Búgingi arheologııanyń bet-beınesi qandaı – áıel arheologpen suhbat
ALMATY. KAZINFORM – Arheologııa jáne qazba jumystarymen 20 jyldan astam aınalysyp júrgen Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýty Erte metall arheologııa bóliminiń basshysy, Phd, aǵa ǵylymı qyzmetker ári trasolog Albına Erjanova Kazinform agenttiginiń tilshisine zamaýanı arheologııa men ondaǵy áıelderdiń orny týraly aıtyp berdi.
— Albına Erkeshbaıqyzy, negizinen qandaı ǵylymı jumyspen aınalysasyz?
— Meniń jumysym – tabylǵan artefaktilerdiń qyzmetin zertteý. Murajaı qorymen jumys isteımin. ıAǵnı belgili bir qarýdy alyp, ol ne úshin qoldanylǵanyn, kim jáne qandaı tarıhı kezeńde qoldanǵanyn taldaımyn.
Artefaktilerdiń betindegi izderge mıkroskoppen zertteý júrgizemin. Onyń sıpattamasyn jazamyn, basqa aımaqtardaǵy uqsas zattarmen salystyramyn. Shynynda da, mundaı zattar tek Qazaqstanda ǵana emes, basqa elderde de kezdesedi, bul olardyń mádenı jáne tarıhı baılanystaryn ornatýǵa múmkindik beredi. Trasologııalyq taldaý — jyldam protsess emes. Keıde bir artefaktini zertteý bir aı nemese odan da kóp ýaqytty alýy múmkin. Biraq dál osyndaı jumys ótkenniń qupııalaryn ashýǵa jáne ejelgi adamdardyń ómirin tanyp bilýge kómektesedi.
— Siz Á.H.Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynda uzaq jyldar boıy jumys istep kelesiz. Sondyqtan bir emes birtalaı ekspedıtsııaǵa qatysyp, qyzyqty artefaktilerdi tapqan bolarsyz?
— Instıtýtta 2001 jyldan beri jumys isteımin. Oǵan deıin Qyzylordada oqyp, ýnıversıtette sabaq berdim. Keıin oqýymdy jalǵastyrý úshin Almatyǵa kóship, jumys babymen osynda qaldym. Ustazym Aısulý Erjigitova boldy, sol kisiniń arqasynda arheologııaǵa degen súıispenshiligim artty. Alǵashqy ekspedıtsııama ınstıtýtta jumys isteı bastaǵanǵa deıin 1998 jyly Túrkistanda qatystym. Onda biz ortaǵasyrlyq Kúltóbe qalashyǵyna qazba jumystaryn júrgizdik. Keıinirek qola dáýirin zertteı bastadym. Búginge deıin men batys, shyǵys jáne ortalyq Qazaqstandaǵy ekspedıtsııalarǵa qatysyp kórdim jáne jyl saıyn jańa zertteýlerge shyǵyp turamyn.
Artefaktilerge keletin bolsaq, 2020 jyldan bastap úsh jyl boıy Shyǵys Qazaqstan oblysynda Zaınolla Samashevpen birge Ulan aýdanyndaǵy Aqbaýyr eldi mekeninde zertteý jumystaryn júrgizdik. Onda bizdiń dáýirimizge deıingi V–VI ǵasyrlarda adamdar metallýrgııamen aınalysqanyn bildik: olar ken óndirip, metaldy balqytyp, túrli buıymdar jasaǵan. Biz zerttegen jerde úńgir, qonys, petroglıfter, sondaı-aq óndiristik keshender — metall óńdeýge arnalǵan tsehtar bar.
Bir qyzyǵy, biz tapqan peshter Ortalyq Qazaqstanda qoldanylǵannan ózgeshe boldy. Bastapqyda bizge olardyń jumys tehnologııasyn túsiný qıynǵa soqty, biraq tájirıbelerden keıin erte temir dáýirinde metaldardy balqytý protsesi qalaı júrgenin anyqtadyq. Ol kezde jerdegi tas peshter qoldanylǵan, al qola dáýirinde jer astynda bolǵan qudyq tárizdi peshter paıdalanylǵan. Bul óte qyzyqty zertteý kesheni boldy. Qazir bul eldi mekende basqa mamandar áli de zertteý jumystaryn júrgizip jatyr.
— Tabylǵan jádigerler murajaılarǵa berile me?
— Iá, barlyq jádiger dál sol jerde óńdeledi. Ulan aýdanynda buryn «Besterek» murajaıy ashylǵan bolatyn, Aqbaýyrdan tabylǵan jádigerler sonda berildi. Degenmen, keıbir zattar áli de óńdelýde jáne qazir osy eldi meken boıynsha monografııa jasalyp jatyr. Onda alǵashqy qonystardan bastap ártúrli dáýirlerdiń sáýlet dástúrleri qalyptasýyna deıin onyń tarıhy egjeı-tegjeıli baıandalady.
— Bir ekspedıtsııa qansha ýaqytqa sozylýy múmkin?
— Keı ekspedıtsııalar birneshe jylǵa sozylady. Mysaly, Jezqazǵan mańyndaǵy Taldysaıda kóp jyl boıy qazba jumystaryn júrgizip kelemiz. Jyl saıyn maýsymnyń basynan qyrkúıektiń aıaǵyna deıin arheologtar osy ejelgi qonysty zertteıdi jáne búginge deıin aýmaqty zertteý aıaqtalǵan joq.
Taldysaı — úlken arheologııalyq nysan, onyń aýdany 2 gektarǵa jýyq. Munda turǵyn úıler, óndiristik sheberhanalar, mys balqytý peshteri, qural-saımandar, janýarlardyń súıekteri tabyldy. Bul zattar eldi meken bizdiń dáýirimizge deıingi II myńjyldyqta Ulytaý-Jezqazǵan aımaǵynyń metallýrgııa ortalyqtarynyń biri bolǵanyn dáleldedi. Al b. z. d. I myńjyldyqta turǵyndar mysty Ortalyq Azııa, Ońtústik jáne Batys Sibir taıpalarymen almasý úshin belsendi qoldanǵan. Olar ózderi mal sharýashylyǵymen aınalyspaǵan, iri qarany saýda arqyly alǵan.
— Ekspedıtsııalar qandaı jaǵdaıda ótedi?
— Ekspedıtsııa kezinde biz shatyrda turamyz, kúnniń ystyǵyna qaramaı jumys isteımiz. Qazaqstannyń keı óńirleri, mysaly, Jezqazǵan jazda óte ystyq bolady. Biraq kedergilerge tap bolsaq ta, biz jumysty toqtatpaımyz. Ekspedıtsııa kez kelgen aýa raıynda: ystyqta, sýyqta, jańbyrda jáne qatty jelde de óte beredi.
Arheologııa — bul óz isine degen súıispenshilikti qajet etetin mamandyq. Óıtkeni daladaǵy jaǵdaı jeńil bolmaıdy. Muny kórgen jas mamandar kóbine ketip qalady. Biraq ǵylymǵa qumartyp qalatyndary da bar. Men alǵash bastaǵan kezde sáýirden qazanǵa deıin jumys istep, jyldyń kóp bóligin qazba jumystarymen ótkizdim. Kúrekten bastap shpatelge deıin ártúrli quraldardy qoldanamyz. Jerdiń joǵarǵy qabatyn (shamamen 10-15 sm) kúrekpen alyp tastaımyz, sodan keıin mádenı qabattardy muqııat arshyp, olardy zertteý úshin shpatelmen jumys isteımiz. Bul protsess óte baıaý júredi: bir úıdi qazý 5 jyldan 10 jylǵa deıin sozylýy múmkin.
— Qazba jumystary barysynda taǵy qandaı qyzyqty jádigerlerdi taptyńyzdar?
— Ekspedıtsııa kezinde tańǵajaıyp jańalyqtarǵa tap bolamyz. Mysaly, tabylǵan artefaktilerdiń arasynda ótkenge kóz júgirtýge jáne ejelgi adamdardyń kúndelikti salt-dástúri qandaı bolǵanyn túsinýge múmkindik beretin zattar bar. Osyndaı oljalardyń biri oıý-órnegi bar tas útik boldy. Onyń oıý-órnegi áli kúnge deıin mamandar arasynda daý týdyrady: biri onda ıtbalyq beınelengen dese, basqalary jylqyny kóredi. Sondaı-aq at súıeginen jasalǵan konkılerdi taptyq, bul sol kezdegi adamdar muzda júrý úshin qarabaıyr konkılerdi qoldanǵanyn rastaıdy. Odan bólek súıekten jasalǵan jebe ushtary jáne basqa zattar boldy. Bul jádigerlerdiń jasy shamamen 2 500 jyl, olar Qazaqstannyń ártúrli aımaqtarynda tabyldy. Mysaly, biz olardy Butaqtydan (Jetisý) jáne metallýrgııalyq qonys ornalasqan Taldysaıdan taptyq.
— Arheologtar ádette mundaı eldi mekenderdi qalaı anyqtaıdy?
— Kóbinese olardy jergilikti turǵyndar tabady. Mysaly, Taldysaı kóktemgi sý tasqynynan keıin tabyldy. Adamdar jer betinde qysh ydystardyń synyqtaryn, erekshe artefaktilerdi baıqap, olardy murajaıǵa ákele bastady. Sol kezde bul aımaqta arheologııalyq zertteýlermen Juman Smaıylov aınalysqan.
Ol jádigerlerdi kórip, olardyń qola dáýirine jatatynyn túsingen soń, aýmaqty zertteýge Joldasbek Qurmanqulovty shaqyrdy. Osylaısha, ejelgi qonys tabyldy.
1991 jyly alǵashqy qazba jumystary bastaldy. Alaıda ol uzaqqa sozylmady, eldegi ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa baılanysty zertteýler toqtady. Jumys 1998 jyly qaıta bastalyp, taǵy da qysqa ýaqytta aıaqtaldy. Tek 2001 jyly, Qaraǵandynyń jergilikti bıligi qarjy bólgennen keıin arheologtar bul aımaqty zertteýge tolyq oraldy. Sodan keıin men ekspedıtsııaǵa qosyldym.
Qazaqstanda buryn arheologtar kóbine altyn tabýǵa bolatyn qorǵandardy qazatyn, biraq búginde ejelgi qonystardy zertteýge basymdyq berildi. Bul bizdiń ata-babalarymyz tek kóshpeli bolǵan degen stereotıpti joqqa shyǵarýǵa kómektesedi. Shyn máninde, Qazaqstanda adamdar turaqty ómirip súrip, jumys istegen, qolónermen aınalysqan otyryqshy qonystar boldy.
Taǵy bir qyzyqty qonys — Seriktas. 2000 jyldardyń basynda ony Á.Marǵulan atyndaǵy ınstıtýttyń arheologtary tapty. Alaıda, Jetisýdaǵy eldi mekenderde uzaq ýaqyt boıy aýqymdy zertteýler júrgizilmegen. Ótken jyly ǵana biz qazba jumystaryn qaıta bastadyq. Ekspedıtsııa barysynda Seriktas qola dáýirinen bastap orta ǵasyrlarǵa deıin ártúrli halyqtar men taıpalar qoldanǵan qystaý ekeni anyqtaldy. Mundaǵy adamdardyń negizgi kásibi mal sharýashylyǵy bolǵan.
— Mundaı ekspedıtsııalardy kim qarjylandyrady? Bıýdjetten qarajat bóline me?
— Iá, qarjylandyrý grant esebinen júzege asyrylady. Instıtýt qarjylandyrýǵa ótinim beretin úsh jyldyq zertteý baǵdarlamasyn ázirleıdi. Baǵdarlamada arheologııalyq zertteý nysanyna aınalatyn belgili bir aımaq tańdalady. Úsh jyl ishinde ǵalymdar bul aýmaqty zerttep, tabylǵan jańalyqtardy tirkep, jádigerlerdi taldap, ǵylymı esep jasaıdy.
— Búginde jastardyń arheologııaǵa degen qyzyǵýshylyǵy qalaı?
— Arheologııaǵa degen qyzyǵýshylyq birtindep artyp keledi. Ásirese, memlekettiń ǵylymǵa, sonyń ishinde arheologııaǵa kóbirek kóńil bólýine baılanysty bolyp otyr. Prezıdent ǵylymı zertteýlerdiń damýyn qoldap keledi, bul jas ǵalymdarǵa shetelde taǵylymdamadan ótýge, biliktiligin arttyrýǵa múmkindik beredi. Jańa múmkindikter bizdiń salaǵa jastardy tartady jáne biz ekspedıtsııalarǵa qatysatyn stýdentterdiń arasynda arheologııaǵa shynymen de qyzyǵýshylyq tanytyp, osy mamandyqta qalatynyn kórip júrmiz.
Eger buryn arheologııa tek er adamdardyń kásibi sanalsa, qazir bul salada áıelder de jumys isteıdi. Mysaly búgingi kúni arheologııa ınstıtýtynda qyzmetkerlerdiń 40%-y áıelder. Aıtpaqshy, arheologııada áıelder erekshe shydamdy keledi. Er adamdar kóbinese úlken jádigerlerdi tezirek tabýǵa tyrysady, al áıelder kerisinshe, uzaq jáne muqııat jumys isteýge, tabylǵan zattardy taldaýǵa, usaq bólshekterdi zertteýge daıyn.
— Naǵyz arheologtyń boıynda qandaı qasıetter bolýy kerek?
— Eń aldymen, arheologqa bilim men shydamdylyq kerek. Bul aqsha izdeıtin adamdarǵa arnalǵan mamandyq emes. Óıtkeni arheologııa adaldyqty qajet etedi. Tarıhty qurmetteý, óz elińdi súıý jáne jerdi qazyp qana qoımaı, onyń qupııalaryn ashýǵa, ata-babalar murasyna uqypty qaraýǵa tyrysý óte mańyzdy. Eger adam uzaq zertteýge daıyn bolsa, qıyn jaǵdaıda jumys isteı alsa jáne tarıhqa shynymen qumar bolsa, onda arheologııa — onyń kásibi.