyń ózine degen senim daǵdarysy jáne onyń zamanaýı qaqtyǵystardyń aldyn alý ári jahandyq syn-qaterlerdi sheshýdegi tıimsizdigin synǵa alýmen baılanysty.
Uıym qurylymyna tereń ózgerister engizýdi talap etetin reformalar boıynsha úzdiksiz usynystar jahandyq ońtústik elderinen túsýde: Qaýipsizdik keńesi quramyn keńeıtý, veto quqyǵyn shekteý jáne sheshim qabyldaýda Bas assambleıanyń rólin arttyrý. Árıne, bul eń aldymen jahandyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý tetigi retindegi BUU-ny reformalaý qajettiligine qatysty.
— Dıplomatııalyq qyzmetińiz bastalǵan sátten kópjaqty baǵytta jumys istep, Qazaqstannyń BUU júıesindegi halyqaralyq uıymdarǵa qatysý máselelerimen jeke aınalystyńyz. Sol kezde qandaı basymdyqtarǵa basa nazar aýdardyńyz?
— Meniń kópjaqty dıplomatııaǵa degen adaldyǵymdy durys atap óttińiz. Syrtqy ister mınıstrligindegi jumysymnyń alǵashqy kúnderinen bastap Qazaqstannyń BUU qurylymdarymen jáne agenttikterimen yntymaqtastyǵyn úılestirýmen aınalystym. Biraq ruqsat etseńiz, kishigirim sheginis jasasam: meniń BUU-ǵa alǵashqy «kirýim» 20 jyl buryn boldy. Sol kezde tórt stýdentten turatyn toptyń quramynda BUU shtab-páterine barýǵa, BUU janyndaǵy KSRO mıssııasynyń jumysymen tanysýǵa jáne kelissózder júrgizý boıynsha qysqasha daıyndyqtan ótýge múmkindik berildi. Men úshin bul mańyzdy jáne umytylmas oqıǵa edi. Bas assambleıa men Qaýipsizdik keńesiniń zaldaryn aralap, álemdik saıasatpen baılanysta bolǵanymyzdy túsinýden týyndaǵan tolqý men qobaljý esimde qalypty.
Sonymen birge birdeńe týraly áńgimelesip jatqan erler men birneshe áıelge qarap, áıteýir shyndyqqa janaspaıtyn ertegidegi jaǵdaıǵa tap boldym dep oılaýdyń ózi muń boldy. Óıtkeni, ol ýaqytta dıplomatııalyq qyzmet áıelder úshin qoljetimdi emes edi. Biraq, keıin belgili bolǵandaı, bul oqıǵa sheshýshi sátke aınaldy. Táýelsiz Qazaqstanda men BUU alańdarynda kelissózder júrgizýge shynaıy múmkindik aldym. Shynymdy aıtsam, men Syrtqy ister mınıstrligine aýysqan kezde kópjaqty dıplomatııany tańdaýdy ádeıi jasaǵan joqpyn.
Ol sol kezde Syrtqy ister mınıstrligin basqarǵan jáne BUU-nyń álemdik tártip máselelerindegi erekshe rólin moıyndaǵan, qazir de Qazaqstan Prezıdenti retinde moıyndaýdy jalǵastyryp kele jatqan Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń usynysy boıynsha jasaldy. Osy úshin de, BUU janyndaǵy Qazaqstannyń turaqty ókili etip taǵdyrsheshti taǵaıyndaýy úshin de oǵan sheksiz rızamyn.
El táýelsizdiginiń alǵashqy jyldarynda Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi álemdik qaýymdastyqqa ený jáne ıntegratsııalaný mindetin belsendi túrde atqardy. BUU-nyń kópjaqty tuǵyrnamasy Qazaqstannyń táýelsizdigi men egemendigin halyqaralyq deńgeıde moıyndaýǵa, respýblıkanyń ómirlik mańyzdy múddelerine jatatyn máselelerdi sheshýge qatysýǵa, Ortalyq Azııada ǵana emes, jalpy qurlyqta ujymdyq qaýipsizdik júıesin qalyptastyrýǵa — AÓSShK úderisin bastaýǵa bastamashylyq jasaýǵa biregeı múmkindik berdi.
Biz ıadrolyq qarýsyzdanýdy jarııalap, ıadrolyq qaýipsizdik pen jappaı qyryp-joıatyn qarýdy taratpaý, Qazaqstannyń beıbitshilikti súıetin jáne halyqaralyq qoǵamdastyqtyń jaýapty múshesi retinde oń ımıdjin nyǵaıtý jónindegi halyqaralyq bastamalardyń belsendi qatysýshysy boldyq. Sondaı-aq eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy úshin sheteldik kómek pen ınvestıtsııa tartýdy jeńildetý de basym baǵytqa aınaldy.
— BUU janyndaǵy Qazaqstannyń Turaqty ókili retinde sol kezeńde aldyńyzǵa qandaı mindetter qoıdyńyz? Qandaı qıyndyqtarǵa tap boldyńyz?
— BUU janyndaǵy Qazaqstannyń Turaqty ókili bolǵannan keıin BUU alańyn paıdalana otyryp, el basshylyǵy aıqyndaǵan jáne buryn aıtylǵan basym syrtqy saıası mindetterdi júzege asyrý boıynsha jumysty jalǵastyrdym, Atap aıtqanda: halyqaralyq qaýipsizdik jáne jappaı qyryp-joıatyn qarýdy taratpaý salasy — Ortalyq Azııada ıadrolyq qarýdan azat aımaq qurý bastamasyn ilgeriletý.
Aımaqtyq qaýipsizdikti nyǵaıtý maqsatynda jáne Aýǵanstandaǵy turaqsyzdyq jaǵdaıynda Qazaqstan esirtkiniń zańsyz aınalymy men terrorızmge qarsy kúres baǵdarlamalary aıasynda BUU-men belsendi yntymaqtastyqta boldy. 2002 jyly BUU Bas hatshysy Kofı Annannyń saparynyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstan aımaqtaǵy qaqtyǵystardyń aldyn alý jáne retteý maqsatynda Ortalyq Azııadaǵy preventıvtik dıplomatııa ortalyǵyn qurý týraly bastama kóterdi. Adamı kapıtaldy damytýǵa, BUU baǵdarlamalaryn ulttyq damý strategııasyna biriktirý arqyly kedeıshilikpen kúresýge, SPEKA (Ortalyq Azııa ekonomıkalaryna arnalǵan arnaıy baǵdarlama) ázirleýge erekshe nazar aýdaryldy.
Biz BUU-ǵa múshe memlekettermen jáne qurylymdarmen ekologııalyq apattardyń saldary boıynsha jumys istedik. Oǵan burynǵy Semeı ıadrolyq polıgonyn ońaltý, Aral teńizindegi ekologııalyq apattardy joıý úshin halyqaralyq kómekti tartý kiredi. Árıne, júrgizilgen jumystardyń nátıjesinde Qazaqstannyń halyqaralyq bedeli men rólin halyqaralyq qatynastardyń jaýapty qatysýshysy jáne Shyǵys pen Batys arasyndaǵy «kópir» retinde odan ári arttyrý basym boldy.
Bizge kópjaqty dıplomatııada týyndaǵan jalpy qıyndyqtardy da, BUU-nyń jas múshe memleketi retinde tap bolǵan naqty qıyndyqtardy da eńserýge týra keldi. Birinshi kezekti memlekettik mindetterden basqa, shekteýli qarjylandyrý jaǵdaıynda kadrlardyń ákimshilik-logıstıkalyq máselelerin de sheshý qajet boldy. Tipti, Nıý-Iorkte turatyn qyzmetkerler men qazaqstandyqtardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý sharalaryn qabyldaýǵa da týra keldi.
Bul 2001 jyldyń 11 qyrkúıeginde Qos záýlim ǵımaratqa jasalǵan shabýyldan keıingi jalpy haos pen belgisizdik jaǵdaıynda oryn aldy. Mıssııa qyzmetkerlerine úsh aıǵa jýyq ýaqyt boıy órt pen tútinniń ıisimen tynystaýǵa týra keldi. BUU shtab-páteri men onyń aınalasyndaǵy kósheler jarty jyldan astam ýaqyt boıy qorshalyp, arnaıy tehnıka men qaýipsizdik kúshteriniń qorǵaýynda boldy. Jıyndarǵa aınalma, arnaıy ruqsat etilgen baǵdarlar arqyly jetetinbiz.
Biraq uıym ishindegi ahýaldyń ózi buryn-sońdy bolmaǵan birlik pen jalpy qaýipsizdikti qamtamasyz etý ári terrorızmge qarsy kúres múddeleri úshin yntymaqtastyqqa umtylysty kórsetti.
— BUU-nyń burynǵy Bas hatshysy Kofı Annannyń Qazaqstanǵa saparyn qalaı uıymdastyrǵanyńyz týraly aıtyp berseńiz… Ótkenge kóz júgirtsek, bul sapar Qazaqstan úshin kópjaqty dıplomatııamyzdyń damýy turǵysynan mańyzdy boldy ma?
— Birikken Ulttar Uıymy janyndaǵy Turaqty ókil retindegi jumysymda aldyma qoıǵan mindetterdiń biri — el basshylyǵy men BUU basshysy arasyndaǵy turaqty dıalog pen baılanystardy qoldaý boldy. Bul eldiń ózekti máselelerin sheshýde jáne BUU kún tártibin júzege asyrýda yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin ǵana emes, sonymen qatar Qazaqstannyń jáne aımaqtyń halyqaralyq arenadaǵy mańyzdylyǵyn bildiretin.
Negizgi sát Ortalyq Azııa elderiniń BUU-ǵa múshe bolýynyń on jyldyǵy boldy jáne men Ortalyq Azııa elderiniń BUU-daǵy mıssııalaryndaǵy áriptesterime kúsh-jigerimizdi kúsheıtýdi, jalǵyz áreket etpeı, BUU-nyń Bas hatshysy Kofı Annanmen birlesken kezdesýdi ótinýdi, ony kúrdeli geosaıası jaǵdaıdaǵy aımaqtyq qaýipsizdik jaǵdaıynda biregeı tájirıbesimen jáne jańa múmkindikteri bar elderge saparǵa shaqyratynymyzdy atap ótýdi usyndym. Sondaı kezdesý ótti. Sonymen birge men Kofı Annannyń janyndaǵylarmen kelissózder júrgizip, BUU-nyń aımaqtaǵy kún tártibin júzege asyrý perspektıvalary týraly ıdeıalardy ázirledim.
Bizdiń kúsh-jigerimiz BUU Bas hatshysynyń aımaqqa birinshi sapary týraly kópten kútken sheshimmen aıaqtaldy. Baǵdarlama boıynsha Ortalyq Azııaǵa sapar Qazaqstannan bastalýy kerek edi. Syrtqy ister mınıstrligi Astanaǵa sapardyń baǵdarlamasyn ázirlep, basshylyqpen kelisken-di. Sapar týraly aqparat qoǵamdyq keńistikke de tarap úlgerdi. Men Qazaqstanǵa ushýǵa daıyndalyp jattym. Biraq kútpegen jerden, josparlanǵan sapardan eki kún buryn Reuters agenttigi tańerteń Irak tóńiregindegi jaǵdaıdyń nasharlaýyna baılanysty BUU Bas hatshysynyń Ortalyq Azııa aımaǵyna sapary toqtatylǵanyn habarlady. Bir-eki saǵattan keıin bizdi Kofı Annanmen kezdesýge shaqyryp, sapardyń toqtatylýynyń sebepterin túsindirdi jáne Bas hatshynyń kómekshisi málimdegendeı, memleket basshylaryna keshirim suraý hattary tapsyrylmaq.
Shaqyrylǵan er elshiler sapardyń toqtatylǵany týraly habardy únsiz tyńdady. Men emotsııamdy ustaı almadym. Shyndyǵynda, men Bas hatshymen dıalogty jalǵyz júrgizdim, onyń dálelderine óz pikirimmen qarsy shyqtym.
Men oǵan tikeleı suraq qoıdym: «Keshe túnde Irakta bizdiń aımaqqa kelisilgen sapardy toqtatatyndaı ne boldy? Halyqaralyq BAQ-ta úreı týǵyzatyn aqparat joq». Aqyrynda, 45 mınýtqa sozylǵan kezdesýdiń sońynda Kofı Annan orynbasarlarymen saparǵa barý-barmaý máselesin talqylaýy kerektigin aıtty. Biraq bizge sapardan bas tartý týraly hattar berilgen joq. Úsh saǵattyq azapty kútýden keıin maǵan onyń kabınetiniń basshysy Ikbal Rıza myrza qońyraý shalyp, Bas hatshynyń saparǵa barý týraly sheshim qabyldaǵanyn aıtty. Sonymen qatar ol: «Elshi hanym, siz emotsıonaldy túrde senimdi boldyńyz, meniń esimde birinshi ret Bas hatshy halyqaralyq BAQ-ta tarap ketken sheshimdi ózgertti», - dedi.
Astanamen ýaqyt aıyrmashylyǵyn eskersek, Syrtqy ister mınıstrligi sapardyń toqtatylmaq bolǵany jaıynan da habarsyz edi.
Osylaısha, 2002 jyly BUU Bas hatshysynyń Qazaqstanǵa alǵashqy sapary júzege asty. Bul BUU-men yntymaqtastyǵymyzdy damytý turǵysynan mańyzdy oqıǵa bolǵany jáne Pan Gı Mýn men Antonıo Gýterrıshtiń Qazaqstanǵa keıingi birneshe ret sapary úshin «esik ashqany» sózsiz.
— BUU jahandyq uıym retinde óz qyzmetin doǵarý yqtımaldyǵy bar ma?
— Gıpotetıkalyq turǵydan buǵan jol berýge bolady. Eger munyń múmkin bolatyn gıpotetıkalyq sebepterine tereńirek úńilsek: múshe memleketterdiń aıtarlyqtaı bóligi tarapynan senimniń joǵalýy jáne legıtımdilik daǵdarysy; iri donor elderdiń (AQSh ǵana emes, sonymen qatar Qytaı, EO, Reseı) BUU-ny qarjylandyrýyn toqtatýy jáne sonyń saldarynan uıym qurylymdarynyń jumysynyń saldanýy; 21 ǵasyr syn-qaterlerine beıimdele almaýy; balama jahandyq qurylymnyń paıda bolýy jáne basqalary.
Degenmen, meniń oıymsha, qazirgi qarjylandyrý problemalarynyń ózinde mundaı yqtımaldyq tómen. Al men Prezıdentimiz Toqaevtyń Birikken Ulttar Uıymynyń róli, onyń bolmaı balamasyzdyǵy jáne ámbebaptyǵy týraly joǵary pikirine qosylamyn. Uıym jan-jaqty reformany qajet etedi jáne ony kúsheıtý kerek. Biraq, taǵy da atap ótkim keledi, meniń oıymsha, BUU-nyń tirshiligin tolyǵymen toqtatý yqtımaldyǵy óte tómen. Uıym ózgerip, gýmanıtarlyq jáne ekologııalyq máselelerge nazar aýdarýy múmkin.
Osy oraıda, Memleket basshysynyń bastamasymen Almatyda BUU Bas Assambleıasynyń Ortalyq Azııa jáne Aýǵanstan elderi úshin ornyqty damý maqsattary ortalyǵyn qurý týraly jýyrda biraýyzdan qabyldanǵan qararynyń mańyzdylyǵyn atap ótkim keledi. Dál osy «orta derjavalardyń» halyqaralyq yntymaqtastyqtaǵy mańyzdy oıynshylar retinde ósip kele jatqan róli uıymnyń turaqtylyǵy men turaqty ómir súrýin qamtamasyz etýge úndeıdi.