Búkilálemdik mı kúni: Dáriger mıǵa qandaı kútim kerek ekenin aıtyp berdi
ASTANA. KAZINFORM — 22 shilde — álemde mı kúni, ataýly kún 2014 jyly bekitilgen. Mı — adam úshin mańyzdy aǵza. Astanadaǵy ulttyq neırohırýrgııa ortalyǵynda mıǵa jylyna 4500-den astam ota jasalady. Onyń ishinde balalarmen qatar eresekter de bar. Osy oraıda Ulttyq neırohırýrgııa ortalyǵynyń professory, nevrolog, epıleptolog, neırofızıolog Gaýhar Ibatovamen mı qyzmetiniń mańyzy jóninde tildesken edik.
— Gaýhar Sultanhanqyzy, patsıentter mı jumysyna qatysty qandaı shaǵymdarmen júginedi?
— Mı kúni atap ótýge turatyn kún dep oılaımyn, óıtkeni mıdyń arqasynda adamzat damyp, osyndaı órkendeýge qol jetkizip otyr. Bizdiń ortalyqqa patsıentter ártúrli dıagnozben keledi, jasy da ártúrli. Patsıentter bas aýrýdan bastap, esinen tanyp qalý jaǵdaılarymen júginedi. Jıi kezdesetin jaǵdaı — mı isigi, qaterli isikti tek ota jasaý arqyly joıýǵa bolady. Al sábılerge kelsek, týabitti paıda bolýy múmkin nemese mıdan aqaý shyǵyp jatady. Eresekterdiń derti kóp jaǵdaıda epılepsııamen baılanysty, ıaǵnı mı qurysyp qalady.
— Mı jumysyn damytýdyń qandaı joldary bar?
— Mıdy saqtap, qorǵaý úshin aldymen durys tamaqtaný kerek. Mıdyń 60% maıdan turady, ol degenimiz — dárýmender. Mysaly, V, A, E, V1, V12, V6 — mıǵa óte qajet dárýmender. Bir qyzyǵy, adam aǵzalarynyń ishindegi eń jalqaýy — mı. Sol úshin mıǵa júktemeni kúsheıtý qajet, tek tamaq iship, jata berseń mı jalqaýlana túsedi. Onyń keri áseri kóp, este saqtaý, aqparat qabyldaý, oılaný qabileti nasharlaıdy. Mıǵa arnalǵan jattyǵýlarǵa kelsek, oqý, til úırený, shahmat, domıno oınaý, sózjumbaq sheshý taǵy basqa bar. Medıtsınada gıppokamp degen túsinik bar. Ol este saqtaý qabiletine jaýapty. Biz kúni boıy kóp aqparat tyńdaımyz, qabyldaımyz, túrli oqıǵalarǵa kýá bolamyz. Sondyqtan keshke qaraı sharshaımyz. Biraq, kúni boıy mı qabyldaǵan aqparat — qysqamerzimdi, osy oraıda mıǵa demalys kerek. Osylaısha, uıqy kezinde mıdaǵy kúni boıy qabyldanǵan qysqamerzimdi aqparattar esimizde uzaq merzimde saqtalady. Mıdy tynyqtyrmaı, uıyqtamaǵan, shala uıyqtaǵan adamdardyń este saqtaý qabileti nasharlaıdy.
Mıda mıllıardtaǵan neıron bar, olar bir-birimen sınaptıkalyq baılanysta. Adam ishimdik ishkende, shylym shekkende nemese esirtki qoldanǵanda sınaptıkalyq baılanys úziledi, saldarynan este saqtaý qabileti nasharlaıdy. Onyń sońy psıhıkalyq aýytqýǵa alyp keledi. Jalpy nevrologtar patsıenttiń túrine qarap, onyń ómir saltyn bile alady. Mı ishinara birneshe bólikten turady.
— IQ joǵary adamnyń mıy kóp degen sóz be?
— IQ joǵary bolýy úshin bala kezden mán berý kerek. Balany durys tamaqtandyryp, aǵzany tıisti dárýmendermen qamtamasyz etken abzal. Bul jerde ananyń róli óte zor, keıde bizge mıda aqaýy bar sábılerdi alyp keledi. Anyqtaı kele durys tamaqtanbaý, dárýmen jetispeýshiligi anadan bolyp shyǵady. Qazir vegetarıandar kóp, ıaǵnı et jemeıdi. Olardan týǵan sábılerde mıǵa qajetti dárýmender jetispeıdi. Tapshylyq bolǵannan keıin ol balada qaıdan joǵary IQ bolsyn? Taǵy bir másele, qazir eki balanyń birinde temir jetispeýshiligi bar. Ol temirdiń mıǵa qanshalyqty qajet ekenin aıtyp jetkizý múmkin emes.
— Zamanaýı tehnologııanyń mıǵa áseri týraly aıtyp berseńiz?
— Qazir jasandy ıntellektiniń, ozyq, ınnovatsııalyq tehnologııanyń damyǵan zamany dep jatyrmyz. Ol adamnyń mıyna, sanasyna keri áserin tıgizip jatyr. Adamdar eshteńe istegisi kelmeıdi, óıtkeni bári daıyn. Ásirese, balalar men jasóspirimderdiń basty áýesi — áleýmettik jeliler. Kúni boıy jelide otyrady, kompıýter oınaıdy, al mıǵa kún sáýlesi, taza aýa qajet.
— Júıke júıesi tozyp, mıym ashydy dep kelgen patsıentterge qandaı keńes berip, em usynasyzdar?
— Aldymen patsıentter óz shaǵymyn aıtady, solardyń negizinde bizdiń mamandar patsıentke suraq qoıyp, aqparattardy jınap taldaıdy. Sodan soń nevrologııalyq tekseristen ótedi, ıaǵnı 12 jup mı júıkesin qaraımyz. Bul júıkeler búkil aǵzanyń árbir qımylyna jaýapty. Eger tekseris kezinde 12 jup bas mı júıkeleriniń birinen aqaý baıqalsa, onda MRT-ge (magnıttik-rezonanstyq tomografııa) túsirý kerek bolady. Osy jerde mıǵa MRT jasaý arqyly adamnyń jaı-kúıin anyqtaýǵa bolady.
Qazaqstan — nevrologııa salasynyń damýy boıynsha Ortalyq Azııadaǵy aldyńǵy qatarly el dep aıtýǵa bolady. Bizdiń ortalyqtyń ashylǵanyna 16 jyl boldy, men osy jerde ashylǵaly eńbek etip kelem. Ortalyqtyń qalaı damyp kele jatqanyna kýámin. Buryn kelgen patsıentterdi shetelge jiberetin edik, sebebi bizde múmkindik bolmady, qazir shetelge barýdyń qajeti joq, otalardy ózimizde jasaı alamyz. Kerisinshe shetelden bizge keledi. Mıǵa jasalatyn otanyń túri men deńgeıi de ártúrli. Bizge 1,5 jasar sábı (qyz) tústi, ol mınýt saıyn qurysyp qala beretin, ishpegen dárisi qalmaǵan, bir kúnde 5 túrli dári ishedi eken. Ata-anasy sońǵy úmitpen bizdiń ortalyqqa alyp kelgen, árıne, ýaıymdadyq, biraq ota sátti jasaldy. Bastysy sábıdiń qurysyp qalýy birden toqtady, qazir kishkentaı patsıentimiz mektepke barady.
— Áńgimeńizge raqmet!
