Buralqy ıtti aıaımyz, al adamnyń qaýipsizdigine kim kepil - vetstantsııa dırektory
ORAL. KAZINFORM – Keıingi jyldary qala men aýylda qańǵybas ıtterdiń kóbeıip ketkeni jasyryn emes. Osy oraıda turǵyndardan túsetin aryz-shaǵym azaımaı otyr. Bul ózekti másele Batys Qazaqstan oblysynda qalaı sheshilmek? Bul saýaldyń jaýaby tilshi materıalynda.
Zańǵa ózgeris engizý kerek
BQO veterınarııa basqarmasynyń bas mamany Qýandyq Hamıtovtiń aıtýynsha, ásirese, oblys ortalyǵynda qańǵybas ıtter kóbeıgen. Buralqy ıtter kóbinese mektep, balabaqsha, emhanalardyń qasynda jáne qoqys jáshikteriniń mańynda toptasyp, adamdarǵa qaýip tóndiredi. Osyǵan baılanysty turǵyndar tarapynan shuǵyl joıý qajettigi jóninde kóptegen aryz-shaǵym aıtylyp, habarlamalar, vıdeolar men fotosýretter áleýmettik jelilerde tarap jatady jáne I Komek (109) qyzmetine kúnine 3-4 ótinish túsedi.
Mamannyń málim etkenindeı, «Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» QR Zańyna sáıkes qańǵybas ıtter men mysyqtardy jansyzdandyrýǵa qazirgi tańda tyıym salynyp, olardyń sany bıosterılızatsııalaý arqyly retteledi. Janýarlar adamnyń ómirine nemese densaýlyǵyna, janýarlarǵa qaýip tóndirgen kezde ǵana jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishi negizinde aýlanyp, jansyzdandyrýǵa jol beriledi. Osy Zań aıasynda 2022 jyldyń 12 qazanynda Batys Qazaqstan oblystyq máslıhatynyń №14-5 sheshimimen «Úı janýarlaryn ustaýdyń jáne serýendetýdiń qaǵıdalary», №14-6 sheshimimen «Janýarlardy aýlaýdyń, ýaqytsha ustaýdyń jáne jansyzdandyrýdyń qaǵıdalary» bekitildi.
Qańǵybas janýarlardy aýlaý jumystary aýdandyq jáne qalalyq veterınarııalyq stantsııalar arqyly, al Oral qalasy boıynsha bıosterılızatsııalaý jumysy memlekettik-jekeshemenshik áriptestik jobasy boıynsha Jáńgir han atyndaǵy BQATÝ-da («Járdem-Vet» ortalyǵy) júrgizilip keledi.
BQO veterınarııa basqarmasynyń málimetine sáıkes ótken jyly qańǵybas janýarlardy aýlaý jáne bıosterılızatsııalaý jumystaryna 66,8 mln teńge bólindi. Sonyń nátıjesinde oblys boıynsha 7 021 qańǵybas janýar aýlanyp, onyń 4411-i bıozararsyzdandyrýdan ótkizilip, keri jiberilse, qalǵan 2610 qańǵybas ıt turǵyndardyń ótinishteri negizinde jansyzdandyryldy. 2024 jylǵa da qańǵybas janýarlardy aýlaý, bıosterılızatsııalaý jumystaryna 68,2 mln teńge qaraldy.
Kúni búginge deıin 21 474 ıt pen mysyq (sonyń ishinde ıesi bary – 6 052, 15 422-si – qańǵybas) tirkeýge alyndy. Úı janýarlaryn esepke alý 2023 jyldyń 1 qyrkúıeginen bastap mindettelgeni belgili. Esepke qoıý jáne sterılızatsııalaý sharalary memlekettik veterınarııalyq uıymda nemese veterınarııalyq emhanada janýar ıesiniń tólemi esebinen júrgiziledi. Al ıeleri halyqtyń áleýmettik osal toptaryna jatatyn úı janýarlaryn esepke alý veterınarııalyq stantsııalarda tegin atqarylady.
Oblys boıynsha veterınarııalyq stantsııalarǵa tıesili ýaqytsha ustaýǵa (syıymdylyǵy – 180 ıt pen mysyq) arnalǵan 11 oryn, Jáńgir han atyndaǵy BQATÝ-ǵa tıesili 1 oryn (syıymdylyǵy – 75 ıt), janýarlardy qorǵaý uıymdaryna tıesili 6 panajaı bar.
«Qańǵybas ıt máselesin sheshý úshin zańǵa ózgeris engizý kerek. Qańǵybas janýarlardy aýlap, 15 kún ustap, ıeleri nemese jańa ıeleri 15 kún kún ishinde anyqtalmasa, jansyzdandyrý (joıý) qajet. Sonymen qatar qańǵybas janýarlardy aýlaý kezinde ıesi barlary da kezdesedi, ásirese, mektep aýmaǵynda ata-analarmen, oqýshylarmen ilesip kelip, toptasyp jatady. Sol sebepti turǵyndardyń ıeligindegi úı janýarlaryn baılap ustap, kóshede óz erkine jibermeı, serýendetken kezde qarǵybaýmen jáne tumyldyryq kıgizýleri suralady. Oǵan qosa, chıp saldyryp, esepke qoıý mindettelgendigin qaperlerine beremiz», - deıdi Q. Hamıtov.
BQO sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti basshysynyń orynbasary Nurlybek Mustaev mynadaı aqpar berdi.
«2023 jyly oblys boıynsha jalpy tistelgen adam sany 2 172 bolsa, sonyń ishinde 1 720-syn ıt qapqan. Munyń 566-sy – ıesi bar ıtter. 1 154-i – qańǵybas ıtter. 357 adamdy mysyq tistegen. Itter arasynda Oral qalasynda 2 qutyrma oshaǵy anyqtaldy», - deıdi N. Mustaev.
Buralqy ıtter máselesi nege sheshilmeı tur?
Oral qalalyq veterınarııalyq stantsııasynyń dırektory Erlan Işanov oblys ortalyǵynda qaptaǵan ıttiń kóptigi bas aýyrtar máseleniń birine aınalǵanyn aıtady. Onyń pikirinshe, bir jyldaı buryn «Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» QR Zańy kúshine engenimen, adamdarǵa ıtten tónetin qaýipti azaıtqan joq.
«Janýarlarǵa qaıyrym jasaý maqsatynda zań qabyldanǵanymen, jaǵdaı túzelgen joq, kerisinshe ýshyqty. Ony da moıyndaǵan jón. Qoǵamdyq keńes arqyly zań shyǵarýshy organdarǵa usynys hat joldap, zańǵa ózgeris engizýdi biz de qoldaımyz. Kóshe toly qaptaǵan ıt. Halyq bizge aıtady. Al biz ne isteı alamyz? Zań aıasynda aryz túsken jerlerge brıgadamen ıt aýlaý jumystary júrgizilip, «Járdem-Vet» ortalyǵyna jetkiziledi. Onda medıtsınalyq kestirý otasy jasalǵannan keıin 10 kún karantınge qoıylyp, keri mekendeý ortasyna jiberiledi», - deıdi E. Işanov.
Onyń túsindirýinshe, qańǵybas ıt pen mysyq kóbinese asyraýshysy joqtyqtan nemese ıesin joǵaltyp, adasyp ketýinen paıda bolyp jatady. Mundaı ıesiz júrgen ıtter ár jerdi panalap, kúl-qoqystyń arasynda túrli qaldyqtarmen qorektenip, kún kóredi. Osydan keıin túrli juqpaly aýrýlarǵa tap bolady. Qoqys tógiletin jerlerdi mekendeıtin ıtterdiń qutyrmany juqtyrý qaýpi basym. Mal dárigeriniń paıymdaýynsha, kóktem mezgilinde ıtterdiń qutyrma aýrýy qatty asqynady. Osy mezgilde ıtter ashýshań, agressıvti kúıde bolady. Al keleńsiz jaǵdaı bolsa, mindetti túrde mal dárigerin shaqyrtý kerek. Ol bul derekti tirkep, shabýyldaǵan ıtti 10 kún baqylaýda ustaıdy. It qutyrma aýrýyn juqtyrǵan bolsa, sol ýaqyt ishinde ólip qalady. Saraptama júrgizý úshin bas mıy alynyp, QR AShM «Respýblıkalyq veterınarııalyq zerthana» ShJQ RMK BQO fılıalyna jiberiledi. Al zardap shegýshi ýaqyt ótkizbeı, birden jedel járdem qyzmetine qońyraý shalyp, qutyrmaǵa qarsy barlyq antıbıotıkti qabyldaýy qajet.
«Budan «Buralqy ıtti aıaımyz, al adamdardyń qaýipsizdigine kim kepil bolady?» degen suraq týyndaıdy. Ittiń kóbeıýine turǵyndar da sebepshi. Úı janýaryna jaýapsyz qarap, qaraýsyz jiberetinder kóp. Oqys oqıǵa bolsa, kinálini izdeıtinimiz taǵy bar. Sondyqtan turǵyndar ıtine asa jaýapkershilikpen qarap, úı janýarlaryn ustaý jáne serýendetý qaǵıdalaryn buzbaǵany abzal. Eger ıttiń moınynda qarǵybaýy bolyp, ol adamdarǵa zııanyn tıgizip jatsa, ıesi jaýapkershilikke tartylady. Taǵy bir aıta keter jaıt, qańǵybas ıtterdi janýarlardy qorǵaý uıymdary qorǵaıdy. Jandary ashysa, arnaıy oryn ashyp, nege asyramaıdy? Jalpy, ıtterdi zalalsyzdandyrýdan olardyń sany azaımaıdy. Túptep kelgende, turǵyndar ıtterdi kútip ustaý erejelerin saqtasa, másele bulaı ýshyqpas edi», - dep túıindedi sózin E. Işanov.
Bıosterılızatsııanyń paıdasy qandaı?
Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıteti janyndaǵy «Járdem-Vet» oqý-ǵylymı-óndiristik ortalyǵynyń meńgerýshisi Bekjasar Sıdıhovtyń málimdeýinshe, 2019-2023 jyldar aralyǵynda barlyǵy 7 207 ıt-mysyq bıozararsyzdandyrýdan ótkizilip, derekqor bazasyna engizilgen. Veterınarlyq basqarma málimetine qaraǵanda, 2018-2019 jyldary oblys boıynsha 20 myń, sonyń ishinde qalada 5 myń ıesiz ıt bolǵan.
«Jalpy, tabıǵatta 60 paıyzy analyq, 40 paıyzy atalyq janýarlar dúnıesi kezdesedi dep eseptesek, qaladaǵy buralqy ıtterdiń 3 myńy analyq, 2 myńy atalyq dep sanaımyz. Sol 3 myń analyqtan bir jyl ishińde 30 myń kúshik dúnıege keledi, al onyń 50 paıyzy ár túrli sebeptermen óldi degenniń ózinde 15 myń ıtke kóbeıedi. Memlekettik-jekemenshik áriptestik aıasynda qolǵa alynǵan jobada qosymsha qun salyǵy jáne basqa jaıttar durys eseptelmegendikten, biz zııanǵa qaldyq. Jumysymyz ótken jyldyń qarasha aıynda toqtady. Sodan beri úsh-tórt aı ótip ketti. Bizdiń kórsetip otyrǵan qyzmetimiz toqtap qalǵan ýaqyttarda bul ıtter kóbeıip úlgeredi, ıaǵnı «tirshilik úshin kúres» janýarlar arasynda da toqtamaıdy. Úsh jyl boıy istegen isimiz qala ıtteriniń 40 paıyzy dep paıymdaımyz. Áli ıgerilmegen 60 paıyz buralqy ıtter men mysyqtar qala kóshelerin torýyldap, adam ómirine qaýip tóndirýde», - deıdi ǵalym.
Ortalyqqa kelip túsken ıtter rfid-x.kz oblystyq ıtter men mysyqtardy birdeılendirý bazasyna engiziledi. Olarǵa ota jasalyp, urǵashysynyń jumyrtqalyǵy men jatyry, erkeginiń eni alynyp tastalady. Sodan keıin chıptelip, parazıtarlyq aýrýlarǵa (qurttarǵa) qarsy degelmentızatsııalanyp, qutyrmaǵa qarsy vaktsına egiledi.
«Ittiń kóbeıýine turǵyndar sebepshi. Olar qolǵa ustaǵan janýary unamasa, kóshege shyǵaryp jiberedi. Saıajaılarǵa jáne basqa jerlerge tastap ketedi. Sonyń saldarynan naqty esebin bilmeımiz, ıaǵnı monıtorıngtik jumystar júrgizilmeıdi. Keıde ota jasalǵan ıtter qaıta túsip jatady. Ondaıda tekseremiz de, egiletin ýaqyty kelse, egip, keri jiberemiz. Shyn mánisinde veterınarlar qolyna planshetin alyp, ıtterdi tekserýine bolady ǵoı. Eger ıt agressıvti áreketke barsa, onda karantınge qoısyn. Tipti zańǵa sáıkes jansyzdandyrýǵa bolady. Ókinishke qaraı, veterınarlar men janýarlardy qorǵaý uıymdary arasynda durys baılanys joq. Eger ıtti aýlaýdyń sebebin sol uıymdar men halyqqa naqty túsindire bilse, eshkim qarsy bolmas edi. Sol sekildi qalada qoǵamdyq birlestikterde 100-150 erikti adam, ıaǵnı zooqorǵaýshylar qyzmet etedi, olar qaladaǵy buralqy ıtterdi qadaǵalap, baǵyp kútedi. Zooqorǵaýshylar kóbinese máseleniń baıybyna bara bermeı, veterınarlardyń jumysyna aralasyp, kedergi jasaıdy. Biz ortalyqqa kelip túsken ıtke ota jasap, chıptegenimizge deıin bárin sýretke túsirip, jiberip otyramyz. Sol sekildi ǵylymı-zertteý jumystaryn da júrgizemiz. Qutyrý óz aldyna, ehınokokkoz ben opıstorhoz sııaqty aýrýlar da adamdar úshin asa qaýipti. «Aýrýyn jasyrǵan óledi» degen, muny mamandarǵa jasyrýǵa bolmaıdy Tek qana veterınar mamandardyń qatań qadaǵalaýy men jyl saıynǵy ekpe jumystaryn júrgizip otyrýy bul indetti toqtatady. «Dáriger adamdy emdese, veterınar adamzatty emdeıdi», - deıdi B. Sıdıhov.
Qańǵybas ıt-mysyq máselesin sheshýge baılanysty «Dobroe serdtse» qorynyń prezıdenti Elena Inozemtseva óz pikirin bildirdi.
«Muny sheshýdiń jalǵyz-aq joly – bıosterılızatsııalaý. Birinshi kezekte úı janýarlaryn osy súzgiden ótkizý kerek. Tórtinshi jyl boıy qańǵybas ıt-mysyqtardy bıosterılızatsııalaý jumystary júrgizilip keledi. Eger aýlalardan týǵan kúshikterdi qorap-qorabymen dalaǵa laqtyryp tastamaǵanda, másele áldeqashan sheshilgen bolar edi. Barlyq kiltıpan osynda. Biz qańǵybas ıt-mysyqtarmen qatar aýlalardaǵy janýarlardy bıosterılızatsııadan ótkizbesek, kóbeıe beredi. Sondyqtan bárin qatar júrgizý qajet. Jýyrda AQSh-tyń bir shtatynda panajaıdan sońǵy ıtti asyraýǵa alǵan. Bıosterılızatsııadan ótken soń olardyń sany óspeıdi. Eger bizde de jumys osylaı jolǵa qoıylsa, adamdar panajaıdaǵy ıtterdi asyrap alýǵa kezekke turar edi», - deıdi E. Inozemtseva.
Turǵyndardyń da aıtary bar
«Qorshaǵan ortaǵa, janýarlarǵa janashyr bolýymyz kerek shyǵar. Biraq kóshedegi tolǵan ıesiz ıtterge qanshalyqty janashyrlyq tanytyp, qorǵaı alamyz, qorǵana alamyz? Ash júrgen soń olar qoradaǵy maldy da tamaqtap ketip jatady. Kóshe kezip júrgen qańǵybas ıtter, ásirese, turǵyndar úshin qaýip tóndirip otyr. Ózim turatyn aýylda da óte kóp. Jaqynda eki adamǵa shabýyl jasap, qaýyp aldy dep estidim. Jaraqat alǵan zeınetker apa qatty stressten syrtqa shyǵýǵa qorqady. Bul ıtter – aýyldiki emes, sanasy tómen, jaýapkershiligi joq adamdar trassanyń boıyndaǵy aýyldarǵa laqtyryp ketken ıesiz ıtter. Jaýapty mekemeler durys jumys jasap, ıtterdiń shoǵyrlanǵan jerin habarlaǵan kezde tez qımyl-áreketke kóshse deımiz. Jalpy, ıtterdi chıpteý, ıaǵnı tirkeý jumysy qolǵa alynsyn. Jaýapkershiligi joq, ıtterin qoıa bergen, qaramaǵan adamdarǵa shara qoldanylyp, úlken aıyppul salynyp, jarııa etilsin. Sonda alǵa jyljý bolar ma edi», - deıdi Oral qalasyna qarasty Serebrıakov kentiniń turǵyny Janar Maǵzomova.
«Qalanyń qaı aýdanyn alsań da, tolyp júrgen ıtterdi kóresiń. Eresek adamdar óz aldyna, balalarǵa shabady. Qazir ata-analar mektepke balasyn jalǵyz jiberýden qorqady. Qalalyq vetstantsııa jumys jasap jatyr. Alaıda olar aýlaǵan ıtterin keri ákelip tastaıdy. Mine, osy durys emes. Ash júrgen ıtter mal-janǵa tıisedi jáne neshe túrli juqpaly aýrý taratady. Keńes dáýirinde buralqy ıtterdiń kózi joıyldy ǵoı. Sondaı amalyn nege jasamasqa? Bul másele jınalystarda qansha aıtylyp, qoǵamda talqyǵa salynsa da, áli sheshilmeı keledi», - deıdi Oral qalasynyń turǵyny Ulmeken Dákenqyzy.
Minekı, qańǵybas ıtterge qatysty ár taraptyń óz pikir-paıymy osyndaı.
